KZN Zulhl Poetry Analysis 2023

SIYAHLUZA 2023
ISIFUNDAZWE SAKWAZULU NATALI
UMHLAHLANDLELA WOKUHLUZA
IZINKONDLO EZIMISELE UKUFUNDA
ISIZULU ULIMI LWASEKHAYA
IBANGA 12
1
ISETHULO
UMnyango WeMfundo KwaZulu-Natali ngezwi loMqondisi wakwa FET ngezandla
zabeluleki besifundo soLimi lwesiZulu bethula le nsiza kufundisa nokufunda ehlose
ukwelekelela ekufukuleni izinga lokuphunyelelwa ngamalengiso kwesiZulu esifundiswa
ngaphansi kohlelo luka-CAPS (Tahfuzwe). Leli bhuku liyinsiza edinga ukwesekelwa
ngezinye kepha engumhlahlandlela ekufundisweni kwalezi zinto ebezingekho olimini
esezifakwe ngokohlelo lwemfundo esekwe emiphumeleni. Lo ngumngenela ohlose
ukwelekelela uthisha ezingqinambeni abhekana nazo nsuku zonke ekufundiseni
kwakhe.
Abeluleki bayoba abachasisi balokhu njengoba bezobamba izinkuthaza kwenza
ezigodini zabo.
QAPHELA:
Ngaphambi kokufunda lezi nkondlo ezingezansi uthisha kufanele agovuze abafundi
mayelana nesihloko senkondlo ngokubabuza imibuzwana ethile bese elandelisa
ngokukhetha amagama athile asenkondlweni ukuba bawachaze. Uma eseqedile
usengangena kuyona inkondlo
• Lolu uhlaka lokuhluza izinkondlo, kuningi uthisha angazitholela khona nabafundi

bebanga le-12.
• Amasu obuciko angezansi akusiza ekuqondeni inkondlo kangcono
Uju Lwezinkondlo by ZE Sithole and NA Mahaye

INKONDLO UMBHALI
1. Izingxabo Zomyezane E J Mhlanga
2. Isiziba Senhlakanipho E J Mhlanga
3. Ukuthula B W Vilakazi
4. Imvelo K N N Gcumisa
5. Musani M S S Gcumisa
6. Impi S R C Shongwe
7. We Sinximfi Ndini M S S Gcumisa
8. Idwala likaShaka J M Sikakane
9. Uthunywe ngubani? K N N Gcumisa
10. Zinqwele ze-Afrika Imbongi Ayaziwa
11. Ucu Olumhlophe C T Msimang
12. Ithala Lobunzulu E J Mhlanga
2
UKUKHETHWA KWAMAGAMA 1.IZINGXABO ZOMNYEZANE
Ukukhethwa kwamagama kuchaza ubuhlakani bembongi ekusebenziseni amagama athile

anobuchule azogqamisa futhi alekele lokho efuna ukukuveza ngenkondlo yayo. Kule
nkondlo imbongi ikhuluma ngendikimba yemfundo, ngakho ke sibheka amagama ekhehthe
ukuwasebenzisa ukugqamisa ubuhle nokubaluleka kwemfundo.
Izingxabo - Leli gama lisho izimpande zesihlahla. Lisetshenziselwe ukugqamisa imfundo

ejulile nolwazi olusabalele olufiswa/olulangazelelwa ukuzuzwa yimbongi.
Ukudepha kwelenjulo – Ukudepha kusho ukujula ushone phansi. Imbongi igqamisa ukufisa
kwayo ukufinyelela emfundweni ejulile, yekhethelo.
Utatalambu -Isiziba esishonayo. Imbongi ifisa ukufunda ize ifinyelele ekucebeni ngemfundo
yekhethelo nenzul, ibe nolwazi olusabalele.
Kuyingcebo yomhlaba nezulu - Isingathekiso Igqamisa ukuthi uma unemfundo usuke

usunothile ngolwazi lokho okuyokwenza ukwazi nokumelana nezimo zonke
ongahlangabezana nazo emiplweni.
Kuyisiyalu -Isingathekiso. Isiyalu yilapho kusuka/ kuqala khona umthombo
Igqamisa ukuthi impilo enethezekile iphelela uma unemfundo ngoba imfundo iyisiqalo
nesisekelo sempilo emnandi. Imbongi ingathekisa izikhungo zemfundo nesiyalu bese
umthombo sekuwulwazi oluyohlala njalo lukusiza impilo yakho yonke.
Ompompoza - Ukugeleza komfula. Imbongi igqamisa ukuthi ulwazi ludluliselwe kwabanye

nokuthi uma usunalo uyohlale unalo alupheli.
Ngilubalubela - Isifiso esikushisa ngaphakathi nesikuqhubela ukuthi uqhubeke nento ofisa

ukuyenza uze uyizuze. Imbongi igcizelela intshisekelo yayo ekuqhubekeni ifune imfundo
enzulu neyekhethelo ingaphazanyiswa yilutho esifisweni sayo.
Ukugxila - Ukuhlala unganyakaziswa yilutho. Imbongi iveza isifiso enaso sokubhekana

nemfundo kuphela ingaphazanyiswa yilutho, inamathele kuyo.
Ukuzinza -Ukunethezeka, ungahlushwa lutho. Leli gama lisinika umqondo wokufuna/

wokufisa ukuhlala, igxile, inethezeke emfundweni ingaphazanyiswa yilutho.
Ngijabul’ unomphela - Lisinika umqondo wokuthi imfundo iyoyinika/ iyoletha injabulo

empilweni yayo yonke.
Ukudons’ amanz’ ezinkalweni - Imbongi isebenzise isisho ukugqamisa ukumunca/

ukuthekela imfundo nasezindaweni ezikude (okuyizikhungo zemfundo) ezikude
nezahlukahlukene.
Ngikhephuzel’ uhlaza - Ukuqhakaza nobuhle bamaqabunga nezimbali. Asetshenziselwe

ukuveza ukuthi usefunde wagogoda, useyayikazela ngeziquzuqu ngenxa yokufunda azuze
ulwazi olunzulu.
3
Ubusika nohlobo - Izikhathi zokushintshashintsha zonyaka. Imbongi izisebenzisele
ukugqamisa ukuthi noma ngabe ibhekana nasiphi isimo empilweni( esimnandi nesinzima)
ngemfundo eyizuzile iyokwazi ukuphila.
Imvunge yemvelo - Inzwa yokulalela/ yokuzwa. – Ukwenanela kwemvelo.
Imbongi igqamisa umuzwa wenjabulo oba khona uma kuwumkhosi wokwethweswa kweziqu
benanela ukuzuza impumelelo.
Ingoma kaqinadolo - Umkhosi wokuqala ukudla okusha. Imbongi isivezela ukuthi ukuzuza/
ukwethweswa iziqu unika ithemba lekusasa eliqhakazile elilethwa impumelelo emva
kokufunda.
Imingamanzi - Ukumunca amanzi. Imbongi ilisebenzisele ukunikeza umqondo wokuncela/

wokwethekela ulwazi / imfundo.
Ngigcule - Lisho ukujabula, futhi lisho ukweneliseka komphefumulo uma usuzuze into
obekade uyilangazelela isikhathi eside Leli gama liqukethe umqondo wenjabulo ngokufunda
igogode, izuze impumelelo ngokuthola ulwazi/ imfundo eyanelisayo ebikade iyilangazelela.
Ngivunilis’ubuchopho ngohlaza.- Isenzasamuntu. Lesi sifenqo imbongi isisebenzisele

ukusivezela ukuthi iyohloba, inothe ngolwazi nangemfundo entsha eyincelayo ekujuleni
nengeyekhethelo.
Ayonginqwambis’ okweqhawe.- Isifaniso. Ukunqwamba kusho ukwembeswa. Imbongi

iveza umnqondo wokuthi iqhawe umuntu onqobile waphumelele, wahlabana. Kanjalo
nalapha kuvela umqondo wokuphumelela emfundweni, uthweswe iziqu ngokuhlabana
ngemfundo.
Imithombo yeziziba – Yilapho okuqala khona umfula/isiziba. Imbongi isivezela umqondo

wokuthi ulwazi/ imfundo eyincela/eyithekela emithonjeni okuyizikhungo zemfundo
iyoyisebenzisa impilo yayo yonke ingabe isahlupheka noma isaswela.
Ngigiye ngiqephuze ngosiba – Igama ‘usiba’ lisho ‘ipeni’. Imbongi isebenzise usiba lwaba
uphawu lwemfundo Imbongi igqamisa umqondo wokujabula ngemfundo yekhethelo
ebiyilangazelela, yayizuza nokuthi lolo lwazi nemfundo iyoba usizo kuyo.
Ukuqoth’ uphoko nokhothe – Lokhu kusho ukugaya ummbila noma amabele awomisiwe.
Lokhu kwakwenzelwau kuthi ahlale isikhathi eside angonakali, abe umphako wendlela
Imbongi igqamisa umqondo wokuthi imfundo/ ulwazi eluzuzile luyoba ngumphako wendlela
oluyoyisiza ukucijela izimo zempilo.
Nabazukulu badle kuchitheke inyongo - Imbongi iveza ukuthi le mfundo angeke isize
noma isebenzele yona nje kuphela kodwa kuyohlomula ngisho nesizukulwane esizayo.
Kuchitheke inyongo – Kusho ukudla kakhulu uze utshokoze-Isisho lesi esisho ukuhlala
ngokunethezeka. Imbongi igqamisa impilo engcono nemnandi eyolethwa ukuba nemfundo
eyokwenza nesizukulwane esizayo sinethezeke, sijabule futhi sibuse.
Bafinye ngendololwane -Isisho esichaza ukubusa. Ngalesi sisho imbongi isigqamisela

impilo emnandi, yokubusa negcwele injabulo ngenxa yemfundo.
Imbongi iphumelele kahle ukukhetha amagama agqamisa indikimba yemfundo yale nkondlo
ethi,” Izingxabo Zomnyezane”njengoba eveziwe kwabuye kwesekelwa ngenhla.
4
AMASU OKUHLUZWA KWEZINKONDLO
Umqondo wenkondlo
Umqondo yilokho inkondlo ekushoyo noma okushiwo imbongi enkondlweni. Kule nkondlo
imbongi ithi ilangazelela futhi inentshisekelo yokuphuza emthonjeni ojulile oyimfundo. Ithi
izuze imfundo ezoba usizo empilweni yayo yonke ikwazi nokuyilekelela ukumelana nezimo
zonke ehlangabezana nazo, ezimnandi nezinzima. Imbongi iphinde ithi ifisa ukuthi ngalolu
lwazi iklonyeliswe ngokuthweswa iziqu, iyijabulele imfundo eyizuzile. Ithi le mfundo iyoba
umphako wendlela okuyisinkwa sayo sokuphila esiyozuzwa nayisizukulwane siphile kahle,
sinethezeke.
Umoya
Umoya wenkondlo umuzwa noma isimo imbongi esuke ikuso uma iqamba/ ihaya inkondlo.
Le nkondlo inomoya wokulangazelela nokujabula. Imbongi ilangazelela ukujula ngemfundo,
ithole/ izuze ulwazi olujulile lwekhethelo oluzoyisiza ezimweni ehlangabezana nazo.
Ilangazelela ukufunda igogode, yethweswe iziqu/iminyezane njengesifundiswa, ijabulele
imfundo eyizuze kwaNgqondonkulu.
Indikimba
Indikimba ummongo/ ingikithi yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho ngegama
elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo imfundo.
Umyalezo
Kubalulekile ukuzinikela ngokuphelele ungaphazanyiswa yilutho emfundweni yakho, ufunde
uze ugogode ukuze uphile impilo engcono nezonethezekisa nesizukulwane, sidle kuchitheke
inyongo.
Isigqi
Isigqi siyashesha ngenxa yomoya wokulangazelela nenjabulo. Nakuba ziziningi izimpawu
zokuloba kodwa lokho akusenzi sinense. Ukusetshenziswa kophawu lwe- Apostrofi;
ukweqiwa konkamisa kuningi nakho kuyasenza sisheshe isigqi.
Ithoni
Ithoni iveza ukufisa nokujabulela imfundo enzulu nolwazi olusabalele, isebenzise la
magama, “Ngilubalubal’ ukugxila kwelenjulo,”
Imifanekiso mqondo.
Imifanekiso mqondo yilawo magama asetshenziswa imbongi ukwakha imifanekiso
emqondweni wofunda inkondlo. Kungashiwo futhi ukuthi izithombe magama. Sikhuluma
ngezinzwa (inzwa ebonakalayo, inzwa ezwakalayo/ elalelayo, inzwa ehogelayo, inzwa
yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma ( izifengqo, izaga nezisho) Kanye
namagama acebile.
Ukukhephuzela - inzwa yokubonakalayo.

‘Ukukhephuzela’ kusho ubuhle uma kukhulaikhala lommbila emasimini. Lisuke seluluhlza
kahle sekuzophuma nomsekuvela izikhwebu ezincane zommbila
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuhloba ngolwazi/ ukunotha ngemfundo. Iphinde
5
igqamise ukuthweswa/ukuyikazela ngeziqu ngenxa yempumelelo oyizuzile
Ukumpompoza-Kusho amanzi agelezayo. Inzwa yokuzwakalayo/yokulalelwayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi imfundo ayipheli uma usuyitholile iyogeleza
ngokuthi idluliselwe ezizukulwaneni nezizukulwane ezizayo.
Ukuqotha uphoko nokhothe –(ukugaya ummbila namabele awomisiwe): Inzwa
yokuthintwayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi imfundo iyokwazi ukucijela izimo ehlangabezana.
Izifenqo
Umugqa wesi -18, isifaniso
Lwamaqabung’ ayonginqwambis’ okweqhawe;
Imbongi izifanisa neqhawe ngokunqoba/ngokuhlabana emfundweni lapho isifunde yagogoda
isithweswa iziqu/ iminyezana ngokuphumelela kwayo emfundweni.
Umugqa wesi -4…..isingathekiso
‘’Kuyingcebo yomhlaba nezulu’’- Ingathekisa imfundo nengcebo, ukuthi uma unemfundo
unothile, usuke unakho konke okuyisidingo sokuphila.
Umugqa we – 13…Isenzasamuntu
Ngizwe imvunge yemvelo ivungama
Imbongi igqamisa umsindo owenziwa imvelo nomsindo ozwakala uma kuwumkhosi
Izisho
Ukuchitheka kwenyongo ; umugqa we-22
Ukuhlala ngokwenethezeka. Lesi sisho imbongi isisebenze kahle ukugqamisa ukuthi

ngemfundo ezuzwe imbongi nezizukulwane nazo ziyophila kahle nangokunethezeka.
Ukugiya uqephuze ngosiba; umugqa we 20
Imbongi isebenzise usiba lwaba uphawu lwemfundo. Imbongi isigqamisela injabulo eyoba
nayo ngemfundo eyizuzile esikhungweni semfundo nokuthi iyoyisebenzisela ukusiza
nabanye.
Ukufinya ngendololwane; umugqa we23
Ngalesi sisho imbongi isivezela ubumnandi bempilo nempilo enethezekile eyoba khona
ngenxa yemfundo, nezizukulwane ziphile kahle, zibuse.
Enjambamenti
Umugqa we - 13 kuya kowe -14.
Umqondo uqala emgqeni wesi-13 uphelela emgqeni we -14
Imbongi isebenzise umsindo wokuvungama kwemvelo ukusigqamisela umsindo omnandi
womculo olethwa ukujabula kwabantu ngenxa yeziqu abazizuzile nethemba lekusasa
eliqhakazile.
Impindwa
Ngilangazelel’ ukudepha kwelenjulo/Ngilubalubela ukugxila kwenjulo
Le mpindwa iqukethe umqondo wokugcizelela ukufisa nentshisekelo yembongi ukuthola
imfundo nolwazi olunzulu nolusabalele.
Imvumelwano siqalo
Umugqa wama -20 kuya kowama -21
6
Ngigiye ngiqephuze ngosiba lwakwaNgqondonkulu,
Ngiqoth’ uphoko nokhothe lwendlela,
Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela ukuthi
ikhuluma ngayo uqobo. Imbongi iveza injabulo ngokuzuza impumelelo emva kokufunda
iphinde ithi imfundo iyoyilekelela, ibe wusizo empilweni yayo yonke.
Umugqa we-11 kuya ku-13

Ngifunde ukudonsa amanzi ezinkalweni,
Ngikhephuzel’uhlaza ubusika nehlobo,
Ngizwe imvunge yemvelo ivungama
Imbongi isebenzise futhi imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo
omnandi ukugqamisa ubumnandi bemfundo
Imvumelwano
sigcino
Umugqa we-15 nowe-16
Ngilangazelel’ukudeph’okujulile
Kulezo zimpande zemingamanzi ngigcule
Le mvumelwano sigcino ilethe umgqumo omnandi,umqondo
ogcizelekayo yiwo wokulangazelela imfundo ejulile
Ukuxhumanasiqalo
Umugqa we-9 nowe-10
Ngizinz’ekujuleni kwenkululeko yomphefumulo,
Ngizinz’ekuthuleni ngijabule unomphelo,
Ngalokhu kuxhumana imbongi igcizelela ukufisa kwayo ukujula ngemfundo ze ithole injabo
nokwaneliseka, futhi igcizelela umqondo wokuthi ifuna ukuhla emfundweni unomphela
ingabe isasuka
7
2.ISIZIBA SENHLAKANIPHO
UKUKHETHWA KWAMAGAMA
Ukukhethwa kwamagama kuba Amagama asetshenziswe imbongi enkondlweni ngenhloso

yokugqamisa okuthile.
Kusempondozankomo- Kusuke kusayisikhathi sasekuseni kakhulu kusemnyama imibala

yezinkomo ingabonakala, kepha zisabonakala ngokumisa kwezimpondo zazo kuphela.
Imbongi lapha igqamisa ukuthi abafundi bayavuka ngalesi sikhathi bazilungiselele ukuya
esikhungweni semfundo beyothola ulwazi.
Amaqele- izindawo ezingakhele imizi yabantu kumbe ezinganayo imizi yabantu ezibizwa
ngokuthi izinkalo/ izinkangala/ amadlelo. Imbongi lapha igqamisa ukuthi umfundi
uyahamba endaweni yangakubo eyofuna imfundo kwezinye izindawo ezikude nekhaya
lakhe.
Impambankwici- indaba emxakayo noma emdidayo oyilalele uma ixoxwa kumbe

engakholakali. Imbongi lapha igqamisa ukuthi abafundi luyabadida abanye ulwazi abaluthola
esikhungweni semfundo, lokhu okwenza ukuthi bangaphumeleli kwezinye izifundo. Imbongi
iphinde futhi igqamisa ukuthi imfundo iyadida ngoba akukho lapho umuntu angathi usefunde
ngokwanele usazi yonke into.
Impicabadala- indaba emxakayo noma emdidayo oyilalele uma ixoxwa kumbe

engakholakali. Imbongi igqamisa ukuthi imfundo iyinkinga kubantu abancane nakwabadala
ngoba ngisho noma ufundisiwe, kepha luyakhohleka ulwazi olufundile. Imbongi inethemba
lokuthi noma seyidlulile emhlabeni abasele bayokwazi ukuthola iqiniso ngokujula
kwemfundo.
Ngobhaqa- uhlobo oluthile lotshani oluqinile. Emandulo abantu abampisholo balusebenzisa

lolu hlobo lotshani njengesibani ukukhaniyisa endlini. Imbongi isebenzise leli gama
njengophawu olukhombisa ukukhanya empilweni yomuntu okwenza akwazi ukuhlela kahle
impilo kanye nekusasa lakhe.
Osebeni- kulapho kuqala noma kuphela khona umfula kumbe ulwandle. Imbongi igqamisa
ukuthi owabo bashiya ukufunda ngasekuqaleni, kepha yona imbongi yaqhubeka nokufunda.
Lokhu imbongi ithi kugcina sekuyixabanisa nowabo uma sebeyibona seyifundile kube
sengathi izibona seyingcono kakhulu kunowabo.
Umhlandla- indawo ebizwa ngokuthi umhlane ingemuva emzimbeni womuntu. Imbongi

iyabalisa ukuthi iyokuthola nini ukuphumula komzimba ngoba usuyazwela ukukhathala
ngokuba ihlezi ihleli ifunda njalo.
Imfumbe- into eyinkinga/ eyindida/ exakayo. Imbongi inethemba lokuthi noma seyashona
abasele bayoqhubeka bafunde baze balithole iqiniso noma ulwazi ngale ndida eyimfundo.
Nzibase- ulwazi olubanzi. Imbongi ifuna ukuzanelisa ngolwazi eluthola esikhungweni

semfundo.
Njulase- ulwazi olujulile. Imbongi isebenzise isenzasamuntu ukugqamisa ukuthi ulwazi

oludephile olutholakala esikhungweni semfundo.
Isiziba- indawo enamanzi amaningi emfuleni edephile noma ejulie / okushona phansi
8
kakhulu kuyona. Imbongi ibuka isikhungo semfundo njengendawo enolwazi oludephile.
Izihlabathi- uhlobo lwenhlabathi okuvame ukuthi kungamili izitshalo ezidliwayo kuyo.

Imbongi isebenzise isihlonipho ‘izihlabathi’ ngenhloso yokugqamisa ukuthi umfundi ufika
esikhungweni semfundo engenalo ulwazi olwanele.
Amanzi- uketshezi esiluthola emuva kokuna kwemvula. Luletha impilo ephelele

ezitshalweni, kubantu nasezilwaneni. Imbongi isebenzise amanzi ukukhombisa ukubaluleka
kolwazi oluzuzwa umuntu ngemfundo.
Ngobuqhawe- yilapho umuntu ehlabene kokuthile abekwenza. Imbongi lapha isebenzise

igama ‘ngobuqhawe’ ukugqamisa ukuphumelela komfundi ezifundweni abezenza.
Yokudepha- indawo ebanzi ejulile. Imbongi isebenzise leli gama ngenhloso yokugqamisa
ubukhulu bolwazi oluzuzwa abafundi ngemfundo.
Ugobhoza- ukuhamba sakugijima koketshezi. Lapha imbongi iqhathanisa ukugeleza

kwamanzi okunganqamukiyo njenganolwazi olutholakala emfundweni mihla namalanga.
9
AMASU OKUHLUZA INKONDLO
Umqondo
Kuba yilokho inkondlo ekhuluma ngakho. Umqondo wale nkondlo uhlukene kabili kukhona
umqondo osobala kanye nomqondo ocashile okuyiwona esithola kuwo indikimba
yenkondlo. Umqondo wale nkondlo imbongi iveza ilaka layo lokulangazelela ukufunda
kanye nokucoma iqhaza lemfundo ekuzithuthukiseni ngolwazi. Imbongi iphinde
ibenethemba lokuthi noma ingadlula emhlabeni abasele bayokwazi ukuqhubeka
nokufunda baze balithole iqiniso ngokujula kolwazi lwemfundo.
Umoya
Kuba umuzwa noma isimo imbongi esuke ikuso ngesikhathi iqamba noma ihaya inkondlo.
Umoya wale nkondlo uxubile inomoya wokulangazelela kanye nowokukhathazeka.
Imbongi ithi ivuka ekuseni kakhulu ngovivi izilungiselela ukuyofunda ngoba ilangazelela
ukuthola ulwazi lwemfundo okuyilona oluyoyisiza ukuzakhela ikusasa eliqhakazile.
Imbongi iphinde iveze ukukhathazeka ngenxa yokuthi ayazi ukuthi kunini lapho iyothola
khona ukwaneliseka ngolwazi eluthola emfundweni ngoba kade kwasa ifunda, kepha
ayikakutholi ukwaneliseka ngolwazi esalutholile. Lokhu kugcina sekuyinika ithemba lokuthi
hleze abayosala emva kokuba seyashona bayosala balithole iqiniso lokujula kolwazi
lwemfundo
Indikimba
Kuba umomgo wenkondlo/ inhliziyo yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho

ngegama elilodwa noma ibinzana lagama. Indikimba yale nkondlo imfundo.
Umyalezo
Kubalulekile ukuthi uma uqala into uzimisele ngayo, uyifune uze uyithole.
Isigqi
Kuba ukuhleleka nokubumbeka kwemigqa kanye namabinza enkondlo. Isigqi sale nkondlo
siyashesha nakuba imigqa eminingi ivalekile ngenxa yomoya wokulangazelela.
Ithoni
Iveza ukufisa nokulangazelela ukuthola ulwazi oludephile lwemfundo. “Ngithungathana

nenjabulo yokudepha”
Imifanekiso mqondo

ngezinzwa (inzwa ebonakalayo, inzwa ezwakalayo, inzwa yokuhogelekayo, inzwa
yokunambitha nenzwa yokuthinta) Izimo zokukhuluma (izifengqo,izaga nezisho) Kanye
namagama acebile.
Izinzwa
10
Ngithwele izihlabathi -izinzwa ethintekayo—Imbongi isivezela ukuthi yaphuma ekhaya
iya esikhungweni semfundo ingenalo ulwazi olwanele.
Ngiyoncela manzi ngobhaqa – ethintekayo/enambithekayo—Imbongi ibhekise

ekutholeni ulwazi esikhungweni semfundo ephakeme
Engisigeza ngamanzomfula –inzwa ethintekayo—Imbongi igqamisa ukuthi namanje

isaqhubeka noma ayikaqedi ukuhlela lolu lwazi.
Olokhu kwasa ugeleza –inzwa ebonakalayo – Imbongi igqamisa ukuthola ulwazi lwento
eqhubekayo ehlala yenzeka.
Besizodobela inhlanzi ngodobo –inzwa ebonakalayo/ethintekayo ---Imbongi iveza

ukuthi abangani bayo basheshe bayeka noma bakhathala
Komzimba osufok’ umhlandla --inzwa eboakalayo---Imbongi iveza ukukhandleka

komzimba ikakhuklukazi umhlane wona ozimela ngawo uma uhleli ufunda
Izifengqo
Isenzasamuntu
Sizib’ esijulile Njulase
Ngisuthisa wena kwakho Nzibase Nzulase
Imbongi ibhekise emazigeni aphakeme ize iyibize ngamagama njengomuntu.
Isingathekiso
Uyimpambankwici we Njulase
Ngoba namuhla uyimpicabadala—Imbongi igqamisa imfundo ngalamagama adidayo

ukuveza ukuthi imfundo inamandla kangakanani.
Enjambamenti
Umugqa wesi-14 kuya kowe- 15
Umqondo uqala emgqeni we-14 uphele emqeni we-15. Imbongi ibuza ukuthi kunini lapho
iyofika khona ekugcineni/ noma yaneliseke ngemfundo.
Imvumelwano
Imvumelwano siqalo
Umugqa wesi-6 kuya kowesi -7
Ngiyoncelamanzi ngobhaqa
Ngisuthisa wena Nzibase
Impinda lapha iletha umgqumo omnandi osamculo ogqamisa ukuthi imbongi iyothola
ulwazi esikhungweni semfundo ephakeme.
11
Imvumelwano maphakathi
Umugqa woku -1 kuya kowesi -2
Siziba esijulile Njulase
Ngiphum’ emzini kababa
Imvumelwano maphakathi lapha iletha umgqumo omnandi osamculo ukugqamisa

ukuzilungiselela kwembongi isuka ekhaya iya esikhungweni semfundo ephakeme.
12
3.UKUTHULA
Sicambhalale- Ukulala ngokungenhloso yokuzumeka. Lapha imbongi isivezela ukuthi ifisa

ukuziphumulela ingcebeleke nesithandwa sayo ,ilale ibheke phezulu ezihlabathini
zolwandle.
Ufasimbe- Into eyinkungu eba semehlweni/ kube ulwelwesi olwenza ubuke lufifi. Lapha
imbongi igcizelela ukuthi lendawo efisa ukuthi bahlale kuyo kuba nenkungu edala bangaboni
ukuqala nokuphela kwezinto.
Ngiqumbelane- Ukugcwala umoya esiswini okwenza ungakhululeki. Lana imbongi

igcizelela ukuthi uma ikule ndawo ithola ukujabula okuphelele.
Usikisiki- Ugqozi/intsisekelo. Imbongi ithi izizwa yenelekisekile ngokuchitha isikhathi sayo

lapha olwandle.
Inhlokomo- Umsindo omkhulu ongethusi okhomba ukujabula. Olwandle kulapho

kunomsindo wamgagasi owenza imbongi ibe nokujabula okukholu enhliziyweni yayo
Amazwana- Umsind wabantu bekhuluma. Imbongi iveza ukuthi uma iziphumelele icimezile
iyaye izwele kude abantu bekhuluma sengathi iyaphupha.
Ukuhamba ngezinyawo- Ukuhamba phansi ungagibeli lutho olunamasonto. Imbongi ithi

abanye abantu kule ndawo behla benyuka abangeni emanzini
Ukuhamba ngomoya- Ukuhamba ngamabhodi abaphakamisa emanzini / akwazi ukwenza

badade/babhukude. Imbongi iveza ukuthi abanye abantu bazibhukudela emanzini begibela
izikembe ezenza baduduleke phakathi olwandle.
Ukukhohlisa- Ukwenza into engesilo iqiniso. Imbongi iveza ukuthi abantu abakule ndawo
benza izinto ezahlukene njnegoba kukhona nalaba abtshuzayo olwandle/emanzini sengathi
ngamahlengwethwa.
Imithi- izihlahla ezisetshenziselwa ukugwedla emanzini. Imbongi iveza okuhle okwenziwa

ngabanye abantu abagwedlayo izikebhe abahamba ngazo emanzini/olwandle.
Izindwani eziluhlaza- Imbewu yotshani. Imbongi iveza ukuthi bagwedla beqhelukisa utshani
ubugwinywe imifula yabududulela olwandle
Umoya- Into ongeke wayibamba kodwa enamandla.. Lapha imbongi iveza ukuthi lokhu
kusetshenziswa kwesigwedlo kwenza usikebhe silokhu siqhubekezela phambili ngenxa
yamandla abawafakayo.
Ngiyabezwa- Ukulalela into. Lapha imbongi incoma ukuthi noma ngabe iziphumulela lapha
kodwa ikuzwa konke okuhle okwenzeka kule ndawo yingakho imema isithandwa sayo ukuba
ingcebeleke naso.
Ngiyabathanda- Ukwenza into ekujabulisayo. Lapha imbongi iqinisekisa isithandwa sayo

ukuthi okwenziwa yilabantu iyakujabulela kakhulu , nabantu abakulendawo abayihlukumezi /
abayiphazamisa ekungcebelekeni kwayo ,bayiphatha kahle yingakho ithi asize naso
azojabula kanye nayo.
13
Umqondo wenkondlo
imbongi iveza ubuhle bokuthula obulethwa imvelo emphefumulweni yayo.
Umoya
Le nkondlo inomoya wokulangazelela nowokuncoma njengoba ifisa ukuthola ithuba lokuhla
nothandiweyo wakhe bajabule ndawonye behlezi olwandlwe..
Indikimba
Indikimba ummongo/ inhliziyo yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho ngegama
elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo imvelo/ ukuthula okulethwa
imvelo.
Umyalezo
Kubalulekile ukuthi ube nesikhathi sokukhombisana uthando ngokuvakashela endaweni
ejabulisayo nenokuthula.
Isigqi
Isigqi siyashesha ngenxa yomoya wokulangazelela nokuncoma . Nakuba ziziningi izimpawu
zokuloba kodwa lokho akusenzi sinense. Ukusetshenziswa kophawu lwe- Apostrofi;
ukweqiwa konkamisa kuningi nakho kuyasenza sisheshe isigqi.
Ithoni
Ithoni iveza ukufisa nokujabulela ukwenzeka kwezinto olwandlwe okwenza imbongi ibe
nokujabula.
Imifanekiso mqondo.
yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma (izifengqo, izaga nezisho) Kanye
namagama acebile.
Izinzwa
Sicambalale - inzwa yokubonakalayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi ifisa ukuphumula nesithandwa sayo olwandlwe..
Le ndaw’ egcwel’ inhlokomo- Inzwa yokuzwakalayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi kule ndawo kuno msindo omnandi ewuzwayo.
Kuyona ngizw’ amazwan’ abantu bekhuluma,- Inzwa yokuzwakalayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi konke okwenzeka kule ndawo ikuzwa kancane
ngenxa yokuthi isuke ingakunakile okukhulunywa abantu abalapha.
Abant’ abahamba ngezinyawo nangomoya- Inzwa yokubonakalayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi abanye abnatu bakule ndawo abahlali phansi
14
balokhu bezihambela esihlabathini solwanlwe.
Abanye bentanta nangaphezulu kwamanzi- Inzwa yokubonakalayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi abanye balabantu bayazibhukudela nje abanake
lutho.
Abanye balokhu benyakazisana nemithi- Inzwa yokuthintekayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi abanye abnatu bahamba ngezikebhe
besesbenzisa izigqedlo ukubhukuda/ukuqhuba izikebhe abahamba ngazo.
Ngiyabezwa bekhuluma, woza ungizwise- Inzwa yokuzwakalayo..
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi uma ikule ndawo iziphumulele iyaye izwe abantu
bezikhulumela benganake lutho okwenziwa abanye yingakho ifisa ukuthi lo muntu
emthandayo naye engeza kule ndawo engenakho ukuxabana nomunye umuntu.
Enjambamenti
Umugqa wesi-7 kuya kowesi-8
Le ndaw’ egcwel’ inhlokomo, kuyo kubuthene
Konk’ okuhle nokuphas’ umphefumulo wami.
Umqondo uqala emgqeni wesi-7 uphelela emgqeni we -8
Imbongi ithi uma ihlezi lapha olwandlwe ibona konke okwenzieka khona ithola ukuthokoza
ngaphakathi enhliziyweni yayo.
Imvumelwano
Imvumelwano siqalo
Umugqa we -10 kuya kowe -11
Abant’ abahamba ngezinyawo nangomoya,
Abanye bentanta nangaphezulu kwamanzi.
Imbongi isebenzise imvumelwano siqalo ukuletha umgqumo osamculo nokugcizelela ukuthi
kunabantu abenza izinto ezahlukene kule ndawo njnegoba abnaye bengangenile emanzini
abnaye bezibhukudela..

Ngiyabezwa bekhuluma, woza ungizwise.
Ngiyabathanda, bayangithanda, woz’ uzizwele.
Imbongi isebenzise imvumelwano siqalo ukuletha umgqumo osamculo nokugcizelela ukuthi
ikhuluma ngayo uqobo njengoba ingagxilisi igqondo yayo konkwenzekayo kule ndawo futhi
nabantu abakule ndawo abanandaba nokwenziwa ngomunye umuntu yingakho Ibiza
isithandwa sayo ukuze ithokoze naso.
Ukuxhumana okuekugcineni
Ngiyabezwa bekhuluma, woza ungizwise.
Ngiyabathanda, bayangithanda, woz’ uzizwele.
Imbongi isebenzise ukuxhumana siqalo ukugqamisa ukuthi ikhuluma ngayo uqobo
njengoba ingagxilisi igqondo yayo konkwenzekayo kule ndawo futhi nabantu abakule
ndawo abanandaba nokwenziwa ngomunye umuntu yingakho Ibiza isithandwa sayo ukuze
ithokoze naso.
15
4.IMVELO
Ehungeka - Eheheka / efikelwa umuzwa wokuthanda/ethatheka.Imbongi ifikelwa umuzwa

wokuthanda imvelo.
Amagumb’ omhlaba - Izingxenye zonke zomhlabaImbongi ibona imvelo isabalele kuwo

wonke umhlaba.
Iklabile - Ukukhululeka kwezilwane ehlane.Imbongi ibona izilwane eziyimvelo zikhululekile

ehlane nalo eliyimvelo.
Izimila - Okuzimilelayo enhlabathiniImbongi izwa sengathi konke okuzimilela emhlabathini

kuyahlabelela kamnandi.
Lufukuka - Luphakama / lukukhulaImbongi izwa uthando lwemvelo lukhula ngamadla.
Ngitshakadule - Ukugxumagxuma kwenkonyane ngenxa yenjabuloImbongi ijabulela ubuhle

bemvelo ize yehluleke ukuzibamba.
Ukuthuthumela - Ukwesaba okukhulu/ ukuba novalo olukhuluImbongi izizwa inokwesaba

okukhulu uma ibona labo abacekela phansi imvelo.
Bebhubhisa - Beqothula / beshabalalisa/beqedaImbongi ikhathazwa yilabo abashabalalisa /

abaqeda imvelongokushesha bengashiyi lutho.
Imihlambi - Izilwane eziningi ezindawonye. Imbongi ithokoziswa ukubona izilwane

ngokwehlukana kwazo zikhululekile futhi zithokozile.
Bengazi nanyaka - Benganandaba nomonakalo odalekayo. Imbongi ikhathazwa yilabo

abacekela phansi imvelo bangabi nandaba nomonakalo odalwa ukwenza kwabo.
Iqothulwe - Iqedwe kungasali lutho Imbongi ikhathazwa ukuthi imvelo izophela nya
kungasali lutho.
16
Umqondo wenkondlo
imbongi ikhuluma ngobuhle bemvelo obutholakala emhlabeni wonke.
Umoya
Umoya wenkondlo umuzwa noma isimo imbongi esuke ikuso uma / ihaya inkondlo. Umoya
wale nkondlo uxubile. Ngasekuqaleni kwale nkondlo kukhona umoya wokuncoma kanti
ngasekugcineni kukhona umoya wokugxeka. Imbongi incoma ubuhle bemvelo obutholakala
kuwo wonke amagumbi omhlaba. Incoma ubuhle obutholakala esibhakabhakeni, ubuhle
bemvelo obutholakala emhlabeni. Ebinzeni lokugcina imbongi igxeka abantu
abangayinakekeli imvelo. Laba bantu bayicekela phansi, bangakhombisi nembeza.
Indikimba
Indikimba iphendula umbuzo wokuthi imbongi ikhuluma ngani. Indikimba ingumongo

wenkondlo yonke ukusuka ebinzeni lokuqala kuze kuyofika ebinzeni lokugcina. Indikimba
ingaba igama elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo imayelana
nemvelo/ ubuhle bemvelo.
Umyalezo
Kubalulekile ukuthanda nokunakekela imvelo ngokwahlukana kwayo.
Isigqi
Isigqi siyashesha ngenxa yomoya wokuthanda imvelo. Nakuba ziziningi izimpawu zokuloba
kodwa lokho akusenzi sinense isigqi. Ukusetshenziswa kophawu lwe- apostrofi/ ukweqiwa
konkamisa kuningi, nakho kuyasenza sisheshe isigqi.
Isigqi siphinde sinense ngenxa yomoya wokukhathazeka. Imbongi ikhathazwa ukubona

abantu abangayinakekeli imvelo lokho okungayenza iphele bese kuphazamiseka nokuphila
kwabantu.
Ithoni
Inkondlo iqukethe ithoni yokuhalalisa kanye neyokukhathazeka. Amagama asetshenziswe

yimbongi aveza ukubabaza ubuhle bemvelo ngokwenzeka emkhathini nasemhlabeni.
Igagula izilwane izimila kanye nokunye okuhambisana nemvelo bese iphinde ikhathazeke
ukubona abantu bengayinakekeli imvelo.
Imifanekiso mqondo

emqondweni walowo ofunda/ohaya inkondlo. Kungashiwo futhi ukuthi izithombe magama.
Sikhuluma ngezinzwa (inzwa yokubonakalayo, inzwa yokuzwakalayo/ yokulalelekayo, inzwa
yokuhogelekayo, inzwa yokunambithekayo nenzwa yokuthintekayo), izimo zokukhuluma
(izifengqo, izaga nezisho) namagama acebile.
17
Izinzwa
10. Izimila zihuba ingoma yenjabulo – Inzwa yokuzwakalayo. Imbongi iyisebenzisele

ukugqamisa ubuhle bemvelo ezwakala kamnandi sakuhuba ingoma.
11. Ngiluzwe uthando lwemvelo lwenyuka.- Inzwa yokuzwakalayo. Imbongi iyisebenzisele

ukugqamisa ukukhula komuzwa ewuzwayo wokuthanda imvelo.
15. Ngitshakadule njengenkonyan’ ibona unina -Inzwa yokubonakalayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa injabulo enayo eyenza igxumagxume okwesilwane

kwasona esiyimvelo.
21. Bebhubhisa ubuhle bezwe bengezwa – Inzwa yokubonakalayo.Imbongi iyisebenzisele

ukugqamisa ukukhathazeka enako uma ibona abantu beqeda imvelo.
Izifenqo
Umugqa we-10: Isenzasamuntu Izimila zihuba ingoma yenjabulo –Imbongi igqamisa

ubuhle bemvelo.
Umugqa we-15, isenzasasilwane Ngitshakadule njengenkonyan’ ibona unina -
Imbongi ijabule kakhulu yehluleka nokuzibamba uma ibuka imvelo.
Umugqa we-15, Isifaniso Ngitshakadule njengenkonyan’ ibona unina
Imbongi ijabule kakhulu yehluleka nokuzibamba uma ibuka imvelo.
Izisho
Uma ngiphakamisa’ amehlo ami : umugqa woku-1Imbongi iyajabula uma ibuka imvelo kuba
sengathi kukhona okuyidonsayo.
Enjambamenti
Umugqa we - 16 kuya kowe – 17
16. Ngibone kuyifanele imvelo ukuba
17. Siyiphe lonke uthando njengokway’ ukusithanda.
I- enjambamenti yilapho umqondo womugqa ongenhla uphelela emugqeni olandelayo.
Imbongi iphosa inselelo yokuba siyithande imvelo ngoba nayo uqobo imvelo iyasithanda.
Ukuphindaphinda
Ukuphindaphinda igama uthando ngenhloso yokugcizelela uthando imbongi enalo ngemvelo

nesifiso enaso sokuba abantu bayithande imvelo njengayo.
18
Imvumelwano siqalo
Umugqa we -11 kuya kowe -12
Ngiluzwe uthando lwemvelo lwenyuka.
Ngiqalaze ngibon’ ubuhle bezintaba zezwe
Imbongi isebenzise imvumelwano ukuletha umgqumo omnandi osamculo ogqamisa ukuthi

ikhuluma ngayo uqobo. Imbongi iveza umuzwa ewuzwayo wokuthanda imvelo.
Umugqa wama-21 kuya kowama-23
Bebhubhisa ubuhle bezwe bengezwa,
Bengezwa kwabumnandi bokubusiseka,
Bengazi nanyaka ngokungehla
Imbongi isebenzise imvumelwano ukuletha umgqumo omnandi osamculo nokugcizelela.

Imbongi igcizelela ukwenza kwabantu abashabalalisa imvelo, okuyenza yesabe kakhulu.
Ukuxhumana okutshekile
Umugqa wesi-3 kuya kowesi- 4
Ngizw’ amehlo ami ehungeka,
Ehungwa uthando lwemvelo
Ngalokhu kuxhumana imbongi igcizelela ukuthatheka kwayo ngenxa yokuthanda imvelo.
Umugqa wama-21 nowama - 22
Bebhubhisa ubuhle bezwe bengezwa,
Bengezwa kwabumnandi bokubusiseka,
Imbongi igcizelela ukungabi nandaba kwabantu abashabalalisa imvelo.
19
5.MUSANI
Musani-Ukutshela abantu ukuba angakwenzi okuthile/bapheze/bakuyeke. Lapha kule

nkondlo imbongi icela abantu ukuba bayeke ukukhala.
Ukukhala-ukuphuma izinyembezi emehlweni ngenxa yokungaphatheki kahle. Okunye

ukukhala ngento ethile eyenzeke kuwena. Imbongi icela bangamkhaleli othandiweyo noma
umama njengoba esedlulile emhlabeni.
Ukubibitheka-ukuphuma izinyembezi emehlweni noma ukukhala izwi lingaphumi. Imbongi

ifisa ukuthi bangabe besakhala.
Ukulila-Ukukhala ngokumemeza noma ukukhala Imbongi ifuna bangakhali kakhulu kodwa

babe nethemba ngalo obashiyile.
Kanazi–ukuchaza ukungabi nalwazi mayelana nento ethile. Imbongi ibabuza ukuthi

abanalwazi yini ukuthi othandiweyo/umama wayo uye kuyiphi indawo nokuthi ungokabani.
Ukuthuthumela-ukwesaba into ethile. Lapha imbongi iduduza abasabayo ngenxa

yokuhamba kukamama wayo.
Kanazi yini ukuth’ ungokabani na? umbuzombumbulu-Lapha imbongi ibuza umbuzo

enempendulo yayo ukuthi umama ungowoMdali.
Eseyekhaya-indawo lapho umuntu ehlala khona. Imbongi isebenzise igama elinothile

ukugqamisa ukuthi isho ekhaya eZulwini.
Usebiziwe-Ukuza lapho uyalelwa khona. Imbongi igqamisa ukuthi umama ubengeke

esawuziba umyalelo woMdali.
Vulani izinhliziyo zenu kuyena (isenzasamuntu)-Imbongi ifuna abantu mabavule izinhliyo

zabo kuMdali.
20
Umqondo wenkondlo
imbongi ililela uma osedlule emhlabeni. Iyabakhuza ukuthi bangamukhaleli uma kodwa
bajabule ngoba ungowoMdali futhi useyeKhaya. Icela abakhalayo baduduzwe kanye
nabasabayo ukuba bavume ukuthi ubesebiziwe bese bevula izinhliziyo zabo bazivulele
intando kaNkulunkulu.
Umoya
Umoya wenkondlo umuzwa noma isimo imbongi esuke ikuso uma iqamba/ ibhala/ihaya
inkondlo. Le nkondlo inomoya nowosizi. Imbongi ikhathazekile ngenxa yabantu abakhalela
uma ibona bengenathemba bengazi nokuthi ubizwe uMdali futhi useseKhaya.
Indikimba
Indikimba ummongo/ inhliziyo yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho ngegama

elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo ukufa.
Umyalezo
Kubalulekile ukuthi uzilungiselele indlela yakho usaphila ukuze nabasele bangabi naxhala.
Kungaba neminye imiyalezo engaba khona kodwa makusekelwe ngokusenkondlweni.
Isigqi
Uma kukhulunywa ngesigqi kubhekwa umgqumo wenkondlo ukuthi ngabe inkondlo

iyashesha noma iyanensa. Kuye kubhekwe ukuvuleka nokuvaleka kwemigqa, kubhekwa
ubude nobufishane bemigqa, ubude nobufishane bamagama, ukweqiwa konkamisa kanye
nezimpawu zokuloba. Konke lokhu kuhambisana nomoya okungaba umoya wokujabula,
wosizi, wokukhathazeka njalonjalo. Isigqi sale nkondlo siyanensa nakuba ziningi izimpawu
zokuloba ekugcineni kwemigqa kanye nemigqa emifushane ngenxa yomoya wale nkondlo
wosizi noma wokukhathazeka kwenza isigqi sinense. Umqondo wenkondlo nawo wenza
isigqi sinense ngoba ikhuluma ngokufa.
Ithoni
Ithoni ivezwa amagama asetshenzisiwe enkondlweni kube yithina esiyifundayo ukuthi ngabe
aveza ukukhathazeke, ukudideka, ukudinwa njalonjalo. Le nkondlo iqukethe ithoni
yokukhathazeka/yosizi. Imbongi icela ukuba bangakhali isebenzise la magama,
‘ukubibitheka, ukulila” njalonjalo. Ibuye ibe nethoni yokududuza/yokunikeza ithemba
njengokusebenza kwamagama “ kwamagama “ey’ ekhaya, ubizwe nguyena”.
Imifanekiso mqondo.

yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma (izifengqo, izaga nezisho) kanye
namagama acebile.
21
Izinzwa
Musani ukukhala-inzwa yokulalela /yokubona. Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi

laba abasele abangamkhaleli ongasekho ngoba ubiziwe nguMdali.
Thulani-inzwa kulalela. Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi esikhundleni sokuba

bakhalele othandiweyo wabo kodwa kufanele bamjabulele ngoba usebizwe uMdali.
Ukuthuthumela-inzwa yokubona. Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi abangesabi
kodwa baduduzeke ngobizwe uMdali.
Izifenqo
Umugqa wesi-5 umbuzombumbulu. Kanazi yini ukuthi uyephi na? Ibuza umbuzo
enempendulo yayo. Yazi kahle ukuthi uma
uye ekhaya lakhe.
Umugqa wesi-7 umbuzombumbulu

Kanazi yini ukuth’ ungokabani na? Ibuza umbuzo enempendulo yayo. Yazi kahle ukuthi
umama ungowoMdali.
Umugqa we-11 isihlonipho

Usebiziwe- lapha imbongi isebenzise igama lokuhlonipha
esikhundleni segama usefile ukugqamisa ukuthi kufanele

bamjabulele othandiweyo njengoba esebiziwe.
Isisho
Ukuthuthumela-Lesi sisho imbongi isisebenze kahle ukweluleka abasabayo ukuthi kufanele

bangabi navalo ngosehambile ngoba uye ekhaya.
Enjambamenti
Umugqa we-11 kuya kowe-12.
Umqondo uqala emgqeni we-11 uphelela emgqeni we-12
Imbongi inxusa/icela ukuba abathandiwe bathokoze kuthi nabasabayo nabo bathuliswe

ngomama osebiziwe.
Umugqa we-13 kuya kowe-14.
Umqondo uqala emgqeni we-13 uphelela emgqeni we-14
Imbongi ithi abavume ukuthi ubesebiziwe bese bevula izinhliziyo zabo bazivulele intando
kaNkulunkulu.
22
Imvumelwano siqalo
Umugqa wesi-7 nowesi-8.

Kanazi yini ukuth’ ungokabani na?
Kaniqondi yini ukuth’ akuwenu na?

Imbongi isebenzise imvumelwano ukuletha umgqumo osamculo ukugqamisa/ukugcizelela
ukuthi othandiweyo bekungeyena owabo kodwa ubengowoMdali/uNkulunkulu.
Ukuxhumana okusekuqaleni
Umugqa woku-1 nowesi-2.
Musani ukukhala.
Musani ukubibitheka.
Imbongi isebenzise ukuxhumana okusekuqaleni ukugqamisa/ ukugcizelela ukuthi

bangamkhaleli umama njengoba esebiziwe waya ekhaya noma usebizwe uMdali.
Ukuxhumana okusekugcineni
Umugqa wesi-9 kuya kowe-10.
Pho nihlushwa yini um’ esey’ ekhaya?

Pho anithokozi ngani um’ ey’ ekhaya? .
Imbongi isebenzise ukuxhumana okusekugcineni ukugqamisa/ ukugcizelela ukuthi
bangahlushwa lutho kodwa bajabule ngoba umama usesekhaya lakhe.
23
6.IMPI
Ngamaviyiviyo - Izigaba ezakha amabutho. Lapha imbongi igcizelela abafundi abaphuma

ezindaweni ezahlukahlukene abenza izifundo ezahlukene/ Imbongi ithi kuhlangene
amabutho ngokwezigaba zawo.
Kudedangendlale wenkundla – Indawo enkulu, evulekile. Imbongi igcizelela ukuthi lesi

khungo semfundo sikhulu kakhulu, sikwazi ukuthatha isibalo esikhulu sabafundi/ Amabuho
ahlanganele endaweni evulekile ukubhekana nempi.
Nezingeqiwa ntwala – Izingozi ezinkulu ezivulekile ekhanda. Lokhu kugqamisa izinkinga

ezinkulu/ezijulile futhi ezahlukene abafundi abafika nazo/ Imbongi ithi kukhona asebelimele
emakhanda kulempi.
Namanxebakazi – Ingozi yokugwazwa eba semzimbeni. Imbongi igqamisa ukukhandleka

kwemizimba yabafundi ngenxa yezinkinga abafika zibakhungethe/ Imbongi ithi abanye
sebegwazekile balimele emzimbeni.
Nemikhontshwana – Imikhonto emincane. Lokhu kugqamisa ulwazi oluncane abafika nalo

ngenkathi bezoqala ukufunda kulesi sikhungo/ Imbongi ithi noma ngabe sekukhona
abalimele kodwa yona isasindile ,isaqhubeka nokulwa ngesikhali esiphethe.
Lopha – Ukuvuza kwegazi. Lapha imbongi igqamisa ubuhlungu obuzwiwa abafundi

ngabodwana, omunye umuntu ongakwazi ukububona ngenxa yokuthi bayaziqinisa / Imbongi
thi impi iyaqhubeka noma ngabe sewulimele.
Uwonke – Wonke umuntu. Lapho imbongi igcizelela ukuthi akekho ongafisi

ukufunda/uyayifisa imfundo/ Imbongi ithi uma umuntu esesempini akabe esaphela amandla ,
uqhubeka nokubhekana nomuntu
Eyamanyamfokwe – Amavila. Imbongi igcizelela ukuthi uma uyivila awudingeki ngoba

uzohluleka/ Imbongi ithi uma uyigwala awulungi ukubhekana nempi.
Isihlangwana – Ihawu elincane lokuvika. Imbongi igcizelela ukuthi nakuba

isafunda/isekhona kulesi sikhungo yingenxa yokuphumelela ngengciciyela kwayo / Imbongi
ithi noma ngabe sekukhona abalimele kodwa yona uqobo isakwazile ukuzivela ekutholeni
izingozi. Isaqhubeka nokubhekana nale mpi.
Sesiyigwaza bukhoma – Ukugwazana nibhekene. Imbongi igcizelela isikhathi esinzima

lapho isuke isibhala izivivinyo ezilukhuni/ Imbongi ithi le mpi eyilwayo iya ngokuqina
njengoba abaningi sebelimele.
Amavak’amb’ambulula – Ukubaleka kwamagwala. Imbongi igcizelela ukuthi labo

abahluleka ukubekezela bayeka ukufunda/ Imbongi ithi abanye bayahluleka ukuqhubeka
nokulwa , bakhetha ukuyibalekela le mpi.
24
Kubusa ukuzisola – Ukuzibona unecala. Imbongi igcizelela ukuthi sebeyazisola ukuthi
ababekezelanga ngani ezifundweni zabo, bayazisola ukuthi baphikelani nobuvila/ Imbongi
ithi laba ababalekile empini akube kusaba mnandi lapho bebona ukuthi bashiyile ,
bayibalekela impi.
Ukugadla – Ukushaya/ukulwa. Imbongi igcizelela ukuzisola kwabo ngokungafundi

ngokuzikhandla/./ Imbongi ithi wonke umuntu angabobaleka ngoba uzogcina kumphatha
kabi ukwehluleka kwakhe ukulwa.
Ungebizelwe muntu - Akekho okuphoqayo. Imbongi igcizelela ukuthi akekho ozokulandela

ngemuva/ozokuphoqa ukuba ufunde, uzibonela wena isidingo sakho/ Imbongi ithi noma
akekho umuntu ongabiza omunye ukuthi akazolwa ngakho-ke umuntu uyazibonela isimo
bese ekhetha ukuba ingxenye yokulwa.
Ngayilwa – Ukubhekana nempi. Igcizelela ukuthi nayo yafunda ngokuzikhandla yagcina

iphumelele/ Imbongi ithi yona yakwazi ukubhekana nempi , yangabaleka, yakwazi
ukunqoba.
Imini nobusuku – Zikhathi zonke. Imbongi igcizelela ukunxusa kwayo abafundi ukuthi
abafunde ngaso sonke isikhathi, bengaphumuli/ Imbongi ithi uma ufuna ukunqoba njengayo
ukuthi kumele ukwazi ukubhekana nempi ngezikhathi zonke.
Izikhali zikusinda – Into elimazayo uma ulwa empini. Imbongi igcizelela ukunxusa kwayo
kubafundi ukuba babekezele bafunde noma sekungaphezu kwamandla/ Imbongi ithi uma
usempini ungabo khala ngobunzima kodwa kumele uqhubeke nokulwa.
Yimiyocu – Izibazi eziba semzimbeni. Imbongi igcizelela ukuthi bengabunaki ubunzima

abahlangabezana nabo ezifundweni zabo, baqhubekele phambili/ Imbongi ithi noma ngabe
sewunezibazi , usushayekile kodwa ungakunaki osekwenzekile kuwe ukuze unqobe.
Udumo – Ukwaziwa abantu abaningi, kuyo yonke indawo. Imbongi igcizelela ukunxusa
kwayo ukuba abafundi bagxile ezifundweni zabo bangalibali ukwenza izinto ezijabulisa
abanye abantu kodwa ezingeke zibasize ngalutho bona. Uma benze njalo bayophumelela/
Imbongi ithi uma usempini ungabolwa ngoba ufuna ubuqhawe nokuhlonishwa.
25
Umqondo wenkondlo
Umqondo yilokho okushiwo yimbongi enkondlweni yayo. iLe nkondlo inomqondo osobala
nocashile. Imbongi ithi abafundi abafunde ngokuzimisela, babekezele uma
behlangabezana nezinkinga ekufundeni kwabo. Ukuze bezophumelela./ Imbongi ithi
amabutho akazinikele empini noma ngabe kunzima kangakanani ukuze anqobe.
Umoya
Umoya wemkondlo isimo imbongi esuke ikuso ngenkathi ihaya/iqamba inkondlo yayo. Le
nkondlo inomoya wokunxusa. Imbongi inxusa abafundi ukuba bafunde ngokuzimisela futhi
babekezele noma behlangabezana nezinkinga ukuze bezophumelela.
Indikimba
Indikimba ingumongo noma yingqikithi yenkondlo.. Ingaba igama elilodwa noma amabili.
Indikimba yale nkondlo imfundo./ impi
Umyalezo
Kubalulekile ukuthi uma wenza into uyenze ngokuzimisela nangokwethembeka,

ungadikibali noma kunzima.
Isigqi
Siyanensa ngenxa yomoya wokunxusa futhi nemigqa eminingi ivalekile. Nakuba kukhona
ukweqiwa konkamisa okuningi kepha ngenxa yomoya wokunxusa siyanensa. Imbongi
inxusa ukuba abafundi bafunde ngokuzimisela futhi babekezele noma behlangabezana
nezinkinga ukuze bezophumelela.
Ithoni
Ithoni yokunxusa. Imbongi inxusa abafundi ukuthi bazimisele futhi babekezele ekufundeni
kwabo. Ukuze baphumelele.
Imifanekisomqondo
Imifanekiso mqondo yilawo magama asetshenziswa imbongi ukwakha isithombe

ngezinzwa (inzwa yokubonakalayo, inzwa yokuzwakalayo/yokulalelekayo, inzwa
yokuhogelekayo, inzwa yokunambithekayo nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma
26
Izinzwa
Umfanekisomqondo wokubonakalayo ngamaviyoviyo - Imbongi ithi abafundi

abaphuma ezindaweni ezahlukahlukene abenza izifundo ezahlukene.(Sekela nangempi)
Kudedangendlale wenkundla – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi

igqamisa ubukhulu balesi khungo semfundo nokuthi sikwazi ukuthatha isibalo esikhulu
sabafundi. (Sekela nangempi)
Namanxebakazi – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igqamisa

ukukhandleka kwemizimba nezinhliziyo zabafundi ngenxa yezinkinga abanazo. (Sekela
nangempi)
Nemikhontshwana – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igqamisa ulwazi

oluncane abafundi abafika benalo ngenkathi bezoqala ukufunda kulesi khungo. (Sekela
nangempi)
Lopha – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igqamisa ubuhlungu

obuzwiwa abafundi ngabodwana/omunye umuntu ongakwazi ukububona ngenxa yokuthi
bayaziqinisa. (Sekela nangempi)
Isihlangwana - Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igqamisa ukuthi

nakuba isafunda/isekhona kulesi sikhungo yingenxa yokuphumelela ngengciciyela kwayo
ezifundweni. (Sekela nangempi)
Seyigwaza bukhona – Umfanekisomqondo wokubonakalayo (isisho) Imbongi

igcizelela isikhathi esinzima lapho isuke isibhala izivivinyo ezilukhuni/ezinzima.
Amavak’amb’ambulula – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igcizelela

ukuthi labo abanga mavila / abahlulwa ukubekezela bayeka phansi ukufunda. (Sekela
nangempi)
Ukugadla – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igcizelela ukuzisola kwabo

ngokungafundi ngokuzikhandla. (Sekela nangempi)
Izikhali zikusinda – Umfanekisomqondo wokubonakalayo/ wokuthintekayo. Imbongi

igcizelela ukunxusa kwayo kubafundi ukuba babekezele bafunde noma
sebehlangabezana nobunzima. (Sekela nangempi)
Yimiyocu – Umfanekisomqondo wokubonakalayo. Imbongi igcizela ukuthi bengakunaki

ubunzima abahlangabezane nabo ekufundeni, baqhubeke bafunde. (Sekela nangempi)
Imvumelwano
Emgqeni wesi – 9 kuya kowe – 10
Ngimi nowami umkhontshwana
Ngimi nesam’isihlangwana
Imbongi isebenzise imvumelwano sigcino ukuletha umgqumo osamculo omnandi
27
nokugcizelela ukuthi nakuba isafunda yingenxa yokuphumelela ezifundweni zayo
ngengciciyela.
Emgqeni we – 12 kuya kowe – 13
Amavak’amb’ambulula
Kunamuhla kubus’ukuzisola
Imbongi isebenzise imvumelwano sigcino ukuletha umgqumo osamculo omnandi

nokugcizelela ukuthi lapho abahluleka ukubekezela bayeka ukufunda sebeyazisola.
Emgqeni we – 19 kuya kowama – 20
Yilw’imini nobusuku
Nom’izikhali zikusinda
Imbongi isebenzise imvumelwano maphakathi ukuletha umgqumo osamculo omnandi

nokugcizelela ukunxusa kwayo ukuthi babekezele bafunde zikhathi zonke noma
behlangabezana nezinkinga.
Ukuxhumana
Emgqeni wesi – 3 kuya kowesi – 5
Amaviyo nezingeqiwa ntwala
Amaviyo namanxebakazi
Amaviyo nemikhontshwana
Imbongi isebenzise ukuxhumana siqalo ukugqamisa ukuthi la bafundi bafika

bekhandlekile emzimbeni nasezinhliziyweni zabo ngenxa yezinkinga abanazo.
Emgqeni we – 14 kuya kowe – 15
Ngokwesab’ukugadla kule mpi
Ungebizelwe muntu kule mpi
Mfowethu yilwa le mpi
Imbongi isebenzise ukuxhumana sigcino ukugqamisa ukunxusa kwayo abafundi ukuthi

abazimisele bafunde ngokuzikhandla ngoba akekho ozobalandela ngemuva.
Emgqeni wama – 22 kuya kowama – 23
Khohlwa yimiyocu
Khohlw’udumo
28
Imbongi isebenzise ukuxhumana siqalo ukugcizelela ukuthi abafundi bengabe
besabunaka/besagxila ubunzima asebedlule kubo futhi bengenzi izinto ezingeke zibasize
ngalutho ngoba befuna ukujabulisa abanye. Ithi abafunde.
Ifanankamisa
Emgqeni we – 12
Amavak’amb’ambulula
Imbongi isebenzise ifanankamisa ukuletha umgqumo osamculo omnandi njengoba ithi

abafundi abehlulwa ukubekezela bashiya phansi ukufunda
Ifanangwaqa
Emgqeni we – 13
Kunamuhla kubus’ukuzisola
Imbongi isebenzise ifanangwaqa ukuletha umgqumo osamculo omnandi njengoba ithi

sebeyazisola/sebeyazigxeka ukuthi aba baphikelani nobuvila.
29
UKUKHETHWA KWAMAGAMA 7. WE SINXIMFI NDINI
Qhumuk ‘uhleke- imbongi isebenzise igama ‘Qhumuk’ uhleke’ ukugqamisa ukuthi

abantu abanomona bahleka sakubhuqa uma bebona abantu abaphumelelayo.
Ukuqhumuka ukuhleka kakhulu. Imbongi ibonakala ibhuqa sakukhuthaza lo ohlekayo
ukuthi ahleke kakhulu, angazibambi. Uma uqhumuka usuke uhleka kungalindelwe,
uphubuka.
‘Sinximfi ndini’ - Lapha imbongi igqamisa ukuthi abantu abanomona bahlala
benganeliseki ngakho konke okwenzeka kubantu abaphumelelayo, bayakhononda
benximfe ukukhombisa ukubabukela phansi.Imbongi ikhuluma naso ngqo isinximfi.
Uyisigqila somona- Isigqila umuntu osebenza komunye umuntu ngaphandle
kwenkokhelo. Imbongi ibona lo muntu ethwele kanzima.Umona umenzisa izinto
ezingalungile ufukuziswa umona.
Klibhi klolo- lokhu kushiwo uma ubabaza ukhombisa ukucasuka nokubhinqa. Imbongi
igqamisa umona , bayakloloda. Imbongi iyabagxeka ukuthi bayakloloda njalo uma bebona
umuntu ophumelelayo.
Sichwensi- Imbongi isibiza lo muntu ngesichwensi.Isichwensi umuntu owenza izinto
noma yikanjani angacabangeli imizwa yabanye abantu; isideleli noma isigcwaneki.
Ayisengangamlomo- Lesi isaga esisho ukukhulumela futhi.umlomo nje kuphela ayikho
indaba.Akunjengokukhuluma kwakhe.
Bakubonile abanamehlo- Lesi saga sichaza ukuthi ngoba wenza mina kanje boze
bakuthole abakwazi ukwenza njengawe.(Kwashiwo uGcugcwa esefa elaliswe esangweni
kuphuma izinkomo zimgxoba ngoba kwakuyisijeziso sokweba izinkomo,Wayezikhokhela
ngazo izinkomo ngoba iLembe alisigcinanga isethembiso sokubakhokhela sebenze
izikhali.Wathi:’ ubulala mina kanje? nawe bayokubona abanamehlo’ )
Lokhu okubi akwenze kubantu, kukhona asebekwenzile nakuye.Sebeze bamthola naye.
Nximfa unximfile: Ukunximfa ukwenza umsindo okhombisa ukucasuka.Imbongi ithi
akenze akujwayele ukunximfa. Imbongi isawugqamisa umona kubantu uma ethi
bayanximfa uma umuntu ephumelela bekhombise ukungamjabuleli ‘Nximfa unximfile’.
Ebese esho ukuthi bangamavila benjalo nje abanalutho bona abazenzela lona.
Uyozuf’ usongizandla- Akukho akwenzayo okumusa empumelelweni. Uyoze afe
engezanga lutho.
Uyozuf’ ungahlabananga- Uyoze afe engaphumelelanga. Uyoze afe engenalutho,
engazuzanga lutho.
Ngifel’ umona- Akamjabuleli ngempumelelo yakhe.
Sifamona - imbongi ikhethe igama ‘Sifamona ‘ eligqamisa ukuthi umona abanawo uba
mkhulu kakhulu ngalabo abazisebenzelayo. Umuntu njengoba enomona uyinto ephila
ngokucela ukudla kubangani nasezihlotsheni ngoba uswele kwabanye.‘ophila
ngokwethekela’
Cekeful’uzidelise- imbongi ikhethe ukusebenzisa amagama ‘Cekeful’ uzidelise’ lapha
igqamisa ukuthi lomuntu onomona uthanda ukukhuluma kabi (ukuhleba) ngabanye abantu
abaphumelelayo. Yena akaziboni ukwehluleka kwakhe.
Ubon olwami ugongolo- Imbongi igqamisa lokhu ngokukhetha amagama athi ‘olwami
ugogolo’ ubona ububi kwabanye yena akaziboni.
Gubhela kwesakho -Imbongi ikhethe amagama athi ‘Gubhela kwesakho’ ukugqamisa
ukuthi umuntu onomona ufuna ukuthi konke kube ngokwakhe abanye bangabi nalutho.
30
Konke ufuna kuze kuyena yedwa.
Liphixiphixi -Imbongi ikhethe igama ‘Liphixiphixi’ ukugqamisa ukuthi umuntu onomona
uyishaya emuva ayishaye phambili. Uze enze sengathi uyabathanda abaphumelelayo
kanti uyabakhohlisa. Uyabakhohlisa nabo baze bamethembe.
Ngibamb’ emehlweni- Usho ukuthi ngikhohlise , kulungile.
Lala lulaza - isaga esisho umuntu othanda ukwenza abanye abantu izilima ngokuthatha
izinto zabo ngoba ethi balibele.
Bayokwengul’ abakwengulayo- bayoze bamthole.
Sikhohlisani- Imbongi igqamisa ukuba namanga komuntu ohlale egxeka
Uthi kulele kunye- ucabanga ukuthi imbongi iyisilima. Kanti ihlakaniphile ‘kulele ngakubili’
Ngiluthe ungithonye- Imbongi igqamisa ukuthi umuntu ogxekayo uyakwazi ukukhohlisa
abantu bakholwe yilokho akushoyo.
Abant’ abayi nganxanye- lesi saga sisho ukuthi akusibo bonke abantu abakujabulelayo
akwenzayo.
Ugomolophonjwana- Ukugomonqa/ ukuphenduphenduka emoyeni. Imbongi igqamisa
ukuphendukelwa yilo muntu onomona,
Liphixiphixi- umuntu ongumxabanisi. Imbongi igqamisa umqondo wokuthi umuntu
onomona uphinde abe ngumxabanisi.
Bangiwezil’abangifeli mona- kukhona abagcine beyisizile imbongi yaphumelela.
31
Umqondo wenkondlo
imbongi ikhuluma ngabantu abanomona, abafuni ukubona abanye abantu bephumelela.
Bagxeka yonke into. Ithi lolu hlobo lwabantu aluvamisile ukuphumelela ngoba
alukhuthalele ukwenza kepha luhlale lusonge izandla. Lolu hlobo lwabantu luze lufe
lungenalutho ngoba esikhundleni sokuthi lwenze noma luzame lona lulibala ukunaka
abanye abantu. Lubagxeke kepha lona lube lungenzi lutho.
Umoya
Umoya wenkondlo umuzwa noma isimo imbongi esuke ikuso uma iibhala/ ihaya inkondlo.
Le nkondlo iqukethe umoya wokugxeka. Imbongi igxeka izenzo zalaba bantu abanomona
ngoba babukela phansi imisebenzi yabanye abantu. Iyabanxusa laba bantu abangafuni
ukubona abanye bephumelela ukuba nabo abaphenduke benze okuhle bengalokhu
bebheke okubi kodwa.
Indikimba
Indikimba ummongo/ ingqikithi yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho ngegama

elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo umona.
Umyalezo
Kubalulekile ukuthi uma ungumuntu ungabi nomona uma ubona omunye umuntu
ephumelela empilweni noma enezinto ongenazo wena. Kuhle ukubongela omunye umuntu
uma izinto zimhambela kahhe ungamfeli umona, umjabulele.
Isigqi
Isigqi siyanensa ngenxa yomoya wokugxeka. Nakuba i-enjambamenti iningi futhi

kunonkamisa abaningi abeqiwe kule nkondlo lokho akusenzi isigqi senkondlo sisheshe.
Namagama amafishane awasenzi isigqi sisheshe ngenxa yomoya wokugxeka.
Ithoni
Ithoni yokucasuka – imbongi igxeka izenzo zomuntu onomona ovele anximfe ngaso sonke
isikhathi uma ebona izinto zihambela kahle abanye abantu.
Imifanekiso mqondo.

yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma ( Izifengqo, izaga nezisho) Kanye
namagama acebile.
Izinzwa
Ukucekefula - inzwa yokuzwakalayo. Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukukhulumela

safuthi komuntu onomona ngenxa yokubona abanye abantu bephumelela.
32
Izisho
Ukubamba emehlweni umugqa wama-25
Ukukhohlisa – Lesi sisho sisho ukulkhohlisa umuntu ngoba nakhu ufuna izinto zihambele
wena kahle, Ngalesi sisho imbongi igqamisa umqondo wokuthi umuntu onomona uvele
akukhohlise kube sengathi uyakucoma athi angabheka eceleni bese eyamximfa.
Ukuhlabana; umugqa wama 40
Ukunqoba empini. Imbongi ithi nayo isize yaphumelela kade beyifela ymona isize
yakhohlwa.
Izaga
Emgqeni wama -27 kuya kowama-38
Lala lulaza bayokwengula.
Sisho ukuthi uma ulibele bazofika abahlakaniphile bakuhlaniphele. Imbongi igqamisa

umqondo wokuthi lo muntu akaqhubeke nje amhlakaniphele ngoba vele unomona ngaye
kodwa bakhona abazoqhamuka bamzwele.
Emgqeni wama- 37 kuya kowama-38
Kulele kunye ukube kubili ngabe kuyavusana. Lesi saga sishiwo lapho khona umuntu
ebekeka enza izinto eziwubuwula. Imbongi iveza ukuthi lo obethi kulele kunye usithwe
yisithupha ngoba sekulele kubili okusho ukuthi izinto azenzayo seziqala ukukhombisa
ubuhlakani.
Emgqeni wama- 36 kuya kowama -37. Abantu abayi nganxanye bengemanzi. Imbongi
igqamisa umqondo wokuthi bakhona abantu abangeke babe nomona ngezinto ezenzayo,
abangeke bafane nalesi sinximfi.
Enjambamenti
Umqondo uqala emgqeni woku-1 uphelela emgqeni nowesi -2.
Imbongi isebenzise umqondlo wokuklodela lo muntu onomona wokuthi akaqhubeke ahleke

njengoba ejwalele ukunximfa.
Umqondo uqala emgqeni wesi- 15 uphelela emgqeni we – 16.
Imbongi igqamisa umqondo wokuthi lo muntu onomona akanalutho enjalo nje uphila
ngokucela kubantu. Abanye abantu baphila ngamandla abo kodwa yena uhlala
ngokucela/ngokunana.
Imvumelwano
Umugqa wesi-3 kuya kowe -4 Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha

umgqumo osamculo ukugcizelela ukuthi ikhuluma ngomuntu onomona.
33
Imvumelwano siqalo
Uyisigqila somona
Umon’ongumthakathi
Umugqa we-11 kuya kowe-12 Imbongi isebenzise imvumelwano maphakathi ukuletha

umgqumo osamculo ukugcizelela ukuthi ikhuluma ngomuntu onomona ohlezi, engenzi
lutho.Lo muntu uyoze afe engazuzanga lutho.
Uyozuf’ usongizandla
Uyozuf’ ungahlabananga
Ukuxhumana
Emugqeni we- 3 nowesi – 4 Ukuxhumana okutshekile.
Uyisigqila somona,
Umon’ ongumthakathi.
Imbongi igqamisa ukuthi umuntu onomona uphenduka isigqila sawo ufana nse nomuntu
othakathayo.
Emgqeni we-11 nowe-12 ukuxhumana okusekuqaleni
Uyozuf’ usongizandla’
Uyozuf’ ungahlabananga.
Imbongi igqamisa ukuthi umuntu onomona uze afe engenalutho ngenxa yomona.
Emgqeni we-13 kuya kowe-14
Ngifel’ umona
We Sifamona
Imbongi igqamisa ukuthi umuntu onomona uhlale enomona njalo uze abizwe ngesifamona
ngenxa yobunjalo bakhe,
Emgqeni wama-31 kuya kowama-32 ukuxhumana okumaphakathi.
Uthi kulele ngakunye

Kanti kulele ngakubili,
Imbongi igqamisa ukuthi umuntu onomona ucabanga ukuthi ulibele/ akaboni ukuthi isize
yabona ukuthi bamfela umona.
34
8. IDWALA LIKASHAKA

nkondlo imbongi ikhuluma ngedwala likaShaka ayehlala kulo na ebheke ngalapho
kuzoqhamuka khona abelungu, nangempela baqhamukela kuyena olwandle
lwaseSibubulungu( eThekwini)
Idwala - Leli gama lisho itshe elikhulu elingagudluzeki futhi elingahlukaniseki kalula..
Imbongi ithi iNkosi uShaka wayehlala kuleli tshe.
Elahlula - Leli gama lisho ukungaphumelelei ukwenza into. Imbongi ithi abelungu bahluleka
ukuligaya/ukulibulala.
Elengamele- Ukwengamela kusho ukubheka/ukubhekwa kwento. Imbongi ithi ekupheleni
kolwanlde kukhona leli tshe elikhulu.
Kuhle kwenkosi- isifaniso- imbongi ifanisa inkosi ibhekene nezimpi zezinye izizwe.
Imikosi- Leli gama lisho imibungazo ebea khona. Imbongi iifanisa leli dwala nezimpi
ezahlekene ezaziliwa uShaka.
Elabikezela- Leli gama lisho ukumemezela into ethile ezokwenzeka. Imbongi ithi iNkosi
uShaka yayimi kuleli dwala ngenkathi imemezela ukuthi abalungu bayoqhamuka kule
ndawo.
Lungu –isenzukuthi. Leli gama lisho ukuvele kuvele into esikhaleni ingalindelwe muntu.
Imbongi ithi okwakumenyezelwe yinkosi uShaka kwafezeka ngokuthi baqhamuke abelungu
baengalindelwe.
Elalibuka- Leli gama lisho ukubakhona abantu uma benza into ethile. Imbongi ithi iNkosi
uShaka wayema kulo leli dwala abheke amabutho akhe elungiselela/ eziqeqeshela impi
engaqhamuka.
Ukwenza ifutho- Leli gama ifutho lisho ukuba nomdlandla wokwenza okuthile. Imbongi ithi
iNkosi uShaka wayebuka umdlandla owawukhonjiswa amabautho khona olwandle.
Eligezw’amagagasi- la magama asho ukuthi amanzi olwandle ayebuye alimboze leli dwala
uma eza ngamandla emaningi. Imbongi ithi kwakwenzeka amanzi eze ngamandla afike ale
mboze leli tshe.
…adl’ aMaqaqasi- Amaqaqasi kwakungelinye lamabutho eNkosi uShaka. Lapha imbongi
ithi amagagasi afika athatha amukisa amabutho ayeseduze naleli dwala.
Ejutshwe- Leli gama lisho ukuthunywa ukwenza into ethile. Imbongi ithi kukhona amabutho
ayelapha osebeni lolwandle ayekade ethunywe iNkosi uShaka ashona.
Eliseyisisekelo- Leli gama lisho ukuqala kwezinto. Imbongi ithi abelungu bafika kuleli zwe
ngokuqhamuka emanzini/olwandle.
Liseyisisekelo- Leli gama lisho into okusaxoxwa ngayo. Imbongi ithi iNkosi uShaka
usahlonishwa ngoba kusaxoxwa ngayo nokubusa kwayo okwahlula abelungu bezama
ukuqeda umbuzo wakhe.
lwandle luamabutho
35
Umqondo wenkondlo
imbongi ithi iNkosi uShaka wayehlala kule ndawo yaseSibubulungu osebenzi lolwandle
alinde ukubhekana nokufika kwabelungu namabutho akhe okwakungaMaqaqasi..
Umoya
Le nkondlo inomoya wokuncoma nowokukhathazeka. Imbongi incoma ubuhlakani beNkosi
uShaka ngokungabayekeli abelungu ukuthi bavele bazifikile ezweni ngaphandle kokudlula
kuyena. Iphinde ibe nnomoya wokubalisa njengoba imbongi ithi nakuba kwakuhle ukulinda
olwandle kepha kunamabutho emuka ethathwa ngamagagasi olwandle. Ekugcineni inkondlo
iphinde inomoya wokutusa ubuqhawe beNkosi uShaka okusakhulunywa ngakho.
Indikimba
Indikimba ummongo/ ingikithi yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho ngegama
elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo ubuqhawe/umlando/ukudabuka
kwezinto njengoba iNkosi uShaka wakwazi ukuvikela isizwe sayo ihlale ilindele phakathi
nolwandle ukufika kwabelungu.
Umyalezo
Umyalezo yilokho imbongi efisa ukukudlulisa ngokuhaya/ngokubhala inkondlo. Kubalulekile
ukuzinikela uma wenza into njengoba iNkosi uShaka yazinikela , yaba yiNkosi ekwaziyo
ukubhekana nabelungu ukuze bangazenzile endaweni yayo.
Isigqi
Isigqi siyashesha ngenxa yomoya wokuncoma nakuba kukhonyana nowokubalisa. Imigqa
mifishane inamagma amabili , namabinza ayalingana eminingi inezimpawu zokuloba kodwa
lokho akusenzi isigqi sinense ngenxa yomoya wokuncoma.
Ithoni
Ithoni iveza ukujabula indlela iNkosi uShaka azinikela ngayo namabutho egade ukufika
kwabelungu okusaxoxwa ngakho nanamuhla.
Imifanekiso mqondo.
emqondweni walowo ofunda inkondlo. Kungashiwo futhi ukuthi izithombe magama.
Sikhuluma ngezinzwa (inzwa yokubonakalayo, inzwa yokuzwakalayo/ yokulalelekayo, inzwa
yokuhogelayo, inzwa yokunambithekayo nenzwa yokuthintekayo), izimo zokukhuluma
Izinzwa
Ukuliqhephula - inzwa yokuthintekayo.
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi akekho owakwazi ukuhlukanisa itshe /umbuso
elalihlala iNkosi uShaka.
36
Elengamele - Inzwa yokubonakalayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi kukuleli dwala lapho amabutho ayehlala eduze
kwalo azungeze/agade iNkosi uShaka.
Elebikezela - Inzwa yokuzwakalayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi iNkosi uShaka yayikule ndawo ngenkathi itshela
abantu bayo ukuthi kuzofika abelungu beqhamuka khona lapha olwandle.
Elalibuka - Inzwa yokubonakalayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi iNkosi uShaka wayehlala kulo abuke amabutho
akhe uma ezilungiselela ngokuhlabelela ukubhekana nempi.
Elaligezwa - Inzwa yokubonakalayo/yokuthintekayo
Imbongi iyisebenzisele ukugqamisa ukuthi leli dwala laliphakathi nolwandlwe, amagagasi
aphakama athatha ibutho leNkosi uShaka.iNkosi uShaka.
Izifenqo
Umugqa wesi -7,isifaniso
‘Kuhle kwenkos’ imele…’
Imbongi ifanisa leli tshe nokuma kweNkosi uma ime phambi kwamabutho eya empini.
Umugqa wama-23…..isingathekiso
‘Liseyisizekelo’- Ingathekisa idwala nendaba exoxwayo ingapheli.
…lungu…isenzukuthi
Enjambamenti
Umugqa woku-1 kuya kowesi-2.
Umqondo uqala emgqeni woku-1 uphelela emgqeni wesi-2
Imbongi isebenzise le enjambamenti ukuveza ukuthi leli tshe likuyiphi indawo nolwandle.
Impindwa
Yidwala likaShaka
Le mpindwa iqukethe umqondo wokugcizelela umlando omkhulu wokufika kwabelungu
befikela eNkosini uShaka owayevikela isizwe samaZulu.
Imvumelwano
EliseSibubulungu,
Elahlul’ abelungu
Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela ukuthi
leli tshe likuyiphi indawo nokuthi abaphumelelanga abelungu ukulihlukanisa/ ukuliphihliza

EliseSibubulungu,
Elahlul’ abelungu
Imbongi isebenzise imvumelwano-sigcino ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela ukuthi
leli tshe likuyiphi indawo nokuthi abaphumelelanga abelungu ukuliphihliza/ukulihlukanisa
Umugqa we-10 kuya kowe-11

Elabikezel’ umLungu,
Nempela wathi lungu
37
Imbongi isebenzise imvumelwano-sigcino ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela ukuthi
lokwakumenyezelwe yiNkosi uShaka ngokufika kwabelungu kwenzeka ngoba bavele
baqhamuka njengoba base belindiwe.

Elalibuk’ amabutho
Ezam’ ukwenz’ ufutho
Imbongi isebenzise imvumelwano-sigcino ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela
nokuthi iiNkosi uShaka wayehlala abukele amabutho ezilungiselela ukulwa/ukuvikela
umbuso wakhe.

Elalibuk’ amabutho
Ezam’ ukwenz’ ufutho
Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela nokuthi
iiNkosi uShaka wayehlala abukele amabutho ezilolonga

Eligezw’ amagagasi,
Won’ adl’ aMaqaqasi
Imbongi isebenzise imvumelwano-sigcino ukuletha umgqumo osamculo ukugcizelela
nokuthi ukuzilungiselela kwamabutho phakathi nolwandlwe kwaba nobungozi bokuthi
amanye agwinye yilo ulwandle ngenza yokuthathwa ngamagagasi.
Umugqa wama-22 kuya kowama-23

Eliseyisisekelo.
Liseyisizekelo
Imbongi isebenzise imvumelwano-sigcino ukuletha umgqumo osamculo nokugcizelela
umlando wokufika kwabelungu nobuqhawe obakhonnjiswa yiNkosi uShaka ezinikele
ngokuvikela umbuso wayo kubelungu.
38
9. UTHUNYWE NGUBANI?
nkondlo imbongi ikhuluma ngemisebenzi yokufa okufikela wonke umuntu kuyo yonke imizi.
Imbongi ize izibuze ukuthi phakathi kukaSathane noNkulunkulu ubani ovuma ukuthi abantu
bafe.
We kufa –(umbizi) Imbongi ikhuluma nako ngqo ukufa loku ekubizayo

Ungihlebele – igama elinembayo elichaza ukuthi utshela umuntu into ethile ongafisi ukuthi
omunye ayizwe.Imbongi njengoba ibuza ayifisi ukuthi impendulo ezoyithola yayizwe abanye
abantu.
Uthunywe ngubani?(umbuzombumbulu) Imbongi iyazibuza umbuzo ongenampendulo.
Imbongi ibuza khona ukufa ngqo ukuthi ngubani kanti lona okuthumile ukuba
kuzosihlukumeza kusibangele nosizi.
Uzosibangel’ usizi- igama elinembayo. Okusho ukwenza into kumuntu ezomenza
angaphatheki kahle. Imbongi iveza ukuthi ukufa uma sekufikile abantu abaphatheki kahle.
Okuph’amandlakazi- igama elinembayo. Lichaza ukuba namandla amakhulu njengoba
imbongi ibuza ukufa ukuth la mandla angaka okunqoba kuwathathaphi ukufa.
Angangawamabutho akwaMandlakazi.- (Isifaniso) Ufanisa amandla. Ukufa uma kufika
kuqeda amandla. Uphelelwa indlela yokwenza awunawo amandla okukuphikisa uma
sekufikile,
Uphoqoze – isenzasamuntu esishosho ukuphula noma ukuqhephula into ethile. Imbongi
igqamisa ukuthi ukufa yiko okubulalayo noma okuthatha imiphefumulo yabantu.
Izithomb’ ezingamaklume – igama elinembayo elichaza umbila osemncane osemusha
osengamachefe. Imbongi ithi loku kufa ekhuluma ngakho kuthatha ngisho izingane
ezincane.
Omthathe, omsimbithi nomthombothi – isingathekiso Izinhlobo ezithile zezihlahla.
Lapha imbongi ithi ukufa akukhethi kuthatha abantu abasemazingeni ahlukahlukene ,
okungabantu abasakhula, asebekhulile nabadala.
Umsimbithi-Isihlahla esingaphuki kalula olwenza izinduku .
Umthombothi-Isihlahla esiqinile esisetshenziselwa ukubaza.
AbakwaMthombothi,abakwaMsimbithi kanye nabakwaMthathe – (isenzasamuntu)
Imbongi ithi uthi nabo bangafakaza ukuthi ukufa sekuke kwafika nakubona.
AbakwaMthombothi bangavuma-Kuthatha noma umuntu esingacabanga ukuthi
akanankinga empilweni, kodwa ukufa kufike kumthathe.
AbakwaMsimbithi bangavuma-NabakwaMthathe bavume-Kusho ukuthi wonke umuntu
akekho okwazi ukunqaba ukufa.
Usuke wabenzakalisa-Akekho umuntu ongeke afakaze ngesimo esisike sabavelela.
Wonke umuntu kuba nento ayishoyo ngokufa ukuthi sonke sike sadlula kulesi simo.
Bayafakaza ngokufa ukuthi nabo kwake kwafika kubona.
Uthunywe ngoMkhulukhulu? – (umbuzombumbulu) Ubuza umbuzo ongenampendulo
njengoba ebuza ukuthi ukufa kungabe kuthunywe uSathane noma uNkulunkulu yini?
39
AMASU ANHLOBONHLOBO OKUHLUZA
Umqondo
Umqondo yiloko okushiwo / okwethulwa yimbongi enkondlweni.
Kungaba umqondo osobala noma kube umqondo ocashile. Le nkondlo inomqondo osobala
lapho imbongi ikhuluma ngqo nokufa efisa ukuba kumnyenyezele ngokuthi njengoba kukhona
kuthunywe ngubani.
Imbongi iphinde iveze ukuthi ukufa uma sekufikile kwenza abantu baphatheke kabi Imbongi
ikhuluma ngabantu abashonelwayo ezigabeni ezahlukene. Ikhuluma ngesimo esifikayo singabi
sihle lapho kushone khona abantu abehlukahlukene, yingakho ifuna ukwazi ukuthi lesi simo
sidalwa ubani. Ubani lona odala isimo esaziwa yibona bonke abantu. Ubani odala lesi simo
esingabi sihle emakhaya sokwedlula kwabantu abehlukahlukene ngokwezigaba zabo. Imbongi
iyabuza ukuthi ngabe imvume kaSathane noma uNkulunkulu na njengoba bonke abantu
sebedlule kusona.
Indikimba
Indikimba yale nkondlo ukufa. Imbongi ithi ukufa kufika kubulale abantwana abancane,
abasakhula nabadala.. Ibuka ukufa kuphiwe amandla amakhulu okunqoba emhlabeni.
Umoya
Umoya wokukhathazeka. Imbongi ibheka izinto ezenziwa ukufa okuthi uma kufikile kuthathe
izingane, kuthathe abantu ngokwezigaba zabo. Imbongi ikhathazwa nawukuthi akukho futhi
ukufa lapho kungafikanga khona sekufike yonke indawo, sekuthathe abantu abehlukene
yingakho bevuma kufike yonke indawo. Kuyayikhathaza ukuthi ukufa akukhethi. Ubani lona
owathi akufike. Yingakho igcina ngokuzibuza ukuthi kungabe uSathane noma uNkulunkulu na?
Isigqi
Isigqi sale nkondlo esinensayo ngenxa yomoya yokukhathazeka. Imbongi ikhathazwa ukufa
okunamandla amakhulu njengoba kuthatha lonke uhlobo lwabantu. Imigqa eminingi ivalekile
nezimpawu zombuzo nakuba kunokweqiwa konkamisa kweminye imigqa ngenxa yomoya
wokukhathazeka isigqi siyanensa.
Ithoni
Ithoni evela kule nkondlo ithoni yokudideka njengoba imbongi ididwa ukuthi ayazi ukuthi ukufa
kuthunywe ubani? Iphinde ididwe nawukuthi akukhethi uma sekufikile kuthatha omncane
nomdala. Imbongi ifisa ukwazi ukuthi lesi simo singanqotshwa kanjani sidalwa yini.
Umyalezo
Kumele sihlale silindile ngaso sonke isikhathi ngoba ukufa kukhona futhi kufika kunoma ubani,
akekho ongeke adlule emhlabeni noma ongeke aphunyule.
40
Imvumelwano
Imvumelwanosiqalo
Uthunywa ngubani wena?

Ukuba’uzosibangel’ usizI?
Imbongi isebenzise imvumelwano siqalo “U” ukuletha umgqumo osamculo omnandi

nokugcizelela umbuzo-mbumbulu obuzwa imbongi ukuthi ngabe lokhu kufa ubani owathi akuze
kuzosihlukumeza, abantu baphatheke kabi bangahlali kahle.
Imvumelwanosigcino
Ukuba uzosibangel’usizi
Nguban’ okuph’ amndlakazi
Iletha umgqumo osamculo omnandi ngenhloso yokugcizelela ukuthi njengoba ukufa kusiphatha
kabi kangaka ngabe kuwathathaphi amandla angaka okunqoba.
Kungabe uyisithunywa sikaSathane

Noma uthunywe ngoMkhulukhulu
Imvumelwanomaphakathi
Iletha umgqumo osamculo omnandi ngenhloso yokugciselela ukuthi ikhuluma nako ukufa ibuza
ukuthi ngabe ithunywe uSathane noma uNkulunkulu.
Ukuxhumana
Nguban’ okuph’amandlakazi
Angangawamabuth’ akwaMandlakazi
Ukugqamisa umqondo wamandla amakhulu ukufa okunawo.
AbakwaMsimbithi bangavuma
NabakwaMthathe bavume
Ukuxhumana okusekugcineni. Imbongi igqamisa ukuthi lezi zizwe zingafakaza nazo ukuthi
ukufa kwafika nakuzona.
Ukuxhumana maphakathi
Kungabe uyisithunywa sikaSathane

Noma uthunywe ngoMkhulukhulu
Imifanekisomqondo
Imifanekiso mqondo yilawo magama asetshenziswa imbongi ukwakha imifanekiso emqondweni
walowo ofunda inkondlo. Kungashiwo futhi ukuthi izithombe magama. Sikhuluma ngezinzwa
(inzwa yokubonakalayo, inzwa yokuzwakalayo/ yokulalelekayo, inzwa yokuhogelayo, inzwa
yokunambithekayo nenzwa yokuthintekayo), izimo zokukhuluma (izifengqo, izaga nezisho)
namagama acebile.
41
Owephula uphoqoze- wokuthintekayo/wokubonakalayo
Ukugqamisa umqondo wokuthi ukufa kufika kuhlukanise umzimba nomphefumulo kubantu.
Izifengqo
Umbizi - We kufa
Imbongi ikhuluma nakho ngqo ukufa icela ukuba kumtshele ukuthi kuthunywe ngubani?
Isenzamuntu – Owephul’ uphoqoze ngawo
Imbongi ithatha ukufa wakunika izimpawu zomuntu ophilayo yathi kuphula kuphoqoze
ukudlulisa umqondo wokuthi yiko ukufa okuhlukanisa umzimba kanye nomphefumulo.
AbakwaMsimbithi bangavuma -isenzasamuntu
Imbongi inikeza into engaphili izimpawu zomuntu ophilayo njengoba ithi izihlahla zingafakaza
okusho ukuthi akekho umuntu ongakaze ashonelwe.
Isifaniso – Angangawamabutho akwaMandlakazi, lapha ufanisa amandla amakhulu ukufa

okunawo njengoba ewafanisa namandla amabutho akwaMandlakazi.
Isingathekiso – Omthathe, omsimbithi nomthombothi. Imbongi Ibiza abantu

abasemazingeni ahlukahlukene abanqotshwa ukufa ngezihlahla ezahlukahlukene.
Umbuzombumbulu – Uthunywa ngubani wena?
Imbongi ibuza umbuzo engeke iyithole impendulo yawo njengoba ibuza ukufa okungakhulumi
ukuthi kuthunywa ngubani?
Ifanamsindo
Ifanankamisa – Omthathe, omsimbithi nomthombothi?
Imbongi iletha umgqumo osamculo omnandi ukugcizelela ukuthi abantu abasemazingeni

ahlukahlukene njengoba ebabiza asebake bashonelwa.
Ifanangwaqa – Omthathe, omsimbithi nomthombothi?
Imbongi iletha umgqumo osamculo omnandi ukugcizelela ukubiza abantu abasemazingeni

ahlukahlukeni njengoba ebabiza ngezihlanhla ezinhlobonhlobo.
I-enjambamenti
Owephul’ uphoqoze ngawo
Izithomb’ ezingamaklume
Omthathe, omsimbithi nomthombothi?
Imbongi iqedela umqondo oqale emggeni wesi – 6 waphelela emgqeni wesi – 8 ukuveza ukuthi
ukufa kubulala abantu abancane nabasezigabeni ezehlukahlukeni.
42
UKUKHETHWA KWAMAGAMA 10. ZINGQWELE ZE-AFRIKA (SANKOMOTA)

nkondlo imbongi ikhuluma ngomculo, ngakho- ke sibheka amagama agqamisa umculo.
Uzolile-Ukuba nokuthula- Imbongi ikhuluma ngeqembu lomculo iSankomota. Imbongi ithil
leli qembu lihlonishwa umhlaba wonke futhi liletha ukuthula.
Izingqwele- Umfana obehlula bonke ekwaluseni. Imbongi isichazela ngokuthi leli qembu
liyahlonishwa ngoba lehlula onke amanye amaqembu omculo.
Ubhedu- Inyama enonile ehamba nephaphu nenhliziyo edliwa izingqwele. Imbongi igqamisa
ukuthi leli qembu licula umculo wekhethelo. Uhlobo lomculo eliwuculayo awuculwa yinoma
ubani.
Ezinzulwini-Ekujuleni kwenhliziyo. Imbongi ichaza ukuthi izingoma eziculwa yile liqembu
zithintha ekujuleni komphefumulo.
Baboph’ imithwalo –Ukuthatha okungokwakho uhambe. Imbongi ithi izingoma eziculwa ileli
qembu ziqeda ukukhathazeka.
Bashantshule- Ukuhamba ungabheki emumva. Imbongi ithi uma leli qembu selicula
kuphela indumalo liqeda nezinsizi zihambe unomphele.
Ningamuki-Ukuhamba ongaphinde ubuye.Imbongi igqamisa umqondi wokuthi leli qembu
lingahlakazeki/lingayeki ukucula alihlale likhona.
Ngqambothi- Imvunge yomculo emnandi onjengomculo wamakhwaya odinga uwulalele
ukuze uzwe ubumnandi. Imbongi igqamisa ubumnandi bohlobo lomculo oculwa yileli qembu.
Uzohloba-ukuvunula/ukugqoka kahle. Imbongi ingqamisa umqondo wokuthi ukuba khona

kwaleli qembu wenza umhlaba ube muhle.
Kuchwaze-umsindo owenziwa izihlwele okhombisa ukuthakasela into enhle eziyibonayo.

Imbongi igqamisa ukuthi abathameli bomculo baleli qembu babanga umsindo wenjabulo
kanye nokuhalalisa uma leli qembu licula.
Nhlokomo-umsindo wobumnandi. Imbongi igqugquzela leli qembu ukuthi liqhubeke

nokucula kamnandi.
Namahlokohloko-Inyoni enombala ompofu, ingaphansana kwejuba ngobukhulu yakhela
isidleleke emagatsheni alengayo, isidleke sakhiwa ngobukhulu ubunono futhi kunzima
ukufinyelela esidlekeni. Imbongi ifaniswa leli qembu nenyoni amahlokohloko ukugqamisa
ukuthi leli qembu lakhiwe ngamalunga eqophelo eliphezulu futhi leli qembu litholakala
kanzima uma ulifuna.
Kuhlaluke-Ukuvela obola kwento. Imbongi igqamisa ukuthi umculo oculwa yileli qembu
uveza ukuthi kulo mhlaba kunezinto ezinhle.
Ningaphezi-Ningadinwa/ ningayeki/ ningakhathali. Imbongi igqugquzela leli qembu lomculo
ukuthi lingakuyeki ukucula.
43
Amagoda- Uhlobo lokweluka izinwela izibophe uzenze ingqathu bese uyazishutheka ukuze
zingaqaqeki. Imbongi igqamisa ukuthi iyahluleka ukuzibamba uma leli qembu selicula ivele
nayo icule nalo leli qembu.
Umzwangedwa-Isizungu/ isithukuthezi,
Samuku-Ukuthula ungakhulumi - Imbongi igqamisa ukuthi isizungu siyaphela uma ilalele
umculo waleli qembu futhi ayikwazi ukuthula ingaculi.
Washwibashwiba-Ukunyakaza uye le nale ngesivinini esikhulu. Imbongi ingqamisa ukuthi
uma elalele leli qembu lomculo inhliziyo yakhe ithola ukujabula okukhulu.
Elingenamngcele. Izwe elikhululekile. Imbongi igqamisa ukuthi leli qembu uma licula liletha
inkululeko.
Ezikhophozela- Ukubuka ngokwesaba. Imbongi igqamisa indlela leli qembu elicula ngayo
phambi kwezibukeli, uma seliculela phansi okungathi liyesaba ukucula.
Bashaya bachitha-Isisho esichaza ukuhamba ungaphinde ubuye. Imbongi igqamisa ukuthi

leli qembu liletha uthando liqede ukungezwani.
Wadlondlobala-Ukukhula kwento ngamandla amakhulu/ngesivinini. Imbongi igqamisa

ukuthi uthando luyakhula ngenxa yaleli qembu.
44
Umqondo wenkondlo
Umqondo yilokho inkondlo ekushoyo noma okushiwo imbongi enkondlweni. Le nkondlo
ikhuluma ngeqembu lomculo iSankomota. Imbongi ithi leli qembu lomculo ngendlela elicula
ngayo likhothanyelwa umhlaba wonke. Leli qembu lehlula amanye amaqembu omculo.
Umcula oculwa ileli qembu uthinta ingaphakathi lomphefumulo. Uma leli qembu selicula
kuphela usizi nokudumala.
Umoya
Imbongi iveza umoya wokuncoma nokunxenxa. Imbongi incoma leli qembu licula kamnandi
futhi liwehlula onke amanye amaqembu omculo ngendlela elicula ngayo. Imbongi iphinde
inxenxe ukuthi leli qembu licula umculo wekhethelo ukuthi maliqhubeke njalo nomculo walo
omnandi lingawuyeki.
Indikimba
Indikimba umongo/ ingqikithi yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho ngegama
elilodwa noma ibinzana lamagama. Indikimba yale nkondlo umculo ngoba imbongi ikhuluma
ngomculo omnandi oculwa iqembu lomculo iSankomota.
Umyalezo
Into enhle iyanconywa, imbongi ikhuthaza abafundi bale nkondlo ukuthi bafunde ukuncoma
uma kukhona okuhle okwenziwa abanye abantu ukuze labo abenza okuhle
bezogqugquzeleka ukuthi bangayeki, baqhubeke nokwenza into enhle.
Isigqi
Isigqi sale nkondlo sixubile. Isigqi sale nkondlo siyashesha sibuye sinense ngenxa yalezi
zizathu. Umugqa wesi-2, wesi-3, we-10, we-14, we-16,wama-23, wama-24, wama-25 kanye
nama-26 imbongi isebenzise isigqgi esisheshayo ngoba iyancoma. Ibuye imbongi
isebenzise isigqi esisheshayo ngoba iyaphoqa kule migqa: we-12 kanye nowe-18. Uphawu
lombabazi emgqeni wesi-9, we-12, we-15, we-16 kanye nomugqa wama-26 wenza ukuthi
isigqi sale nkondlo sisheshe. Imbongi ibuye isebenzise isigqi esinensayo uma isincenga
ukuthi leli qembu lingapheli emgqeni wesi-8 kanye nowe-15.
Ithoni
Ithoni iveza ukuncoma kanye nokuncenga ngoba imbongi incoma iqembu leSankomota
indlela elicula kahle ngayo ibuye incenge leli qembu ukuthi lingayeki ukucula.
Imifanekiso mqondo
yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma ( Izifengqo, izaga nezisho) Kanye
namagama acebile.
Izinzwa
Zidl’ ubhedu lwengoma, umugqa wesi-3. Imbongi isebenzise inzwa yokunambithekayo
ngoba ifuna ukusivezela ukuthi leli qembu isankomota licula umculo oseqopheleni eliphezulu
futhi ongaculwa yinona ubani.
45
Nenhliziy’ edabukil’ ithinteke, umugqa wesi-5. Imbongi isebenzise inzwa yokuthintekayo
ngoba ufuna ukusivezela ukuthi umcula omculwa ileli qembu leSankomota uqenda inhliziyo
ebuhlungu. Imbongi iphinde yayisebenzisa futhi inzwa yokuthintekayo emgqeni wesi-6 uma
ithi abakwaNdumalo baboph’ imithwalo. Imbongi igqamisa ukuthi umculo oculwa
iSankomota uqeda ukudumala.
Emgqeni wesi-7 imbongi isebenzise inzwa yokubonakalayo uma ithi: Bashaye
bashantshule. Imbongi igqamisa umqondo wokuthi ukukhathazeka kuyashabalala uma
iqembu leSankomota licula. Imbongi iyaphinda futhi isebenzisa inzwa yokubona emgqeni
we-10 uma ithi: Umhlab’ uzohloba ngengubo yothando. Isagqamisa umqondo wokuthi
umhlaba uba muhle ngoba abantu baba nothando ngenxa yomculo weSankomota.
Emgqeni we-11 imbongi isebenzise inzwa yokulalelekayo uma ithi: Kukikizwe kuchwaze.
Imbongi iqgamisa ukuthi uma abantu bezobukela iqembu leSankomota licula, izihlwele
ziyakikizela kuze kube nomsindo omkhulu ngoba zisuke zijabulela umculo.
Emgqei wama-28 imbongi ithi iphunga lothando lagcwal’ umhlaba. Isebenzise inzwa
yokuhogelekayo ukuze kugqame ukuthi umculo oculwa iqembi iSankomota uletha uthando
emhlabeni wonke.
Izifenqo
yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma ( izifengqo, izaga nezisho) Kanye
namagama acebile
Isisho- Zidl’ ubhedu lwengoma, Isisho amagama enkulumo anothile angesiwona umusho
ophelele. Imbongi isebenzise lesi sisho esichaza into noma umuntu ovelele ukugqamisa
ukuthi leli qembu lomculo ngelekhethelo.
Ukwenzasamuntu -AbakwaNdumalo baboph’ imithwalo, Ukubopha imithwala kusho
ukuqoqa konke okungokwakhe uhambe. Imbongi igqamisa ukuthi leli qembu lomculo liletha
induduzo enhliziyweni
Ukwenzasamuntu- Umhlab’ uzohloba ngengubo yothando, into engaphili inikwa
umsebenzi owenziwa into ophilayo. Inhloso yembongi ukugqamisa ukuthi leli qembu lenza
ukuthi abantu bathandane.
Ukwenzasasilwane- Khuphulani leyo nhlokomo!- Isifengqo lapho into engesisona
isilwane inikwa isenzo sesilwane. Ukuhlokoma umsindo owenziwa izinyoni amahlokohloko.
Imbongi isebenzise lesi sifengqo ukugqamisa ukuthi leli qembu lomculo lithi imalicula
lizwakale kamnandi ezindlebeni zabantu abalalele.
Izisho
Isisho- AbakwaNzondo bashaya bachitha! Isisho amagama enkulumo anothile
angesiwona umusho ophelele. Lesi sisho sichaza ukuhamba unomphele ungaphinde
ubheke emumva. Imbongi isebenzise lesi sisho ukugqamisa ukuthi leli qembu uma selicula
nalobo abanomona waleli qembu abangafunu ukulibona liphumelela, kodwa uma selicula
bavele bazizwe sebewuthanda umculo waleli qembu. Leli qembu ngisho ungalithandi ugcina
usulithanda indlela elicula ngayo.
46
Enjambamenti
Umugqa wesi- 8 kuya kowesi-9.
Umqondo uqala emgqeni wesi-8 uphelela emgqeni wesi -9 Imbongi kule migqa yomibili
incenga leli qembu leSankomota ukuthi lingahambi bese iphinda ilincenga ukuthi liqhubeke
nokucula kahle.
Impindwamqondo
AbakwaNdumalo babophe’ imithwalo.
Bashaye bashatshule,
Le mpindwamqondo iqukethe umqondo wokugcizelela ukuthi leli qembu lomculo liqeda
ukukhathazeka.
Ufanamsindo
Umugqa wesi-13
Ehlokoma namahlokohlok’ ehlobo – “o”
Imbongi igqamisa umsindo omnandi olethwa umculo omnandi waleli qembu.
Imvumelwano Siqalo
Umzwangedwa wangival’ samuku!
Umphefumulo wami washwibashwiba,
Le mvumelwano siqalo ilethe umgqumo osamculo omnandi, kanye nokugcizelela ukuthi
imbongi izizwa injani ngaphathi enhliziyweni uma leli qembu lomculo licula.
Zasholo phansi kamnandi,
Zahlekis’ umhlab’ ongahleki,
Le mvumelwano siqalo ilethe umgqumo osamculo omnandi nokungcizelela ukuthi leli qembu
lomculo linamalungu abaculi abangabantu besilisa kuphela nanokuthi babuye behlise
amaphimbo abo uma becula futhi baletha ukujabula emhlabeni.
Imvumelwano siqalo
Umugga woku-1 nowesi-2
Umhlaba uzolile,
Uhloniph’ izingqwele
Le mvumelwano siqalo iletha umgqumo omnandi okusamculo. Ugqamisa ukuthula
nokuphatheka kabi kwabantu ngenxa yalama qhawe omculo aphumele emculweni.
Umugqa wama-23 nowama-24

Zasholo phansi kamnandi
Zahlekis’ umhlab’ ongahleki
Le mvumelwano siqalo iletha umgqumo omnandi. Imbongi igqamisa ukuphela kwesimo
esingesihle abantu baba nokujabula emhlabeni obekungemnandi ukuphila kuwo
Umugqa we-19 nowama-20
Umzwangedwa wangival’ isamuku
Umphefumulo wami washwibashwiba
Le mvumelwano maphakathi iletha umgqumo omnandi. Imbongi igqamisa ukuthi lo mculo
uletha injabulo nobumnandi ingabe isazibona noma ihlezi yodwa.
47
Ukuxhumana maphakathi
Umugqa wama-27 nowama-28
Umlilo wothando wadlondlobala
Iphunga lothando lagcwal’ umhlaba
Lokhu kuxhumana maphakathi imbongi ikusebenzela ukugcizelela isimo sokukhula
kokuzwana kuwo wonke umuntu kube mnandi yonke indawo.
48
11. UCU OLUMHLOPHE
UKUKHETHWA KWAMGAMA
Ucu - Lwakhiwa ngamaqhosha noma ngamaqanda ngoba yilobu buhlalu obukhudlwana

kunalobu obujwayelekile. Ucu lusetshenziswe njengophawu lothando. Lwakhiwa ngokuthi
kuthathwe intambo kufakwe ubuhlalu obumhlophe kuboshwe njengomgexo. Lo mgexo
weziwa ngobuhlalu obumhlophe kuphela. Esikhathini esiningi intombi isuke iyoqoma ngalo.
Uma intombi isigajwe uthando lwensizwa ethile ibe isibikela iqhikiza layo okuyilona
elihambisa ucu ensizweni njengophawu lokuthi isiyaqoma. Luwuphawu lokwazisa insizwa
ukutha uthando seluyehlulile.
Uzi – intambo eyakhiwe ngamagxolo esetshenziswa ukwakha ucu. Uzi utshani obuqinile
obuyaye bulukwe bube yintambo encane bese kutshutshwa kubo ubuhlalu obumhlophe
ukwakha ucu. Ucu luyisibonakaliso sentombi lapho isizinekela othandweni. Ikhipha lolu cu
ilunike insizwa. Kwesinye isikhathi akubi yiyona intombi eluhambisayo ucu, luhanjiswa
yiqhikiza kulesi sesheli ukukhombisa ukuthi intombi isivumile. Ucu lwakhiwa ngobuhlalu
obumhlophe.
Obugabisa – ukuhalisa noma ukununusela ngobuhle bothando. Ucu ukuze lube luhle
kufanele lube mhlophe. Umbala omhlophe ezintombini umele ubumsulwa.
Iminjunju – Ubuhlungu obusenhliziyweni. Imbongi iveza ubuhlungu obumnandi obakheka

senhliziyweni ngenxa yothando. Ngaphandle kokuthi itshitshi linobuhlungu bokuthanda
insizwa kodwa linokujabula ngaphakathi ngenxa yothando oselwakhekile.
Kutshutshwa – Ukuchusheleza kwenaliti kuthungwa imbongi ekuqhathanisa neminjunju

yothando enalo. Ngenkathi elwenza ucu usuke esenqumile ukuthi uyayikhetha lensizwa.
Akusibo ubuhlungu bento embi kodwa obothando.
Alunasiqalo alunasiphetho –(i-okzimoroni) imbongi iveza ukuthi lujule kanjani uthando

lwayo kulo ecela kuye uthando. Igqamisa ukuthi uthando ekulona alusoze lwaqedwa muntu
luyinto ehlangane. Kulolu cu, akukho la kuvela khona ukuthi yilona luphi uhlamvu oluqalayo
nala lugcina khona. Uma selwakhiwe ucu, uthando, akasakwazi ukubona ukuthi beluqalephi
nokuthi luphela kuphi. Uthando yinto ongakwazi ukuyibona la luqala khona nala luphela
khona.
Cwayicwayi/Phayiphayi (isenzukuthi) - Imbongi iveza ukubukana ngamehlo agcwele

uthando kulowo ezincengela kuye ukuba bathandane. Imbongi igqamisa ubuhle bothando
olungenasici phakathi kwababili. Iba namahloni okubheka insizwa, indlela ebuka ngayo uma
igcwele uthando. Ayikhulumi, kodwa amehlo ayo yiwona akhulumayo ngothando olukuyo.
Lungumhlanganisi lungumxhumanisi –imbongi isebenzise isenzasamuntu ukugqamisa

ukuthi uthando lungumanqoba ngoba luhlanganisa abantu abasuke bezinikele ngezinhliziyo
zabo omunye nomuye. Uma intombi isuke isinika insizwa ucu, lokhu kuwuphawu
oluhlanganisa insizwa nentombi.
Isibopho – Ukuthembisana. Imbongi iveza ukuthi uma selukhulile uthando abathandanayo
balandela isigaba sokuqala esiholela ekutheni babophe ifindo lomshado. Intombi
49
isiyazibophezela kule nsizwa ngokukhipha kwayo lolu cu. Bobabili bayazibophezela omunye
komunye.
Luyisizinda – Lolu cu seluwumzekelo, isibonelo sokuthi uthando lwabo luqale kuphi.
La maqanda (isingathekiso)- imbongi ngathekisa izithandani ngamaqanda lapha iveza

ukubaluleka kokuhloniphana phakathi kwabantu asebezinikele othandweni. Uthando
oluhlanganise lezi zithandani kumele luphathwe kwahle, luhlonishwe.
Gadalala (isenzukuthi) - imbongi iveza ukuthi uma lolu thando lungaphathwa kahle
luyaphela nya kube ngathi alikaze laba khona. Lolu thando olumelwe ucu, uma
lungahlonishwa, luzophela.
Isanhlaka senhlakanhlaka – Ukuchitheka kwento kabuhlungu. Imbongi iveza ukuthi

luyophela kabuhlungu kungakholakali uthando uma kungekho ukuphathana kahle kwababili
abasuke bethandana. Kuyoba lukhuni ukuthi luphinde lube khona lolu thando.
Kochitheka uphoko (isisho) – ukonakala kwezinto. Uphoko umphako owakhiwe

ngommbila/ngamabele agayiwe. Luchitheka luhlakazeke uphoko ngoba lomile. Uphoko uma
seluchithekile alubutheki phansi ngoba lusuke seluhlakazekile lugcwele nomhlabathi.
Imbongi iveza ukuthi uma kungekho ukuhloniphana nokuthembana kulolu thando
kuyokonakala izinto ngenxa yokwephula izifungo. Luyobe seluphela nya uthando lwale
ntombi (lwakwamfazi!) kule nsizwa uma ingaluhloniphanga njengoba ibilunikiwe.
50
AMASU OKUHLUZWA KWENKONDLO
Umqondo wenkondlo
Umqondo wenkondlo ilokho okusuke kusemqondweni wembongi ngenkathi ibhala/ihaya
inkondlo. Umqondo wehlukaniswe kabili; umqondo osobala kanye nomqondo ocashile. Le
nkondlo inomqondo osobala.
Le nkondlo ikhuluma ngocu. Ucu okuwuphawu lothando. Imbongi iveza ukuthi lowo
olukhiphayo unikela ngenhliziyo yakhe kulowo asuke ecela kuye uthando.
Le nkondlo ikhuluma ngentombi ezinikela ensizweni, evuma uthando lwensizwa esuke
iyeshela.
Umoya wenkondlo
Umoya wenkondlo kubhekwa isimo imbongi eyayikuso ngesikhathi ibhala inkondlo. Inkondlo
ingaba nomoya wothando, wokujabula wokunxusa, wokukhathazeka njalo njalo
Le nkondlo inomoya oxubile; wothando nowokuxwayisa. Amabinza amabili okuqala
agqamisa umoya wothando bese kuthi leli lokugcina linomoya wokuxwayisa ukuthi uthando
lwabo kumele balunakekele uma kungenjalo luyophela kabuhlungu.
Indikimba
Indikimba umongo noma ingqikithi yenkondlo. Indikimba ingaba igama elilodwa noma
isigejana samagama.
Indikimba yale nkondlo uthando. Imbongi kunomuntu othile emncengayo ukuthi aluphathe
kahle uthando lwabo ngoba uma kungenjalo lophela kabi.
Imifanekisomqondo
Uma kukhulunywa ngemifanekisomqondo kubhekwa amagama asetshenzisiwe/amasu
obuciko asetshenziswe yimbongi ukwakha isithombe esithile engqondweni ngokusebenzisa
izinzwa; okuyinzwa yokubonakalayo, yokuhogelekayo, yokuthintekayo, yokuzwakalayo
kanye neyokunambithekayo, izisho, izaga nezifengqo.
Inzwa ethintekayo: yeka leyo minjunju yothando kutshutshwa, (umugqa wesi-3) imbongi
igqamisa umqondo wokuthi uma itshitshi selakha ucu, kusuke sekukhona othathe inhliziyo
yalo. Inhliziyo yetshitshi isuke isigxumagxuma isigajwe uthando ngesikhathi itshutsha
ubuhlalu entanjeni. Yize ukutshutsha ubuhlalu entanjeni kungumsebenzi okhathazayo kepha
itshitshi alikuzwa ukukhathala ngoba lisuke lisothandweni.
Inzwa yokubonakalayo: Lolu cu alunasiqalo nasiphetho (umugqa wesi-5). Kuchaza ukuthi

lolo cu luyindilinga, lubumbene. Imbongi igqamisa umqondo wokuthi akekho umuntu
ongakwazi ukungena phakathi kwabantu abathandanayo.
Ngamehlwana amsulwa luthi phayiphayi. Ukubuka umuntu ngamehlo agcwele uthando.

Imbongi igqamisa ukuthi itshitshi lisuke lingakaze liqome phambilini. Ukuqoma kulo yinto
eqalayo ukwenzeka. Itshitshi uma libuka uthando lapho seliqomile licabanga ukuthi
lumsulwa (alunazinkinga).
Ubuhlalu koba yisanhlaka senhlakanhlaka (umugqa we-13). Ukuchitheka kwento

engamaqanjana/eyindilingana iginqike ihlakazeke igcwale phansi ingabutheki. Imbongi
igqamisa umqondo wokuphela kothando ngendlela yokuthi abantu bangaphinde bakwazi
51
ukuxolelana.
Inzwa ethintekayo- Ungaluphatha gadalala luyagqashuka (umugqa we-12). Ukuhlukana

kanzima kwento ekade ibopheke yaqina. Imbongi igqamisa ukuthi ngisho ngabe uthanda
lukhulu kangakanani kodwa abathandanayo uma bengaphathene kahle, uthando luyaphela
bese kuba buhlungu.
Isigqi
Uma kukhulunywa ngesigqi kubhekwa umgqumo wenkondlo ukuthi ngabe inkondlo
iyashesha noma iyanensa. Kuye kubhekwe ukuvuleka nokuvaleka kwemigqa, kubhekwa
ubude nobufishane bemigqa, ubude nobufishane bamagama, ukweqiwa konkamisa kanye
nezimpawu zokuloba. Konke lokhu kuhambisana nomoya okungaba umoya wokujabula,
wosizi, wokukhathazeka njalo njalo.
Isigqi siyanensa ngenxa yomoya wothando nokuxwayisa. Imigqa eminingi ivalekile

namagama amade nakuba kubuye kube nokweqiwa konkamisa kweminye imigqa.
Ithoni
Ithoni yokuncoma, imbongi incoma ubuhle bothando phakathi kwababili.
Umyalezo
Kumele umphathe kahle umuntu omthandayo.
Imvumelwanosiqalo
Umugqa woku-1 nowesi-2
Kwakhethw’ uzi oluwusinga lobumhlophe;
Kwaqokw’ ubuhlal’ obugabis’ ubumhlophe;
Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo osamculo omnandi
ukugcizelela okwenziwayo mayelana nokwakhiwa kothando
Umugqa wesi-8 kuya kowe-10

Lungumhlanganisi kanye nomxhumanisi,
Luyisibopho sezifungo isibili;
Luyisizinda sezinhliziy’ ezimbili.
Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo osamculo omnandi
ukugqamisa okwenziwa uthando ukuthi lungumanqoba oluhlanganisa izinhliziyo zabantu
ababili bazinikele omunye komunye.

Uzi oluhlanganise la maqanda wolwazisa,
Ungaluphatha gadalala luyogqashuka,
Ubuhlalu koba yisanhlaka senhlakanhlaka,
Imbongi isebenzise imvumelwano-siqalo ukuletha umgqumo omnandi ukugqamisa ukuthi
kulukhuni ukuthi lolu thando luphinde lube khona uma ungaluphathi kahle.
52
Imvumelwanomaphakathi
Imbongi isebenzise imvumelwano-maphakathi ukuletha umgqumo omnandi ukugqamisa
okusetshenziswayo uma kuqala uthando.
Imvumelwanosigcino
Umugqa we-12 nowe-13
Ubuhlalu koba yisanhlaka senhlakanhlaka,
Imbongi isebenzise imvumelwano-sigcino ukuletha umgqumo omnandi ukugqamisa
ukugqamisa ukuthi kulukhuni ukuthi lolu thando luphinde lube khona uma ungaluphathi
kahle.
Ukuxhumanasigcino
Imbongi isebenzise ukuxhumanasigcino okugqamisa ubuhle nobumsulwa bentombi esuke
izwa lolu thando ngaphakathi. Imbongi isebenzise ukuxhumanasigcino ukugqamisa
umqondo wokuthi ubuhlalu obuwumbala omhlophe yibo kuphela obusetshenziswa
ngamatshitshi..
Umugqa wesi-4 nowesi-5

Luny’ uhlamvu lwesiqalo nolwesiphetho,
Lolu cu alunasiqalo nasiphetho.
Imbongi isebenzise ukuxhumana sigcino okugqamisa ukuthi uthando alubonakali ukuthi
luqalaphi lugcinephi.
Umugqa wesi-9 nowe-10

Luyisibopho sesifungo isibili;
Luyisizinda senhliziyo ezimbili.
Imbongi igqamisa umqondo wokuthi ucu luyisethembiso sothando ngoba izinhliziyo ezimbili
zihlanganiswa yilona ucu.
Ukuxhumanasiqalo/ ukuxhumanamaphakathi
Ngamehlwana amhlophe luthi cwayicwayi;
Ngamehlwana amsulwa luthi phayiphayi;
Lokhu kuxhumana kugqamisa okwenziwa yintombi ngamehlo ayo agcwele uthando

ngenkathi ibuka insizwa, ize ibe namahloni ingayibuki emehlweni ngqo. Imbongi igcizelela
umqondo wokuthi amehlo etshitshi asuke egcwele uthando.
Imbongi isebenzise ukuxhumana maphakathi luthi ukugcizelela ukuthi ukhuluma

ngothando. Imbongi ithi uthando olusuke lugabhe itshitshi lubonakala emehlweni.
53
Ifanangwaqa
Umugqa wesi-2
Kwaqokw’ ubuhlal’ obugabis’ ubumhlophe
Imbongi isebenzise ifanangwaqa ukuletha umgqumo omnandi ukugqamisa ubunjalo
bobumsulwa bothando.
Impindamqondo
Le mpindamqondo iqukethe umqondo wokuthi le ntombi isibhekene ngqo nensizwa futhi

indlela eyibuka ngayo igcwele uthando oluyenza ingayibuki emehlweni ibe namahloni.
Isenzukuthi
Lesi senzukuthi zigqamisa ubumsulwa bamehlo entombi esuke ibuka ngawo insizwa esuke
isizinikela othandweni lwayo, iyacwayiza ngamehlo akhombisa uthando.
Umugqa we-12
Lesi senzukuthi sigqamisa ukuxwayisa kwembongi mayelana nothando ukuthi uma
uluphatha budlabha luyaphela.
Uphawu
Ubumhlophe- Umugqa wesi-2. Leli gama liwuphawu koluhlanzeka/ ubungcwele/ ukungabi

nachashazi/ ubumsulwa. Imbongi ilisebenzise ukugqamisa umqondo wokuthi amatshitshi
agqoka ubuhlalu obumhlophe ngoba asuke engakonakali.
54
UKUKHETHWA KWAMAGAMA 12. ITHALA LOBUNZULU
Ithala:-indawo ephakeme endlini yesZulu lapho kubekwa khona imikhonto

lobunzulu:-ukudepha komqondo ujule/ukuzika kwamanzi ashone phansi kakhulu
Isihloko siveza ukujula kwendaba yokulwa kwabantu abamnyama befuna imfundo.
MtakaNdul’ emnyama – ‘mtaka’ iveze isiphongozo sokuthi izingane /umtwana womuntu
omnyama.
Induli:- utshani bokwenza amacansi obumile ngasemfuleni endaweni enesihlabathi.
Imbongi ithi abantu abamnyama babe yisizwe esidelelekile esibukelwa phansi, senziwe
umata wokunyathelwa ngabelungu.
Umthombo –umfula ogelezayo okuchaza ulwazi olungapheli.
Odlondlobale –ukuthuthuka kwento. Imbongi ithi umuntu omnyama wathola ulwazi wakhula
ngokomqondo.
Abasezitheni bawugqiba ngezixhokolo –abasezitheni abantu bezinye izinhlanga
ababandlulula abantu abamnyama.
Ngezixhokolo – amatshe amakhulu ayiqoqo. Imbongi ithi abelungu bazamile ukucindezela
abantu abamnyama bevinjelwa ukuba bathuthuke kwezemfundo.
Zamatshe asezinkeleketheni ezingenazala –
asezinkeleketheni – iwa noma amatshe amakhulu ayiwa .
Ezingenazala – izala- indawo lapho kulahlwa khona izibi ekhaya, ivamise ukuvunda .
Imbongi ithi lezi zizwe zicindezela umuntu omnyama ukuthi angabi nakusasa nantuthuko
empilweni.
Ithala seligezi incokazi – Ithala imikhonto eminingi ndawonye lokho okugudlisela imfundo
njengeskhali sempumelelo.
Incokazi - inkomazi exube amabala abomvu namhlophe umzimba wonke. Imbongi ithi isimo
singcono , abantu sebengafunda yona imfundo efike nabelungu.
Enezimpiko iyandiza iyophuza –enezimpiko- ukuba namandla okwenza okuthile. Imbongi
iveza ukuthi wonke umuntu usekhululekile ukwenza noma yini ayifisayo ngesikhali sakhe
esiyimfundo ukuthola ulwazi olujulile.
Kuleya nzulu yomthombo ochich’ uju – inzulu ulwazi olujulile-
ochich’ uju –ukugcwala injabulo. Imbongi ithi emveni kokuthola ulwazi olujulile kulethe
injabulo nezinguquko ezikhomba ukukhanya ezimpilweni zabantu.
Lwenzulu yobuchopho – iyobuchopho ukuhlakanipha –Imbongi ithi imfundo ilethe
ukuhlakanipha esizweni esinsundu
Mntaka afrika kulukhuni ezweni lakobelungu – imbongi ijeqeza emuva lapho ikhumbula
umuntu omnyama esacindezelekile nenkululeko engenayo.
Zilokhu zishabasheka zifukula – ukushabasheka kusho ukukhwishizela ungapheli
amandla uze uzuze lokho okufunayo.
Zifukula – ukuqukula/ ukuphakamisa into/,ukulekelela noma ukusiza umuntu ukuze athole
ulwazi. Imbongi ithi izifundiswa zakithi azikhathali ukunikezela ulwazi kulabo abasakhula.
Uquqaba lwakwethu olwagudluzwa ugqinsi lwenkungu ebuchosheni –
Uquqaba - abantu abaningi abangagqame ngalutho.
Ugqinsi lwenkungu – into eyakhele ndawonye okungaba umbala. Iyasebenzisa uma isuswa
/ ukungabi nalwazi lwezinto ezithize. Imbongi ithi izifundiswa zakithi azikhathali zifundisa
abantu abamnyama abangazi lutho ukuze nabo bathuthuke ngolwazi bayilangazelele
imfundo.
Inkundla ngeyakho bhaqa lwangomusa –
55
inkundla – indawo evulekile.
Ubhaqa- utshani obuqinile obusetshenziswa ukukhanyisa. Imbongi isebenzise uphawu
lokukhanya , ithi selifikile ithuba lokuba usebenzise isikhali sakho esiyimfundo
ukuhlangabezana nazo zonke izimo empilweni ukulungiselela ikusasa.
Kayiphons’ izikhali ephanda – igama ephanda - indawo ephezulu yokugaxa izikhali
endlini yesintu. Imbongi ithi abantu abayeke ukulwa basebenzisa isikhali sabo esiyimfundo
ukubhekana nezinqinamba zempilo.
Nangosib’ oluxoxa imibono -usiba into esetshenziselwa ukubhala indaba. Imbongi ithi
izifundiswa ziyokwazi ukubhala izincwadi zixoxa ngomlando wesintu ngokuhlukahlukana.
Elihle kakhulu libanjwa ngobuchopho libuyiswe ngobuchopho - imbongi ithi izwe
liphathwa ngabantu abafundile abazolibuyisela kubantu abamnyama ngemfundo.
Usicoshe imvuthuluka sibumbe isizwe somlando wezonwele olude- imvuthuluka into
eningi eyezinsalela zokuthize noma izinto eziwiselwe phansi. Imbongi ithi ngemfundo
encane abayitholile bakwaze ukuxoxa ngomlando (wokucindezelwa) wabelungu.
56
Umqondo wenkondlo
Imbongi ithi abantu abamnyama babe yisizwe esidelelekile esibukelwa phansi, senziwe
umata wokunyathelwa ngabelungu. Imbongi ithi abelungu bazamile ukucindezela
nokuvimbela ukuba bathuthuke kwezemfundo kepha umuntu omnyama wakwazi ukuthola
ulwazi wakhula ngokomqondo. Imbongi ithi akubanga lula ukubhekana nabelungu
abacindezeli bomuntu omnyama ukuthi angabi nakusasa nantuthuko empilweni. Imbongi ithi
abantu bathe bangafunda yona le mfundo efike nabelungu isimo sezinto saba ngcono.
Yingakho imbongi iveza ukuthi wonke umuntu usekhululekile ,akuqhutshekwe kufunde
ngakho lokhu okuncane esikutholayo.
Umoya
Le nkondlo inomoya oxubile ,owokukhathazeka nowokuncoma . Imbongi ikhathazwe
ukubona ubunzima obubhekene nabantu abamnyama becindezelwa ngabelungu. Ithi
kuyona leyo ncindezelo umuntu omnyama ugcine ekwazile ukuthola imfundo yingakho
incoma .
Indikimba
Indikimba yalenkondlo imfundo.
Umyalezo
Umlayezo oqukethwe yile nkondlo ukubaluleka kwemfundo nokusetshenziswa
kwemithombo eyahlukene ukuthuthukisa ulwazi nakuba kuwulwazi olungaphelele kodwa
alubunjwe kwakhiwe isizwe esingenakuphela / Kubalulekile uma wenza into uzimisele noma
ngabe isimo sinzima kangakanani ngoba ugcina uphumelele empilweni.
Isigqi
Isigqi sale nkondlo sixubile siyanensa sibuye sisheshe ngoba inkondlo inomoya
wokukhathazeka nowokuncoma. Nakuba kunokweqiwa konkamisa kwamanye amagama.
Ithoni
Kule nkodlo sithola ithoni yokukhathazeka/yokudumala. Imbongi ikhathazwa ukuthi abantu
abamnyama baphiliswa kanzima abelungu , bathola ulwazi kanzima becindezelwe..
Imifanekisomqondo
emqondweni walowo ofunda inkondlo. Kungashiwo futhi ukuthi izithombe magama.
Sikhuluma ngezinzwa (inzwa ebonakalayo, inzwa ezwakalayo/ elalelayo, inzwa ehogelayo,
inzwa yokunambitha nenzwa yokuthinta), izimo zokukhuluma (izifengqo, izaga nezisho)
kanye namagama acebile.
Izinzwa
‘Enezimpik’ ingandiza iyophuza’: (ukwenzasasilwane/ umfanekisomqondo

wokunambithekayo) – imbongi inxusa abantu ukuba baye kofunda ukuze kuguqulwe isimo
57
sabo somqondo.
‘ ‘selibukwa ngobhaqa’: (yokubonakalayo/isingathekiso) --- imbongi ifanisa imfundo
nobhaqa lokukhanyisa, ithi abantu abafunde ngoba amathuba emisebenzi bayowathola
ngoba befundile.
‘Ugqinsi lwenkungu’: (ihaba) imbongi igqugquzela bonke abantu ukuba baye kofunda
ukuze kuzosuswa inkungu yokungazi bese kufakwa ulwazi.
‘Nangosib’ oluxox’ imibono’: (ukwenzasamuntu/ wokuzwakalayo) – manje sekumele

bahlome izikhali zemfundo ( amapeni, izincwadi) bayeke imikhonto babhale izincwadi
ukugcina umlando.
‘Sicosh’ imvuthuluka sibumbe’: (wokuthintekayo) – noma esikutholayo kubukeka
kuyinsalela kepha singahlanganisa sakhe izwe lethu.
Izinzwa
ochich’ uju: (yokunambithekayo) – ithi abaye kofunda ukuze bezothola ulwazi oluningi.
‘uquqaba: (yokubonakalayo) – abantu bonke mabafunde bahlome ngezikhali zemfundo
uma befuna impilo engcono.
Kayiphons’ izikhali ephanda’: (yokubonakalayo) imbongi inxusa abantu ukuba babeke
phansi izikhali manje kepha balwe ngemfundo.
58

KZN Zulhl Poetry Analysis 2023

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KZN Zulhl Poetry Analysis 2023

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KZN Zulhl Poetry Analysis 2023

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SIYAHLUZA 2023

ISIFUNDAZWE SAKWAZULU NATALI

IZINKONDLO EZIMISELE UKUFUNDA

ISIZULU ULIMI LWASEKHAYA

• Lolu uhlaka lokuhluza izinkondlo, kuningi uthisha angazitholela khona nabafundi

Uju Lwezinkondlo by ZE Sithole and NA Mahaye

Ukukhethwa kwamagama kuchaza ubuhlakani bembongi ekusebenziseni amagama athile

Izingxabo - Leli gama lisho izimpande zesihlahla. Lisetshenziselwe ukugqamisa imfundo

Kuyingcebo yomhlaba nezulu - Isingathekiso Igqamisa ukuthi uma unemfundo usuke

Kuyisiyalu -Isingathekiso. Isiyalu yilapho kusuka/ kuqala khona umthombo

Ompompoza - Ukugeleza komfula. Imbongi igqamisa ukuthi ulwazi ludluliselwe kwabanye

Ngilubalubela - Isifiso esikushisa ngaphakathi nesikuqhubela ukuthi uqhubeke nento ofisa

Ukugxila - Ukuhlala unganyakaziswa yilutho. Imbongi iveza isifiso enaso sokubhekana

Ukuzinza -Ukunethezeka, ungahlushwa lutho. Leli gama lisinika umqondo wokufuna/

Ngijabul’ unomphela - Lisinika umqondo wokuthi imfundo iyoyinika/ iyoletha injabulo

Ukudons’ amanz’ ezinkalweni - Imbongi isebenzise isisho ukugqamisa ukumunca/

Ngikhephuzel’ uhlaza - Ukuqhakaza nobuhle bamaqabunga nezimbali. Asetshenziselwe

Imvunge yemvelo - Inzwa yokulalela/ yokuzwa. – Ukwenanela kwemvelo.

Imingamanzi - Ukumunca amanzi. Imbongi ilisebenzisele ukunikeza umqondo wokuncela/

Ngivunilis’ubuchopho ngohlaza.- Isenzasamuntu. Lesi sifenqo imbongi isisebenzisele

Ayonginqwambis’ okweqhawe.- Isifaniso. Ukunqwamba kusho ukwembeswa. Imbongi

Imithombo yeziziba – Yilapho okuqala khona umfula/isiziba. Imbongi isivezela umqondo

Bafinye ngendololwane -Isisho esichaza ukubusa. Ngalesi sisho imbongi isigqamisela

Ukukhephuzela - inzwa yokubonakalayo.

Ukuchitheka kwenyongo ; umugqa we-22

Ukuhlala ngokwenethezeka. Lesi sisho imbongi isisebenze kahle ukugqamisa ukuthi

Umugqa we-11 kuya ku-13

Ukukhethwa kwamagama kuba Amagama asetshenziswe imbongi enkondlweni ngenhloso

Kusempondozankomo- Kusuke kusayisikhathi sasekuseni kakhulu kusemnyama imibala

Impambankwici- indaba emxakayo noma emdidayo oyilalele uma ixoxwa kumbe

Impicabadala- indaba emxakayo noma emdidayo oyilalele uma ixoxwa kumbe

Ngobhaqa- uhlobo oluthile lotshani oluqinile. Emandulo abantu abampisholo balusebenzisa

Umhlandla- indawo ebizwa ngokuthi umhlane ingemuva emzimbeni womuntu. Imbongi

Nzibase- ulwazi olubanzi. Imbongi ifuna ukuzanelisa ngolwazi eluthola esikhungweni

Njulase- ulwazi olujulile. Imbongi isebenzise isenzasamuntu ukugqamisa ukuthi ulwazi

Izihlabathi- uhlobo lwenhlabathi okuvame ukuthi kungamili izitshalo ezidliwayo kuyo.

Amanzi- uketshezi esiluthola emuva kokuna kwemvula. Luletha impilo ephelele

Ngobuqhawe- yilapho umuntu ehlabene kokuthile abekwenza. Imbongi lapha isebenzise

Ugobhoza- ukuhamba sakugijima koketshezi. Lapha imbongi iqhathanisa ukugeleza

Kuba umomgo wenkondlo/ inhliziyo yenkondlo. Yilokho inkondlo emayelana nakho

Iveza ukufisa nokulangazelela ukuthola ulwazi oludephile lwemfundo. “Ngithungathana

Imifanekiso mqondo yilawo magama asetshenziswa imbongi ukwakha imifanekiso

Ngiyoncela manzi ngobhaqa – ethintekayo/enambithekayo—Imbongi ibhekise

Engisigeza ngamanzomfula –inzwa ethintekayo—Imbongi igqamisa ukuthi namanje

Besizodobela inhlanzi ngodobo –inzwa ebonakalayo/ethintekayo ---Imbongi iveza

Komzimba osufok’ umhlandla --inzwa eboakalayo---Imbongi iveza ukukhandleka

Sizib’ esijulile Njulase

Ngisuthisa wena kwakho Nzibase Nzulase

Imbongi ibhekise emazigeni aphakeme ize iyibize ngamagama njengomuntu.

Ngoba namuhla uyimpicabadala—Imbongi igqamisa imfundo ngalamagama adidayo

Umugqa wesi-14 kuya kowe- 15

Umugqa wesi-6 kuya kowesi -7

Ngisuthisa wena Nzibase

Umugqa woku -1 kuya kowesi -2

Siziba esijulile Njulase

Ngiphum’ emzini kababa

Imvumelwano maphakathi lapha iletha umgqumo omnandi osamculo ukugqamisa

Sicambhalale- Ukulala ngokungenhloso yokuzumeka. Lapha imbongi isivezela ukuthi ifisa

Ngiqumbelane- Ukugcwala umoya esiswini okwenza ungakhululeki. Lana imbongi