THE CRIMES OF THE FASCIST

OCCUPANTS AND THEIR

COLLABORATORS AGAINST JEWS

IN YUGOSLAVIA

Published by
Federation of Jewish Communities of the Federative People's Republic of Yugoslavia
Belgrade 1957
 The Federation of Jewish Communities of the Federative People's
Republic of Yugoslavia, on behalf of the surviving remnants of Yugoslav Jews,
dedicates this book to the memory of 60.000 Jews of Yugoslavia, who fell as tortured
victims of fascism or lost their lives as fighters against fascism from 1941 to 1945.
This book is also dedicated to the memory of nearly 2.000.000 citizens of
Yugoslavia, to the memory of 6.000.000 Jews and to the memory of millions of
victims and fallen fighters of all the nations who fought for annihilation of the fascist
scourge or suffered under it.
They all represent a glorious yet tragic community, a vast legion of heroes and
martyrs for the same great cause. And just as their heroic blood and their tortured
corpses lie mingled on countless battlefields, in mass death camps and mass graves,
so also does our memory of all of them a debt of honour and piety, a debt of love
and gratitude to all of them remain in substance undivided.
This book appears in the year 1952, ten years after the final completion of
Hitler's 'plan for total extermination of Jews. The Thousand year Reich" was shatterd
after only twelve years of its unprecedented bloody and brutal rule against the fighting
spirit of liberty loving nations and the conscience of progressive humanity. The
peoples whom it tried to enslave for ever or destroy are still living and building a
better future for themselves. Out of the enslaved Yugoslavia there emerged by the
will and power of its peoples a new socialist Yugoslavia, a country of fraternity
and unity of all its peoples and citizens, while the Jewish people are now building up
their state of Israel.
This book is not only a ghastly reminder of the past, but also a warning for the
future. It is not only a description of a tragedy, but also an apotheosis of these fallen
fighters and martyrs.
 CONTENTS

ENGLISH FOREWORD, SUMMARY AND EXPLANATIONS TO

THE PHOTODOCUMENTATION XI

SERBIAN ORIGINAL

Foreword (Dr. Albert Vajs) XI

Part One
SERBIA

Chapter I First measures in Belgrade 1

Chapter II Shooting of hostages in Belgrade 8
Chapter III Banat 9
First measures 9
Deportation of the Banat Jews 13
Chapter IV Internment and shooting of adult Jews in
Belgrade 15
Chapter V Internment and shooting of Jewish women
and children in Belgrade 23
Chapter VI Liquidation of Jews in the Belgrade and
Kovin hospitals 35
Chapter VII Persecution and liquidation of Jews in
the interior of Serbia 38
Chapter VIII Jews in Serbia from the second half of 1942
to the Liberation of the country 42
Chapter IX Seizure of Jewish property 46
A) Serbia 46
1) Before the internment of all Jews (December 1941) 46
2) After the internment of all Jews (after December 1941) 48
B) Banat 50
Chapter X Destruction of Jewish cultural and religious objects 52

VII
 Part Two
THE INDEPENDENT STATE OF CROATIA"

Chapter I First measures 54

Chapter II Danica and Jadovno camps 57
1) Danica camp 58
2) Jadovno camp 59
Chapter III Mass internment of Jews 60
Chapter IV Persecution of Jews in Bosnia and Herzegovina 64
A) Sarajevo 64
1) First measures 64
2) Internment and deportation 67
B) Other places in Bosnia and Hercegovina 70
Chapter V In the concentration camps of the Independent State of Croatia 72
Chapter VI Loborgrad, Dakovo, Tenje 74
1) Loborgrad 74
2) Dakovo 76
3) Tenje settlement and camp 79
Chapter VII The ustashi prisons, execution of hostages, unlawful trials 81
1) Prisons 81
2) Unlawful trials and execution of hostages 81
Chapter VIII Jasenovac aid Stara Gradiska 85
A) Jasenovac 85
1) General 85
2) Various mass crimes 97
B) Stara Gradiska 107
Chapter IX Anti-Jewish laws 109
Chapter X Seizure of Jewish property 111
Chapter XI Destruction of cultural and religious objects 113

Part Three
SLOVENIA
Part Four
YUGOSLAV REGIONS UNDER ITALIAN CONTROL
Introduction 117
Chapter I Before the capitulation of Italy 118
1) Zone one 118
2) Zone two 119
3) Italian concentration camps in the Independent State
of Croatia 122
4) Pag camp 129
VIII
 5) Montenegro and Kosmet 131
Chapter II German occupation after the capitulation of Italy 132
1) North-western regions of Yugoslavia 132
2) Montenegro and Kosmet 134

Part Five
BACKA AND BARANJA
Section One
Hungarian occupation (before M a r c h 1944)

Chapter I First measures 136

Chapter II Activity of the aliens control department 141
Chapter III The Raid" 143
1) Sajkaska 145
2) Novi Sad and Stari Becej 149
Chapter IV Tortures in investigation prisons 158
Chapter V Forced labour 163

Section Two
German o c c u p a t i o n (March O c t o b e r 1944)

Chapter VI First measures 166

Chapter VII Deportation of the Backa and Baranja Jews 168
1) Internment 168
2) Deportation 172
3) Leaving collection camps 173
4) Plunder of Jewish property 176
Chapter VIII The fate of Jews in forced labour camps 178

A) Labour groups in Hungary 178

B) Labour groups in Bor mines 179

1) Life of workers 179

2) Journey from Bor mines to Hungary 182

Part Six

MACEDONIA
Chapter I From the occupation to the internment of all Macedonian Jews
(April 1941 March 1943) 189
Chapter II Deportation of Macedonian Jews (March April 1943) 190
Liquidation of the property of deported Jews 195
Photodocumentation 197

IX
 FOREWORD

The Federation of Jewish Communities in the Federative People's Republic of

Yugoslavia soon after the liberation set itself the task of collecting, compiling and
gradually publishing documentary materials, within the limits of its forces and
possibilities, as also scientific and publicistic works relating to the history of Jews in
Yugoslav lands from the most remote times up to the present, with the final aim of
preparing and publishing, using modern scientific methods, a comprehensive history
of Jews in Yugoslav lands. Although we were aware that such a task was by no means
an easy one and that it required great efforts and a long hard work, we considered it to
be of exceptional importance and urgency, especially now when the number of
surviving Jews living in Yugoslavia is only about 6.500 persons. We believed also
that such a work would represent a precious contribution both to the history of
Yugoslav lands and their peoples and to the history of the Jewish people in general.
We have benefited by the results attained by the Yugoslav historical science, as also
by the works of Jewish researchers and historians in our country and abroad, and have
endeavoured to secure as wide a technical cooperation as possible. We can therefore
point out with satisfaction that despite all the difficulties the results hitherto achieved
are encouraging.
It is well known that the Jews lived in the territory of the present Yugoslavia
already in the first century of our era, i. e. almost 2.000 years ago. Since those times
larger or smaller Jewish communities existed in various parts of our present
fatherland. Sharing good and evil with other inhabitants of these regions, but also
preserving many specific traits characterizing the history of the Jewish people in the
so-called Diaspora, the Jews had, from the period of slavery through the period of
feudalism and bourgeois society down to the socialist period, participated in the
economic, social and cultural life of this people, creating and preserving" at the same
time as a specific minority group a social and cultural life of their own.
After the creation of Yugoslavia in 1918, the Jewish communities living in the
territories which merged into a new state, ente-

XI
red it as a component part. Within the framework of the new state they became more
and more tied together into a single Jewish community of Yugoslavia. These closer
relations obtained their organizational form in the Federation of Jewish communities
of Yugoslavia, founded already in 1920, as well as in a series of other common orga-
nizations and institutions. According to the statistical data collected before the Second
World War, there were about 70.000 Yugoslav Jews in 1939, beside a number of
foreign Jews, which increased particularly after Hitler's advent to power, when about
5.000 Jewish emigrants from Germany, Austria, Czechoslovakia and other countries
subjugated by Hitler or falling under his influence, found azylum in our country.
Although numerically small in relation to the rest of population of the pre-war
Yugoslavia (about 1/2%) as also in relation to the total number of Jews in the world at
that time (under 1/2%), the Jewish community of Yugoslavia preserved not only an
old and very rich past, but also a very active Jewish life. Beside 117 Jewish com-
munities, there existed also a number of national, social, cultural, sport and other
associations. There were rich Jewish public libraries and archives, collections of
historical rarities and comparatively numerous Jewish periodical papers, a wide
publicity and publishing activity. A lively contact with the Jewish organizations
abroad was also maintained. The Jews of Yugoslavia actively participated in the
building up of Palestine, from which the State of Israel emerged in 1948. In
proportion with their numerical strength they took a very active part in the economic,
social and cultural life of Yugoslavia. Apart from the whole pleiad of Jewish public
workers participating in the life of the Jewish community itself, they gave no small
number of social, political and cultural workers to their wider Yugoslav community.
A comparatively considerable number of them participated in progressive movements,
in the work of the Communist Party, in the student movement and other progressive
developments in our country.
Although they enjoyed a formal civil equality in the old Yugoslavia, they were
not given a real and complete equality. Centuries old racial and religious prejudices,
due to the development and contradictions of the class society, were felt even after the
formal emancipation of Jews. They were supported and encouraged by reactionary
groups of various denominations. Thus, in spite of formal equality, there existed a
good deal of social discrimination and neglect in their respect. It is true, however, that
antisemitism in the pre-war Yugoslavia had taken far lesser proportions than in some
other countries. A huge majority of Yugoslav peoples themselves subjugated for
centuries were broadhearted in their attitude towards the minority groups in their
country, and also towards the Jews. But the appearance of fascism, especially after the
seizure of power in Germany by Hitler, aggravated also the position of the Jews in
Yugoslavia. The increasing influence of nazism and fascism, which formed
XII
their fifth columns in our country and found collaborators from among the ranks of
various groups of home reactionaries, brought about an increased antisemitic
propaganda. The reactionary and anti-national regimes of the time not only failed to
resist this propaganda, but actually secretly and even publicly encouraged it. In 1940
during the government of Cvetkovic Macek the first legislative action was taken
limiting even the formal civil equality of Jews (the so called Korosec laws forbidding
the exercise of some professions by Jews and limiting their right to education). Thus
already in the old Yugoslavia, whose governments more and more followed the path
of cooperation with fascism, the tragedy of the Yugoslav Jewry was prepared.
But the tragic turn in the history of Yugoslav Jews started on April 6, 1941,
when the fascist aggressors and their satelites attacked Yugoslavia. Apart from the
horrors and illegality engulfing our country and its peoples from that day, a series of
special and hideous measures against the Jews was introduced from the first day,
ranging from humiliation and plunder down to the severest tortures and mass
annihilation. Thus started the most fateful tragedy in the nearly 2.000 years long
history of Jews on this soil. This is in fact the subject of this book. And this is exactly
the reason for which we are giving it as our first post-war publication, as a part of our
broader task, mentioned above, of compiling a complete history of Jews in Yugoslav
lands.
The tragedy of Yugoslav Jews under fascism is a part of the general and
horrible tragedy of many countries which fascism tried to enslave or destroy. It is
inseparably tied up both with the huge horrible sufferings of other Yugoslav peoples
and with the dreadful sufferings of the Jewish people, which according to the plan
hatched by Hitler and bis bloody collaborators and executors had to be completely
exterminated from earth surface. Today when this criminal plan is completely brought
to the light, at least in its main lines, as also ist bestial methods of execution, the
victims of which werebeside millions of othersalmost 2.000.000 Yugoslav
sitizens and over 6.000.000 Jews (more than one third of about 17.000.000 Jews
existing in the world at the time of Hitler's advent to power), we think it no longer
necessary to enter into a general analysis of the causes of appearance of fascism and
its bestial crimes. We may confine ourselves to presenting the main facts about the
destruction of 60.000 Jews in Yugoslavia and thereby offer one more document to the
history of the most hideous and most massive crime of genocide known in the history
of humanity.
During more than four years from April 1941 to May 1945 the tragedy of
Yugoslav Jews continued uninterrupted. These fascist criminals persisted in their
criminal action up to the last days, not stopping even when they became completely
aware that they were

XIII
facing imminent destruction. Thus about 80% of the total number of the Jews living in
pre-war Yugoslavia was destroyed, irrespective of their sex or age, material and social
position, profession and political or ideological conceptions. They killed both babies
and old people, both the poorest and the richest, both the most progressive and the
most conservative elements. The very fact of being a Jew was tantamount to a
death sentence.

This book is of documentary character. It was intended to be published several

years ago by the Yugoslav State Comission for Investigation of Crimes of the
Occupants and their Collaborators as a result of ample investigation made by the
Commission. Soon after its formation (under the decision passed at the Second
Session of the Antifascist Assembly of National Liberation of Yugoslavia, held at
Jajce on November 30. 1943) the State Commission began to investigate all fascist
crimes committed in our country, including naturally the crimes against the Jews.
When after the Liberation this work was fully developed all over the territory of the
state and when the State Commission was able better to organize and coordinate the
activities of local, district, county and republican commissions, the evidence on fascist
crimes against the Jews began to pour in an ever increasing quantity. Under the
general guidance of the then president of the State Commission, prof. Dr. Dusan
Nedeljkovic and secretary Dr. Ivan Grdic, but at the initiative and under direct guidan-
ce of my own as I was also assisting in the work of the State Commission at that
time systematic compiling of the whole relevant materials was undertaken already
in Autumn 1945. In cooperation with the entire network of the State Commission,
particularly of republican commissions and special commissions of inquiry created
within them, a series of special reports and memoranda was produced, together with
the protocols of hearing and other documentary materials representing several
thousand pages. It should be pointed out that many Jews collaborated in this work as
officials or volunteers, and that our Federation and various Jewish communities also
assisted in it. As there was neither time nor material possibilities to publish all this
huge material, it was decided to make it a basis of a succinct publication of medium
size. The preparation of this book was entrusted to the late captain David Anaf, retired
army law officer, then a part time official of the State Commission, a resolute anti-
fascist, an excellent expert and a man of great general culture.
Although this book of documents is the result of work of a great number of
collaborators, and as such, a collective product of the ramified apparatus of the State
Commission, yet we must specially

xiv
stress the merits of the late David Anaf for its existence. He approached this task with
a great zeal and conscientiousness. He carefully-studied the whole collected materials,
as well as other relevant documents from our own and other countries; he entered
deeply into the whole complex of the problem with the studiousness characteristic of
him and pointed to the flaws with an expert confidence, insisting on their being
removed by further investigation and personally participating in the gathering of new
decumentary evidence. After his persistent work of about two years time and after
three revisions this book obtained substantially its present form by the beginning of
1948.
In April 1948 the State Commission had already completed its main task and
ceased its activities, which were henceforth transferred to the regular investigating and
judicial authorities. For that reason the Commission could not continue the work on
this book, and our Federation took therefore upon itself to complete and publish it.
Unfortunately David Anaf already suffering for many years from the heavy
consequences of a long life in war prisoners' camps in Germany fell seriously ill
and died several months later. Owing to these circumstances and also to the fact that
the Federation was overloaded with other more urgent business, it was only now
possible to approach the task of publishing this book.
Except some minor alterations and amendments of technical nature, the present
text is the one adopted by the State Commission on the basis of investigated evidence
materials, especially on the basis of several main reports, which are cited here together
with their register numbers in the documentary archives of the State Commission.
These are the following:
1) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in Serbia (R.
No. 16189).
2) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in Croatia
(R. No. 18532).
3) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in Bosnia
and Herzegovina (R. No. 16786).
4) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in
Vojvodina (R. No. 16163 and R. No. 23410).
5) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in Slovenia
(R. No. 14974).
6) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in Kosovo
and Metohija (R. No. 14980 and R. No. 14989).
7) The crimes of the occupants and their collaborators against Jews in
Macedonia (R. No. 16490).

We believe that this book such as it is has fulfilled its main task: to give a
succinct and comprehensive picture of the entire

xv
 scope of fascist crimes against Jews in Yugoslavia, based exclusively on investigated
and established facts and evidence and presented with the maximum degree of
objectivity humanly possible. Nevertheless, it has its flaws and gaps.
Though we disposed with relatively copious materials, there were questions for
which it was rather scarce. We must bear in mind that the criminals had succeeded in
timely destroying a large quantity of evidence materials bearing on their crimes,
primarily living men, but also written documents and thousands of corpses.
Thus there is some disproportion in the presentation of facts. Some less
important questions are dealt with in greater detail, whereas the others, much more
important ones, are discussed briefly, simply because of the lack of available
evidence.
This book contains the results of investigated and examined materials roughly
up to the beginning of 1948. Since then much new materials has been discovered, but
it has not been included in this book for the simple reason that what we were able to
examine convinced us that the new materials would by no means disprove the
evidence and facts brought out here, but on the contrary only explain and supplement
them in greater detail. The introduction of these new materials would no doubt be
useful, but it is not vital and would impose considerable changes in the text of the
book. In the desire to preserve the integrity of the text and the special character it
bears as a work of the State Commission, we did not want to make these changes. It is
our intention, however, to study and publish these new materials one day.
In the endeavour to give a succinct presentation of the crimes, such as they
were actually committed, this book neglects to a certain extent the concrete role of
particular criminals, both of those on the top who had planned these crimes, and a
great number of those who had directly ordered, executed or assisted in their
perpetration. This book, therefore, does not enter into the separate role of Hitler and
the highest leaders of the Third Reich, still less into that of Pave-lic or Artukovic, or
for that matter into the role of many other German, Austrian, Italian, Hungarian,
Bulgarian, ustashi, chetnik, Ljo-ticite, Nedicite, Rupnikite and other fascist criminals.
Inasmuch as the names of some of them are mentioned here, these are primarily the
names of direct perpetrators of crimes, whose identity it was possible to establish on
the basis of evidence. We have started from the assumption that the general role of
foreign and home arch -criminals, at least in its main line, has been sufficiently
exlained in other documents published here and abroad. But although not all of these
hateful names are mentioned here, this book nevertheless represents one more grave
indictment against all of them, and at the same time a sharp protest on our part against
those who have hitherto escaped deserved punishment, as also against those who have
prevented and are still preventing punishment to reach the criminals. For we must
point out here that war criminals and trai-

XVI
tors had not everywhere met the same severe and just treatment as in our country. We
must state with bitterness that many of them were left unpunished, or aworded only
very light punishments. Is it not almost incomprehensible that such arch-criminals as
Pa-velic and Artukovic are still enjoying freedom, and that our country has been
vainly fighting for months to obtain their extradition although their responsibility is
thousandfold proved?! Is it not incomprehensible that Franz Rademacher, guilty for so
many grave crimes, and for the death of several thousand Jews in Serbia, should have
been sentenced recently to only 3 1/2 years of imprisonment?! Are we to wonder then
that fascism and nazism are raising their heads again and glorifying the odious crimes
of the past, somewhat timidly at present but each day more and more conspicuously,
thus preparing the atmosphere for new crimes and acts of genocide in the future?!
Such spectacles are a disgrace to the memory of the millions of tortured victims and
fighters. They endanger peaceful cooperation among the nations and the basic rights
of man; they represent a heavy burden on the conscience of all those who encourage
them or connive at them.

The text of this book is divided into six main parts according to the territorial
units illegally created by the occupants and their traitorous collaborators on the
territory of the temporarily dismembered Yugoslavia. Although their aim was always
the same, there were some differences in their methods, in legislative measures and
actual perpetration of crimes. We believe that the best way to present the fascist
crimes against the Jews in full relief is to describe them in a few chapters, from the
first acts up to the last ones, within each particular occupants' or traitors' territorial
unit.
A number of photographs and photo-copies of documents is annexed to the text
of this book. A good many of them are obtained from the documentary records of the
State Commission, but some also from other trustworthy sources. Some of them have
already been reproduced in earlier publications, but the others are here reproduced for
the first time in our country. While the text of the book strictly follows its system of
presentation, these photographs represent only a comparatively small choice from the
huge materials of that kind available and are meant to serve only as further
documentary illustrations of some passages in the text. The authenticity of each of
these photographs has been verified. It was, however, impossible to establish witn
certainty that each of these photographs represented only the crimes against the Jews,
but we have included here only the photographs of such places and crimes in which it
was evident that the Jews had been slain together with other citizens of our country.

XVII
 The present edition of this book 4.000 copies is published in our language.
One thousand copies of it are also furnished with a succinct summary of the text, the
list of contents and captions of photographs in English. As there is no possibility at
present of translating this book into any world language, we have endeavoured to
satisfy in this way, to some extent at least, the interest of the foreign public, especially
of the Jewish public in other countries, which became manifest as soon as it was
known that we were preparing this publication. This is also an act of gratitude to
those Jewish institutions which on their part had helped the surviving Jews in
Yugoslavia, after their unexampled tragedy, to restore their community.

This book as is its task describes the fascist crimes and the sufferings of
their tortured victims. Its task is not, therefore, to describe the active part played by
the Yugoslav Jews in the struggle against fascism. This will be the subject of a
separate publication we are preparing now. But for the sake of truth and to remove
false impressions, we must state here too that the Yugoslav Jews were not only
tortured victims of the fascist criminals, but also active fighters against the evil of
fascism. In the ranks of the glorious National-Liberation Army and the Partisan Units
of Yugoslavia, in the work of the National-Liberation Movement in the liberated and
occupied territories, in war prisoners' and internment camps, in exile everywhere
they took part in this struggle in the proportion which is no less than that of the
other citizens of Yugoslavia, although a greater number of them was already interned
or liquidated at the time when the people's rising in our country was widely stirred up.
We think that we can point out to this fact with pride, as well as to the fact that a great
number of Jews in many other countries took part in the resistance movements and
partisan activities, and that many hundreds of thousands of them fought in the ranks of
all Allied armies.
But there is also another fact at which we can take pride. There was almost no
Yugoslav Jew who had collaborated with the fascist occupants and their traitorous
domestic collaborators, or disgraced himself with the blood and sufferings of his
brethren.
From about 75.000 Jews living in Yugoslavia in April 1941, only about 15.000
survived. Some 60.000 of them fell as tortured victims of fascism or fighting against
it. A huge majority of them gathered again in the New Yugoslavia after the Liberation
and heartily cooperated in its recovery and upbuilding. After the creation of the State
of Israel from May 1948 up to the present day 8.000 Yugoslav Jews emigrated
there to participate in the realization of a dream of countless generations of Jews, a
historical justice to the Jewish people, who after enduring the hard fate of a
minority group for centuries full of discrimination and sufferings

XVIII
 survived to see the realization of their Jewish state. The Yugoslav peoples and
their people's authorities, just because they were inspired with genuine spirit of
internationalism, properly understood these historical developments among
contemporary Jewry and assisted this emigration in a wholehearted and cooperative
manner, which filled with admiration the Jews all over the world. Although they no
longer live in Yugoslavia, a large majority of Jews of Yugoslav origin in Israel and
other countries have remained deeply loyal to their former fatherland and are proud
of it.
At present only about 6.500 Jews are still living in Yugoslavia. For the first time
in their nearly 2.000 years long life on this soil they enjoy in the new socialist
Yugoslavia full and real equality as men and citizens and wide possibilities of
cultivating their Jewish values and developing the life of their narrower community as
much as they themselves wish it. Conscious that their favourable position as also
that of all other citizens of the New Yugoslavia, of all its peoples, nationalities and
various minority groups is one of the basic achievements of the great National
Liberation Struggle and of the National Revolution of Yugoslav peoples, they are and
remain unhesitating defenders of these achievements, enthusiastic champions of their
further development and their conscientious and proud interpreters to the other Jews
in the world.
For all these reasons, in expressing its sincere gratitude to all those who had
helped and enabled the appearance of this book, the Federation of Jewish
Communities in the FPR of Yugoslavia considers that in rendering this book to the
public it is only paying a sacred debt and fulfilling an honourable task.

Belgrade, August 1952 Dr. Albert Vajs

President of the Federation of Jewish
Communities in the FPR of Yugoslavia.

Note :
1) Abbreviation ZS", often mentioned in the text, means a protocol of hearings.
2) The term Commission" or our Commission" means the State Commission
for Investigation of Crimes of the Occupants and their Collaborators, in
whose edition the book was originally intended to be published, as is
explained in this Foreword.
3) The names of victims are, as a rule, given in phonetic transcription in our
language. The names of criminals and foreign geographical places are as a
rule given in their respective transcription for the sake of better identification.

XIX
 SUMMARY

PART ONE

SERBIA
Chapter One
First measures in Belgrade
Plunder. The Germans occupied Belgrade on April 12, 1941. Already the next
day they began to plunder Jewish property, break the Jewish shops, from which goods
were transported in trucks. The Jews, owners of larger appartments, were simply
turned out to the street without being permitted to take with themselves anything
except the most necessary things. Besides the German soldiers, the volksdeutschers
settled in Belgrade at an earlier date engaged also in plundering. Being well
acquainted with the conditions in the country, they served as experts, spies and direct
executors of the orders of the German occupants.
Registration of Jews. A week after the entry of the German troops in Belgrade
there was created a special Police for Jews. Its first task was the registration of Jews.
On that occasion every Jew was given a badge with the inscription Jew Jude",
without which no one dared to appear in the street. The total number of the persons
registered was 9.145, of about 12.000 living in Belgrade before the war. The others
had either fled away, or were made war prisoners, or failed to report themselves.
Forced labour. The order on forced labour was issued in May 1941. Till then
no one was spared forced labour. However, the new Regulation limited forced labour
to male persons from 14-60 years of age and to women from 1440 years of age. In
this way some 4000 men and an indefinite number of women were registered for
work.
Hard and exerting labour had to be done by Jews under the most difficult
conditions (loading and unloading of wagons, clearing out of streets, digging out of
corpses etc.) Every worker had to put a sac of 100 to 150 kilos on his shoulder and
take it running to the truck and back." (Deposition of a witness.) Every slackening of
work was punished by a shower of blows, the men were struck by rifle butts and
tramped down; they were forced to fetch out the corpses with naked hands and also to
clear the latrines with naked hands as a punishment for showing the signs of
disgust at the excrements of the ,,superior race". (Deposi-

1
 tion of a witness.) Besides, every German in uniform could stop a Jew or a Jewess
in the street and order them to do something for him. It often happened that after the
job was finished the Jew was beaten and completely ransacked.
Ill-treatment. The Germans and the volksdeutschers would pound the Jews in
the street because they insolently stared at them". Very favourite were the
,,exercises" in arresting and taking away of Jews, carried out mostly on Friday
evening in the Synago-gue during the divine service, or in lodgings. From the
blocked lod-gings and streets they would take the people to the St. Sava Home and
subject them to ,,drills"; the old and the sick were forced to run in circle, to exercise
high and low crouch, frog jumps etc. until they fell to the ground, while all the time
they were derided and struck with rifle butts.
The first anti-Jewish Regulation was issued on May 31. It did not differ in
substance from the Nuremberg Law.
Chapter Two
Shooting of hostages in Belgrade
The beginning of the National-Liberation struggle brought about new
aggravations. On July 26 the seventeen years old Haim Almoslino set on fire a
German motor-cycle. Thereupon the Police for Jews or-dered all the Jews to
assemble at the Tasmajdan on July 27. Some 1200 Jews reported themselves. The
Germans divided them according to their professions and set apart every tenth of
them as a hostage, took them to Jajinci and executed them on July 29.

Chapter Three
Banat
Ill-treatment and humiliation. The fact that a considerable section of the
German minority lived in Banat made the sufferings of the Banat Jews still greater.
The mass participation of the volksdeutschers gave the anti-Jewish measures a far
more cruel character. Only a few days after the entry of the Germans 25% of the
Banat Jews were put to prison (in Zrenjanin 40%), and four months later not a single
Jew was left in Banat. The German youth and even middle aged people were quite
enraged and insisted on seeing blood, cruelly treated the Jews, harnessed them to cow-
carts, forced them to clean the latrines with bare hands and wipe the windows and
dirty corridors with their linen, clothes and even their beards. They were forced to saw
woods with blunt saws and were dead beaten afterwards for their "laziness".
Particularly infamous were their perfor-mances". At such performances" the elderly
Jews were compelled to walk on all fours about the room, to roll over their heads, to
ride on each other's back and the like. Or they were forced to dance polka quite naked
with the guards, who would deliberately tramp them

2
to bleeding with their sabots, iron nails and iron-shods. One of the favourite
amusements of the German soldiers consisted in their night invasions in prisons,
wherefrom they would take a number of prisoners, line them up along the wall, click
their rifles pretending to shoot them, shout orders of execution, and then drop
everything, move the prisoners to another wall and repeat the whole proceeding, and
finally take them back to their wards. Or they would do the same on the gallows: they
would put the snares round the necks of the victims and slowly strain them and after a
long torture send them back to the wards.
There were about 20 cases of murder, executed with the greatest torture and
ferocity, often accompanied with ceremonies.
Deportation of the Banat Jews. In the night between the 14th and the 15th of
August 1941 all the Jews not previously arrested were put to prison with permission
to take with themselves only such things as they could carry. Searching of their
persons and luggage (even vaginal inspection of women and girls) was effected after-
wards, accompanied with derision and maltreatment. Searching was carried out on
several occasions: at the moment of arrest, at the gathering places, on coming to the
prisoners' camps, on departure from the prisoners' camps and finally on their arrival in
Belgrade, where all of them some 2.500 men women and children were
brought. In Belgrade women and children were let free and all male persons above 14
years of age were sent to the Topovske Supe prisoners' camp.
Chapter Four
Internment and shooting of adult Jews in Belgrade
The mass internment of adult Jews in Belgrade began about August 25. Only
400500 of them were still alive on Novembar 10. Within two months and a half the
Germans interned and murdered some 5.000 Jews.
Four mass arrests were executed, the largest one on October 18, when 3.500
Jews were sent to forced labour camps. Extermination of Jews was ordered as a
reprisal against the struggle for national liberation which flared up at that time.
Authentic documents show, however, that the decision of extermination of Jews was
in fact taken much earlier by the highest leaders of Germany and that its execution
depended only on technical possibilities and political considerations towards the
marionette governments of the respective countries. One of these documents reads
literally as follows: It is established in principle that Jews and Gypses represent the
elements of disorder and as such a threat to public peace and order. The Jewish
intellect has provoked this war and it must be destroyed".
The mass shooting of Jews was begun by the Germans in the first half of
September. Every 23 days the prisoners were sent in groups of 150400 allegedly
for work" in Germany, and given va-

3
 rious promises, which had induced some of them to apply voluntarily. These men
were executed by the Germans on the way from Pancevo to Jabuka or Deliblato, as
also at the Jajinci shooting-range, near Kumodraz and Bezanija.
All this is proved by depositions of eye-witnesses and by authentic documents,
and reports by the German units ordered to commit these crimes. They contain
descriptions of the whole execution of these crimes and of the place of execution.

Chapter Five
Internment and shooting of Jewish women and children in Belgrade
Internment. A month after the extermination of Jews, the Germans started the
liquidation of their women and children, In December 1941 they were ordered
under the penalty of death - to report themselves to the police on December 8, take
with themselves food for several days, lock their lodgings and deliver the keys,
furnished with their names and exact address, to the police. A huge majority of them
complied with this order. Several groups of trucks carried the Jewesses and their
children to the Sajmiste, on the left bank of the Sava, where before the war industrial
fairs were held. Several pavilions were ,,arranged" there to receive them: plank-beds
were installed and the windows, broken during the bombardment of Belgrade, were
covered with boards. Some 6.000 women and children were carried there from
Belgrade, and from Banat. Somewhat later the Jews from the Topov-ske Supe and the
Banjica camps were also transferred there. In cour-se of January the Jewesses from
the interior of Serbia Sabac, Nis, Gragujevac were transported there: in course
of February some 300 persons of both sexes from Kosovska Mitrovica and Novi
Pazar, and in May a group of the Zemun Jews, 7.500 souls in total.
The command of the camp was in the hands of the Gestapo men (lieutenant
Andorfer and non-commissioned officer Enge) and the camp administration was
abandoned to the Jews.
Pavilion number 3 was the largest one. Some 5.000 persons were quartered there.
Plank-beds were terribly crowded, no one having more than half a metre space. From
the upper beds dripped the urine of small children and flowed the water with which
the women, at the order of the Germans, washed the plank-beds, so that all lower beds
were wet and the straw, if there was any, damp." (Deposition of a witness.) The food
was horrible: a small cup of warm water for breakfast, for lunch and dinner four litres
of broth with slices of cabbage and potato here and there. The daily ration of corn
bread was only 150 grs. There were days when no food was served. The city
authorities failed to send even the quantities of food approved by the Germans, under
the pretext that ,,they could make deliveries for the Jews only after meeting all other
needs". (Document No. 1972 of February 3, 1942.) Besides, it was terribly cold and
few

4
were those having no part of their body frozen. Children, tormented by hunger and
cold, wept at night, begging their mothers to wrap them better and give them food.
The sanitary conditions were wretched, and as the ambulance had no more than 50
beds, the sick were obliged to lie in the pavilion. But they, as well as women and
children, had to go out during the airing" and remain for two hours in the bitterest
cold. Under such conditions the death rate was very high.
The conduct of the German officers and soldiers was rude and ruthless. They
beat the children and women for the least violation of the order prescribed. A number
of persons were executed for attempting to send letters to their relatives in the Jewish
hospital in Belgrade.
Liquidation of women and children. It started at the end of February 1942.
The Germans informed the women interned that the camp must be gradually
evacuated and invited them to apply voluntarily. They were transported in a huge,
dark grey, completely closed car, capable of receiving a hundred persons, in which
they were suffocated with gas. The driver of that car came often to the camp alone,
gathered the children round him, fondled them, took them to his arms and offered
them chocolates and bonbons. Children liked him and ran out for bonbons whenever
he came. No one suspected that they were taken away to be killed. It was strongly
believed that they were taken to some labour camp." (Deposition of Hedvige
Schonfein, a Swiss non-Jewess married to a Jew.) The last transport left the Sajmiste
on May 10, 1942. Of about 8.000 persons only six women were left". (Deposition of
Hedvige Schonfein.)
In December 1946 the criminals disclosed before the Military Tribunal of the
Belgrade garrison where these thousands of women and children were taken. Thus the
SS lieutenant-colonel Ludwig Teichmann stated among others ,,that a special
command from Berlin had liquidated the remaining Jews in the Sajmiste camp by
means of poison-cars", and estimated their number at about 7.000. This is confirmed
by a telegram of the commander of the Security service in Serbia Schaefer to the main
office of Security service of the Reich in Berlin No. 3113 of June 9, 1942, stating that
the SS drivers Goetz and Mayer had accomplished their special mission, so that the
said persons and the cars mentioned above may be returned".

Chapter Six
Liquidation of Jews in the Belgrade and the Kovin hospitals

The Jewish hospital in Belgrade was established at the order of the Police for
Jews in June or July 1941. The whole inventory of the hospital was furnished by Jews.
Physicians and the hospital personnel were also Jewish.

5
 This hospital, together with the patients and hospital personnel, remained in
Belgrade after the internment of Jews in December 1941.
The number of patients was at first small (80100 persons), but when the Banat
Jews arrived and women and children were interned the hospital received 400500
persons and became overcrowded (mostly two patients in one bed). At the order of the
Germans all pregnant women had to be subject to forcible miscarriage.
In the night betweeen March 18 and 19, 1942 all members of families of the
physicians and attendants were arrested by the Gestapo. Patients from the other
hospital buildings were brought to the main building of the Jewish hospital, which
contained now 700800 persons. Twice a day that huge, dark-grey windowless car
came; 8085 persons were crammed in it, fastened with a padlock and taken away.
On March 22 the hospital personnel and the physicians were also taken away.
In the month of July the patients from the other hospitals and the lunatic asylum
in Kovin came to turn. The last patients from this hospital (11 persons) were
transported on October 2 and executed at Deliblato.
Chapter Seven
Persecution and liquidation of Jews in the interior of Serbia

In the interior of Serbia the Germans applied the same system as in Belgrade:
within 45 months after the occupation of the country they interned first the Jews
and then their women and children. The male persons were executed soon after, and
the women and children were sent to the Sajmiste.
In the interior of Serbia there were two concentration camps for adult Jews: at
the Crveni Krst in Nis (for Jews from East and South Serbia) and a camp in Sabac (for
the Sabac Jews and the Jewish emigrants from Central Europe who settled in Sabac in
1940). The Jews from Pozarevac and Smederevo were sent to the Banjica camp and
executed at the end of 1941, while those from Kragujevac were killed in the October
manslaughter in Kragujevac.
The Jews from Nis were taken by the Germans to the Crveni Krst camp in the
middle of October 1941, some 200300 persons, including a number of emigrants
from Central Europe who had found a shelter in the Kursumlija watering place. On
February 12, 1942 a group of prisoners attacked the guards, in reprisal of which the
Germans carried out a mass execution of prisoners at Bubanj. Most of them were
Jews. On February 19 the second mass execution was carried out.
In Spring 1942, after these liquidations, the Germans transported the Jewish
women and children from Nis to the Sajmiste.

6
 In July 1942 the Jews from Leskovac, Zajecar, Svetozarevo and other places,
brought to the Sajmiste in the meantime, were all executed.
The Sabac camp. In September 1940 some 1.300 Jewish emigrants from
Austria arrived in Sabac. They started down the Danube on board a ship bound for
Palestine, but had to interrupt this journey in Yugoslavia having failed to obtain
permission for immigration to Palestine. Among them there were also the Jews from
the other occupied countries, such as Czechoslovakia, Poland, Danzig. Some 200 of
them (mostly children) obtained the immigration permits on the eve of the war, so that
there remained 1.107 emigrants in Sabac.
The Germans interned them in the Sabac concentration camp together with 63
Jugoslav Jews. It was in August that year that the tragedy of all the Sabac inhabitants
both Serbs and Jews began. First individual executions and then on September
26 the bloody march" in which some 6.000 persons were forced by the Germans to
run from Klenak to Jarak (23 kilometres). All those lagging behind or falling down of
exhaustion were killed without mercy. Afterwards they were driven back to Sabac,
and on October 12 and 13 all the Jews about 400 persons were set apart and
executed at Zasavica. Only women and children remained in the camp, whe-refrom
they were transported to the Sajmiste in January 1942. Of about 1.200 Jews only two
women survived.

Chapter Eight
Jews in Serbia from the second half of 1942 to the Liberation of the country

Jews persecuted by the collaborators of the occupants.

Several hundred Jews, mostly women and children, were still hiding in various
places of Serbia. They lived under false names with their Serbian friends, who hid
them at the risk of their own lives. The Nedic and the Ljotic agents tracked them
down, extorted money from them and after squeezing the last penny from them,
reported them to the Germans. The same was done by the chetniks of Draza
Mihajlovic, who also killed the Jews.
Banjica. The Jews picked up in this way were mostly transported to the
Banjica camp. After staying there for some time they were all executed. From the
liquidation of Jews at the Sajmiste till October 1944 some 455 Jews passed through
this camp and were executed there.
Sajmiste. The Germans sent to the Sajmiste camp also the Jews who lived in
the regions occupied by Italy before its capitulation. In course of 1943 and 1944 a
number of Jewish groups passed through the Sajmiste camp, which was turned now
into a communist concentration camp". In October 1943 about 200 Jews from Split
were transported to the Sajmiste, 20 of whom came with their

7
children. They were all suffocated in the poison-cars, or executed at Jajinci, where
they were taken together with the other prisoners and ordered to dig out and burn the
corpses burried in mass graves. In June 1944 a group of 120 Jews, mostly refugees
from Bosnia and Serbia arrested in Montenegro, were transported to the Sajmiste.
Another group of 400 persons was arrested in Pristina. They remained 24 weeks at
the Sajmiste, where some of them were killed and the remainder transported to the
Bergen-Belsen camp, where within several months 400 persons out of the total
number of 500 were killed or died.

Chapter Nine
Seizure of Jewish property
A. Serbia
1. Before the internment of all Jews (December 1941)
Plunder, sequestration and confiscation. Before the war there were 837
Jewish shops in Belgrade. Within three and a half months after the occupation the
Germans seized all their shops and enterprises, all their savings and treasures left in
the banks, all immovable property and the whole or a part of their household furniture.
Individual Jews preserved the moneys and jewels they kept with themselves, but the
occupants aimed at seizing this property too. This plunder was carried out either by
the German authorities for the account of the Reich, or left to the private initiative of
the Gestapo agents, volksdeutschers, the Ljoticists and Nedicists.
Extortion and fraud. Besides this direct spoliation, typical were the methods
of extortion from the families of the arrested or interned persons under the threat of
torture or execution of such persons. In these operations the volksdeutschers and the
domestic traitors were the chief mediators.
2. After the internment of all Jews
After the internment of Jewish women and children the German authorities
began to liquidate their property. The volksdeutschers and various Ljoticist and
Nedicist functionaries occupied the Jewish lodgings and bought their furniture from
the Germans for mere trifle.
Liquidation of real property. The Germans had created the "Administration of
Jewish Real Property" which collected the rent and sold this property to privileged
persons. Before the middle of September 133 estates were sold for 147,000.000 dinars
(though their real value was 10.000,000.000 pre-war dinars). Afterwards the
Regulation on compensation of ,,damages" suffered by the Germans and
volksdeutschers in the war ceded the entire Jewish property to the Serbian State,
which had to pay the Germans and volksdeutschers a specified sum as war
reparations". The result of this

8
transaction was that the State Mortgage Bank delivered to the Germans all the
proceeds of the sales of Jewish property and the sum of 364,868.368 dinars in
addition. The buyers of this property had also suffered loss since they had to return
these objects to their owners after the Liberation of the country.

B. Banat
While in Serbia the Jewish real property was donated" to the Nedic Serbia, in
the Banat it became the property of the Reich. Special offices were created in various
places Judenamts" Wirtschaftamts" through which the sale of the remaining
Jewish property was effected. The objects of smaller value (jewels, watches etc.) were
sent to the Pancevo People's Bank, which transmitted them to the Bank Society Ltd. in
Belgrade. Some of these objects were taken therefrom by some Messbeck,
commissioner of the general entrusted with economy, and sent to Germany. The
remainder was sold at a trifle price.

Chapter Ten
Destruction of Jewish cultural and religious objects
Immediately after the occupation of the country the Germans dissolved the
Jewish religious communities, forbade religious services, looted some temples and
destroyed the others. The libraries of various Jewish cultural and religious societies
were burnt and plundered. This was done in Pancevo, Zrenjanin, Bela Crkva and
Vrsac. The Pancevo temple was used as a warehouse, the Vrsac temple as a prison and
those in Novi Becej and Kikinda served as temporary internment camps for Jews.
Many cemeteries were destroyed or damaged.
In Serbia religious services were not forbidden at first. But after the internment
of Jews the Belgrade Sephardic temple was turned into a warehouse and the
Ashkenazi temple into a prostitution house.
 PART TWO
THE INDEPENDENT STATE OF CROATIA"
Chapter One
First measures

The arrest of Jewish public workers and religious functionaries started in Zagreb
one hour after the entry of the Germans there. 300 youths were arrested in May after
the registration. In course of the Summer a smaller part of these prisoners was
transported to the Danica" concentration camps in Koprivnica, wherefrom they were
taken subsequently to the island of Pag and Jadovno near Gospic, where they were
liquidated. The greater part of these prisoners was released after a short time, which
was intended to deceive the Jews that no physical destruction threatened them, though
they might be exposed to chicanery.
The persons arrested were as a rule ill-treated and humiliated by the Germans.
Every night they forced us to descend to the courtyard and run in a circle until we
were quite exhausted, or jump completely naked". I was forced to climb up a tree
quite naked while the German soldiers fired their rifles round my head". They poured
the ash-trays full of cigarette-ends and matches into a dish of boiled rice, mixed it up
and forced us to eat it". (Depositions of witnesses.)
Simultaneously with the arrest of Jews there began plundering of Jewish
property, either on the basis of various Pavelic's ,,Law regulations" or in the form of
obligatory contributions and individual extortion. Thus in Osijek a great number of
wealthier Jews was arrested and all the Osijek Jews were assessed to pay a
contribution of 20 million dinars, while the Zagreb Jews were similarly forced to pay
a contribution of 100 kilos of gold.
Finally compulsory labour was introduced, to which the intellectuals were
particularly subjected, as well as mothers, children under 14 years of age etc.

10
 Chapter Two
Danica and Jadovno camps

Danica. The Danica" factory in Drnja near Koprivnica was turned into a
concentration camp on April 29, 1941. Already in the middle of May there were about
3.000 prisoners there, of whom 400500 Jews, including 300 youths. A loaf of bread
was divided among 14 prisoners who were forced to do the worst jobs (cleaning of
latrines, ditches and channels with bare hands), and were ill-treated and beaten.
In July 1941 all Serbs and Jews were taken to Jadovno.
Jadovno. The Jadovno camp is situated on the Velebit mountain, at the
altitude of 1200 metres. It served as a temporary camp, where the victims gathered
from various collection centers were liquidated after a short time. They were executed
in the neighbourhood of the camp, near a precipice into which they were thrown after
being slaughtered or killed by hammer. This camp was abolished on August 1, 1941,
after all the remaining Croats, Serbs and Jews were killed.
Chapter Three
Mass internment of Jews

The Pavelic's Legal decree and order" on internment of Jews issued on June 26,
1941, stated that they spread false news in order to alarm the population, and by their
notorious speculative methods rendered the supply of the population more difficult".
The Legal decree of November 23, 1941, said that "undesirable persons, dangerous
for public order and security ... may be sent to the concentration camps". Since then
all Jews were treated as undesirable and dangerous persons".
Thus in Vinkovci 366 Jews were sent to the concentration camp because, among
others, the Jews and their wives and children raised the prices of foodstuffs and
thereby corrupted our national Croat population".
Mass arrests and internments started at the end of June 1941: in Zagreb
according to the alphabetical order, in some places first male persons and then the
women, and in the others all of them together during the same night. In Summer 1942
Ivan Tolj carried out the mopping up" of the Srem Jews. After that a relative quiet
reigned till May 1943 as only individual persons were arrested, taken to the
concentration camps and killed.
Of the total number of 25.000 Jews of Croatia and Srem 2.000 emigrated before
April 1943, and 17.000 remained languishing in the camps or were killed. In course of
May 1943, at the demand of the Germans, the ustashi arrested in Zagreb another 1.700
Jews and about 2.500 in other places of Croatia and turned them over to the

11
Germans, who took most of them to Oswiencim. After this hunt there remained in
Zagreb only about 1000 Jews, either in mixed marriages or as experts.
Treatment. As a rule arrests were made by night. Armed to teeth, the ustashi broke
at night into the Jewish lodgings and took away the victims without giving them time
to dress properly, or blocked the whole streets and arrested all the Jews found there.
People disappeared without their families knowing anything about them. The
prisoners were brought to the collection centers where they usually had to pass
through long lines of the ustashi, who beat them mercilessly and deprived them of all
their moneys and valuables. In the collection centers the prisoners slept on bare
concrete or under the open sky in the compounds surrounded with wire fence. From
the collection centers the prisoners were taken to the railway station, where they were
jammed into wagons so that they lay one over another. The wagons were locked at the
starting stations and the prisoners were left without water and food for several days,
until they reached their destination. They could not leave the wagons and were forced
to do all their necessities there. There were also the cases of individual executions of
prisoners and of violation of women.
Chapter Four
Persecution of Jews in Bosnia and Herzegovina
Before the war some 14.000 Jews lived in Bosnia and Herzegovina. 12.000 of
them were killed during the occupation, of whom 11.000 in the concentration camps
in Croatia or in Oswiencim.

A. Sarajevo
On April 16, 1941, the day after the entry of the Germans in Sarajevo, they
broke into the Jewish temple together with a mob of the natives and plundered and
demolished it. Plundering continued for two days. On that occasion the community
hall, the library and a rich archive and the museum were also destroyed, and the
Jewish sacred books and a library containing the works of great value were burned in
the entrance of the temple. The other Sarajevo temples had the same fate.
The order on appointment of commissaries of all Jewish commercial, industrial
and artisan enterprises was issued on May 11. These commissaries were ordinary
plunderers, whose operations were subject to no control whatsoever. A great number
of the owners of these enterprises was sent to the concentration camps by those
commissaries. After thoroughly ransacking the enterprises, the commissaries would
buy them off for insignificant sums of money. Religious communities were also
appointed commissaries.
The other anti-Jewish measures in force in Croatia were also applied to the
Sarajevo Jews.

12
 Internment and deportation. The first internment of the Sarajevo Jews was
carried out at midnight, September 3. The old and the sick, and even the children and
babies were driven out of their lodgings. The merciless guards struck the victims with
rifles and fists so that loud weeping and screaming echoed in the streets. From the
collection center the victims were sent later on to the Kruscica camp, 17 kms off
Travnik. By the end of August 1.000 persons, mainly Jewish women and children
from the Pag camp and from various collection centers for Jews and Jewish emigrants
from Germany and the occupied countries, were gathered there. Afterwards came the
transports from Bosnia, and a transport of Serbian women and children from
Herzegovina, so that the number of prisoners, mostly Jews, rose to 3.000. The
prisoners were closed in wooden barracks without windows and floors and slept
practically in mud. The only food they received consisted of 34 slices of potato in
boiled water. This was received once a day and that irregularly. They were not
permitted to wash themselves or their linen, and women were forced to do their
necessities in the presence of men. Maltreatment and beating of women with rifles
was a daily amusement of the ustashi who broke at night into their lodgings and
violated them. At the end of September the camp was evacuated: men were
transported to Jasenovac and women and children to Loborgrad.
Besides the ustashi, the Germans also carried out internments for their own
account, particularly at the beginning, in order to occupy the Jewish lodgings. In the
night between the 16th and the 17th of October a mass internment was carried out in
honour of the German day". The prisoners, numbering some 1.400, were transported
to the Croatian camps at the end of October.
The largest mass arrest and transportation of the Sarajevo Jews was effected in
the night of November 15 and 16. This transport comprised 3.000 persons.
Within less than five months more than 8.500 Sarajevo Jews were interned and
sent to the concentration camps by the ustashi. The remaining 120 persons, left as
indispensable experts, were picked up on August 12, 1942 and sent to the German
camps in Oswiencim.
Of 9.000 Jews sent to the concentration camps only 40 persons survived.
B. Other places in Bosnia and Herzegovina
In Bugojno 12 Jews were slain by the ustashi and thrown into a pit.
In Bijeljina the Jews were locked in their temple by the volks-deutschers and
maltreated there, while women were violated and some of them taken to prostitution
houses, before all of them were transported to another place.
In Brcko there lived 150 Jews and about 200 Jewish emigrants from Austria. In
the night of December 10 all of these Jews were

13
tied with a wire and taken to the river Sava, where they were stripped off naked and
the children and their parents looked at one another as the Germans killed them with
hammers or slew them with knives and threw them to the Sava.
In Rogatica 6 Jews were killed by the Germans and 17 others slain by the
ustashi in Podromanija.
In Vlasenica all the Jews were arrested on April 1 and tormented with hunger
till May 6. After that all the Jewesses were taken to the Ploce, violated and slain, and
thrown to the pit. 57 Jews in total were slain there.
In Tuzla 261 Jews out of the total number of 315 were taken to the
concentration camp; 21 of them joined the partisans and 6% of them were killed in
action. 18 physicians and apothecaries and 40 members of their families also joined
the National Liberation Army. Two of them were made prisoners and executed by the
Germans, and 21 members of their families, the old, women and children were slain
by the SS troops of the Sword Division".
It is worthwhile mentioning that the chetniks of Draza Mi-hajlovic also
persecuted and killed the Jews hidden in Bosnian villages.

Chapter Five
In the concentration camps of the Independent State of Croatia

Pursuant to article 1 of the Pavelic's Legal decree" on internment of undesirable

and dangerous persons" in the concentration camps, the decision on this matter was
left to the ustashi police, no legal remedy or complaint to the Administrative Court"
being permitted against such decision. Otherwise the organization of the camps and
the methods of torturing and killing of prisoners were the same as the German ones,
and carried out under their orders, as the ustashi were only the servants of the German
occupants. This is demonstrated by the fact that the ustashi turned over to the
Germans all the Jews required by them. Thus some 5.000 Jews from Croatia were
transported to the German concentration camps, mostly to Oswiencim of whom only a
few survived. Some 25.000 26.000 Jews were exterminated in the Croatian camps,
from which only several tens were able to escape.
Besides the camps mentioned above, there existed in Croatia also the women's
camps in Loborgrad and Dakovo and the mixed ones in Jasenovac and Stara Gradiska.
The Tenje camp near Osijek was first established as a ghetto and later transformed
into a camp. Of all these camps only those in Jasenovac and Stara Gradiska were
death camps. The other ones served as collection centers, as well as those in Bosnia,
Herzegovina and Srem. Serbs and Croats were mixed up with Jews in all tnese camps,
except the Tenje one.

14
 Chapter Six
Loborgrad, Dakovo, Tenje

1. Loborgrad camp was located in a castle, some 10 kms. off the Zlatar
Bistrica railway station, which was used in peace time as a Home of the Aged for 60
beneficiaries of the ,,Social protection". Some 1.300 Jewish women and children and a
number of Serbian women were put there. They were treated according to the already
established pattern: they slept first on bare concrete or under the open sky for several
days and then in the rooms furnished with three-storey plank-beds. Soon after typhus
made havoc among them and the sick lay together with the healthy ones. The
prisoners were forced to use their pots as night-pots and to clear with them excrements
from the ditches. Food was horrible. Violation of girls and women was a common
appearance. At the end of October 1942 this camp was abolished. Only 200 unknown
graves along the camp fence remained there; the other victims ended their lives in
Oswi-encim.
2. Dakovo. The camp was located in the building of the former flour-mill
,,Cereale". Two transports including 1.830 Jewish women and children and 50 Serbian
girls arrived there in December 1941. At the end of February 1942, 1.200 women and
children were transferred there from the Stara Gradiska camp. As they were infected
with typhus the infection soon spread and after a short time 56 persons died every
day. Then came diarrhea. The petition of the camp administration for erection of new
latrines was rejected. Hunger reigned in the camp as the ustashi seized all the food
sent by the Zagreb and the Osijek Jewish communities. Maltreatment and violation of
women and girls were practised in this camp too. In June and July 1942 the prisoners
were transported to Jasenovac, where all of them were killed in the Gradina. 516
victims were buried only in the Dakovo cemetery. Several women saved their lives by
being sent to the Osijek hospital before the ustashi took over the camp.
3. The Tenje settlement and camp. In June 1942 the ill-famed Ivan Tolj
arrested all the Osijek Jews and detained them in the Tenje settlement, which was
built by the means and the hands of the Osijek Jews themselves, who were promised
that this would serve as a sort of their ghetto. A few days later the Jews from Donji
Miholjac, Slatina, Nasice, Dakovo and other places, about 3.000 persons in total, were
transported there. They spent there two months. A group of 1.000 persons, including
700 children, was transferred from this camp to Oswiencim on August 15. The second
group was sent to Jasenovac on August 18. The deportation was ended on August 22,
1942. The last transport was sent to Oswiencim through Loborgrad. Of 3.000 Jews
only 10 persons returned home.

15
 Chapter Seven
The ustashi prisons, execution of hostages, unlawful trials
1. Prisons. Several hundred Jews suspected of antifascism passed through
the ustashi prisons. A great number of these Jews was tortured and killed in prisons or
at the place of execution in the Maximir.
2. Unlawful trials and execution of hostages. Circuit summary courts were
established by the Pavelic's Order of May 17, 1941. Thanks to these courts the ustashi
were able to ,,legalize" the execution of innocent citizens under the guise of trials".
In most cases the victims which had to be killed as hostages were not brought before
these ,,courts" and death sentences were pronounced at the moment when they writhed
under death pains. Many thousands of persons were thus "sentenced" to death,
including a great number of Jews.
Chapter Eight
Jasenovac and Stara Gradiska
A. Jasenovac
Jasenovac, a place situated off the railway line Zagreb Belgrade, where the
river Una joins the Sava, was populated with Serbs, the majority of whom were killed
by the ustashi. Two camps were established there, but they were flooded by the Sava
and had to be abandoned, and so the third one, camp III, was erected in the middle of
November. The prisoners were first brought to the ,,Tunel", a long tunnel-like barn,
where they waited for days and weeks to be quartered in the barracks or sent for
execution. The victims condemned to die of hunger were put in the Zvonara". Large
groups of the victims were brought at night to the main depot", where they were
stripped off in terrible cold, and with their hands tied behind, chained two and two
together, they were taken to the Granik quay and killed there with hammers and
mallets, or thrown to the Sava with their bellies slit open. Kozara" was used as a
workshop and industrial building.
The reception of each new group was calculated to arouse fear and fright. The
prisoners were tied, threatened, beaten and often killed under the slightest pretext.
They were deprived of all their belongings, stripped off naked and given rags instead
of their own clothes. The prisoners, brought there solely for the purpose of liquidation,
were kept naked for hours and even days in the ,,Tunel" or under the open sky.
Bad and insufficient food made the prisoners unresistent against disease and
incapable of physical effort. Owing to this squalidness various diseases, like typhus
and diarrhea, made havoc among them, so that 1.800 persons died durig one month
only. They slept on bare planks without straw. All the rooms in the barracks were full
of vermin.

16
 The barrack No 3 was called hospital". The physicians and nurses, all of them
prisoners, were practically left without any medicaments and instruments. Every
graver patient died, and if this process went too slow, the ustashi would break into the
hospital at night, drive out the patients from their beds and liquidate them at the Gra-
nik". Everybody avoided going to the hospital and preferred dying natural death, but
as they were forbidden to remain in the barracks during the day, those exhausted had
no other choice" (Deposition of a witness). The prisoners were used as forced
labourers. They went there running and any one incapable of running was killed. Any
gathering in free time, scratching the ground round the kitchen and searching for
waste food, every complaint of inhuman treatment or bad food was punished as a
gravest disciplinary offence, for which the victims were beaten with pizzles, tramped
down or slain and killed. When the camp was overcrowded the ustashi would
liquidate a number of those who had come earlier. To that purpose the ustashi would
line up the prisoners at night, chose at random a number of them for execution, taking
sadistic delight at the sufferings of the prisoners waiting in suspense to be picked up.
Meanwhile maltreatment was an order of the day. The ustashi emulated in
discovering the most brutal horrors: The prisoners, loaded in motor-trucks, were
forced to sit on their heels, the ustashi would spread a canvas over them and tramp
them down or beat them with their rifle-butts". ,,A girl was thrown naked to the gro-
und, her legs were set apart and her vagina burned with cigarettes". ,,They were killed
by means of a nail which was put in the mouth and the chin struck by an ax". ,,He
stripped belts of skin from her back and then drove her about tightening the belts as
the reins". "They cut off ears and noses". ,,A woman was hanged in the presence of
her small children, and an ustasha struck a child with his foot with such a force that
his head blew up". ,,The guard Jozo boasted of taking a delight in killing 1020
partisan children every evening". The prisoner was put on an anvil and struck with
hammers" (Depositions of witnesses). One of the most horrible tortures was hunger
and death by starvation.
The main ustashi butchers were general Vjekoslav Luburic, called Maks, his
deputy Ivica Matkovic, Ljubo Milos and friar Mi-roslav Filipovic-Majstorovic.
One of the ,,treats" of Ljubo Milos consisted for instance in the following: after the
arrival of a transport of Jews he would put on a physician's gown, send the guard to
bring him all those who had applied for hospital, take them into the ambulance", put
them along the wall and with a strike of the knife cut the victim's throat, shear his ribs
and slit open his belly. This was his ritual killing of Jews". Deposition of the witness
Krkac about Majstorovic: ,,He possessed a hose which he would put sometimes on a
bleeding wound and suck blood from it".

17
 Genocides. On November 15, 1941 when the camps I and II were liquidated
600700 persons were slain. Ljubo Milos killed 50 Jews ,,to frighten those who were
not willing to work fast enough". After this slaughter 700 persons were left to remove
the rafters, boards, tools and other materials to Jasenovac. When this was finished
only 250 persons were still alive. During the first 6 months 8.000 persons lost their
lives of disease, exhaustion and the ustashi bullets in the camps I and II. From
December 1941 till February 1942 transports, consisting mainly of Serbs, but
including also Jews and Croats, arrived there from Srem, Slavonia and Eosnia. After
being ransacked, they were sent to a fallow and killed there with axes and hammers.
Christmas-eve slaughtering in 1941. ,,That day a transport of several
hundred persons arrived. The ustashi lined them up in two rows, stepped behind them,
tickled them with their bayonets and began to slay them" (Deposition of a witness).
One night in January 1942 Ljubo Milos, Ivica Matkovic and Jozo Matijevic
drew out all the sick from their beds, put them on sledges, drove them to the fallow,
where they killed them with hammers and slew them with knives" (Deposition of a
witness).
In February 1942 five prisoners tried to dig out a few potatoes from the ground.
They were caught and punished in the following manner: ,,They stripped them off
naked, tied their hands behind with a wire and suspended them by their hands. They
remained suspended for an hour. After that they were untied and excuted"
(Deposition of a witness).
The cremation furnaces were built later on. Women and children from the Stara
Gradiska and other camps were burned there from February to May 1942, when the
ustashi dismantled the furnaces for unknown reasons.
Some 10.000 women and children were burned there.
Slaughter of 3.000 prisoners in March 1942. The slaughtering lasted for 10
days. The heads of the victims were dashed to pieces, they were beaten with spikes
and iron bars, nails were struck into their bodies and their genitals cut off"
(Deposition of a witness).
Slaughtering of Jews on November 19, 1941. In order to make room for new
transports they gathered 800 old and sick Jews, carried them by boats accross the
Sava, forced them to dig their own graves, after which the Gypses slew and buried
them.
Liquidation of the Camp III c. This was a part of the camp under the open sky for
those set apart for liquidation. At the end of November 1942 it contained 160
prisoners. They were left to die of hunger. But after several weeks of starvation some
40 of them were still alive: I saw some of them tear off the meat from the corpses of
their dead comrades and eat it" (Deposition of a witness). One night 35 of them
tried to escape, but they were caught by the ustashi, who stripped them off naked,
drove them to a house

18
and left them locked there without any food, so that a few days later all of them died
of hunger and cold.
Slaughtering of children. The camp III C swarmed with children. Many of
them were hidden by the prisoners under workshop roofs and in the barracks. When
Luburic discovered this he ordered all the children to be assembled. There were 400 of
them aged from 414 years. The ustashi erected a ,,Children's Home" for them, but
later on Luburic ordered that they should be executed, so that all of them were slain
and buried at the Gradina.
Reprisals of June 1944. Owing to the escape of a student, 25 Jews, mostly
intellectuals from Sarajevo, were condemned to death by starvation.
Slaughterings in winter 1944 1945. During all that winter blood was shed
at the ,,Granik". Every night the ustashi drove there 150200 persons, stripped them
off naked and tied up with wire, killed and then threw them to the Sava. 3.500 persons
working in the camp and a transport of 15.000 workers and peasants were killed there
that winter.
Final liquidation. When at the beginning of April 1945 the Yugoslav Army
opened a big offensive the camp administration prepared to flee away. But they
wanted first to remove all the traces of their crimes. Groups of grave-diggers were
ordered to exhume the
corpses and huge pyres were made which burned for three weeks. At that time several
transports of prisoners arrived from Lepoglava, Stara Gradiska and the other camps
and prisons, and were killed by the ustashi at the Granik". A group of some 400
Sarajevo Jews met the same fate. A group of 470 persons was liquidated on April 20,
1945, and on the 21st a group of 760 women and small girls employed in the
,,Ekonomija".
On April 21 panic caught the prisoners and about a hundred of them hanged
themselves. The next day there remained only 1.060 persons. The ustashi closed them
in a large factory building near the brick-kiln, fastened the windows and the doors
with planks and placed guards to prevent the escape. Knowing what was awaiting
them the men decided to force their way through and started bare-handed a death and
life struggle. At 10 o'clock in the morning they broke the doors and the windows and
ran out of the building. At the last moment about 460 of them became discouraged,
but the others attacked the guards, strangled some of them with their hands and seized
their arms. The others took iron bars and bricks and ran toward the gate. There they
came under fire so that only 60 prisoners were able to reach the gate and escape,
while the others were killed in action. Those who had remained in the building were
murdered by the ustashi.
19
 B. Stara Gradiska
This camp was established in the former penitenciary house, 38 kms off
Jasenovac. The ustashi frequently transferred the prisoners from one camp to another,
applying the same methods of torture. In 1942 some 2.000 children were set apart,
thrown into a room like wood logs and suffocated with cionide. The chief butchers in
that camp were Maja Rudjan, the 16 years old Bozana and Nana Luburic (Max's
sister).

Chapter Nine
Anti- Jewish laws

These laws were identical with the Nazi laws and as such give only a faint idea
of the horrors that were actually perpetrated. However, when the Yugoslav Army was
approaching Zagreb, Pavelic announced immediately before fleeing from the country,
that all race discrimination among the nationals of the Independent State of Croatia
was abolished and all legal clauses to that effect lost legal force". At that time all
Gipsies and 85% of Jews were already exterminated.

Chapter Ten
Seizure of Jewish property
The pillage of Jewish property was the main object of the Nazi-ustashi plan of
persecution of Jews in Croatia. For that purpose a series of legal regulations was
issued. The Regulation of October 30, 1942 nationalized the whole property of Jews,
including those who had died before February 10, 1941. Under this Regulation no Jew
could possess any other property except the most necessary personal things. The mode
of seizure of property followed the already established pattern.

Chapter Eleven

Destruction of cultural and religious objects

All Jewish temples in Croatia were completely looted, and a good many of
them razed to the ground. The Jewish cemeteries had the same fate. This was
considered by the ustashi as a cultural manifestation and the reports and photographs
of it were often published.
In Dubrovnik they also looted the register books dated as early as 1408 and the
community archives containing the documents from 1687.

20
 PART THREE

SLOVENIA

Some 1000 Jews lived in the territory of Slovenia, of whom 720 in Murska
Sobota. The bulk of them fled in time, partly to Croatia and Serbia and partly to
Hungary. Those remaining there were completely exterminated by the occupants and
their collaborators. Those comprised in the Italian occupation zone were interned in
the Italian concentration camps, and some of them returned home after the war. Those
who sought shelter in Serbia and Croatia were all killed. The same fate met those in
Hungary. Of 1000 Slovenian Jews less than one hundred survived.
 PART FOUR
YUGOSLAV REGIONS UNDER ITALIAN CONTROL

Before the war an insignificant number of Jews lived in these regions. But after
April 1941 the Jews from Croatia fled there, so that 4.500 refugees gathered there,
about 2.000 in the annexation zone (zone I) and 2.000 in the occupation zone (zone
II), and the remainder in Montenegro and Kosmet.

Chapter One
Before the capitulation of Italy
Susak. 200 of the Jewish inhabitants of Susak were arrested by the Italians
and taken to the concentration camps or confined in Italy. The Temple was looted, and
used as a military barrack.
Split. 415 Jews lived in this town. During the occupation 2.000 Jewish
refugees passed through Split, of whom 500 were sent to the isle of Korcula, and
about 1.100 taken to the concentration camps in Italy. At the time of the Italian
capitulation about 400 Split Jews and 300400 Jewish refugees were still there. On
June 12, 1942 an Italian mob, including a great number of Italian fascists and soldiers,
devastated the Jewish Temple, beat thoroughly those present there, ransacked Jewish
lodgings and burned many things on a pyre erected at the People's Square. On that
occasion 60 Jewish lodgings were looted.
Korcula. During the enemy occupation 496 Jews were gathered there, some
of whom were executed by the Italians in reprisal for an attack by the partisans.
Responsibility of Italians for ustashi crimes in zone II. In this region the
ustashi were ceded unimportant administrative affairs. The occupants tolerated the
ustashi crimes which they were able to prevent and are therefore responsible for them
under article 43 of the Hague Convention. The occupants contributed actively to the
perpetration of the ustashi crimes by making it impossible for the Jews to save
themselves, or (the case of Genoveso in Susak) by gathering and turning them over to
the enemy. Besides, the Italians tolerated the implementation of Pavelic's anti-Jewish
laws, particu-

22
larly in Dubrovnik, where Jewish property was seized and the Jews sent to the
concentration camps.
The internment of all the Jews in Zone II was carried out at the order of the
Italian command in November 1942. 750 Jews (local and refugees) were interned in
the isle of Lopud and in Gruza. They remained there till June 1943, when they were
transported to the Rab camp. The Jews from the Croatian Littoral were gathered and
sent to the Kraljevica camp, as also the Jews from Gorski Kotar.
The Italian concentration camp in Kraljevica. Some 1250 Jews were
concentrated there. Horrible dwelling conditions and very bad and insufficient food,
as also forced labour this was the treatment offered the prisoners. In June and July
they were transported to the isle of Rab.
Rab. 2.650 Jews in total were interned here, beside 13.000 Slovenians and
Croatians, both men and women. Wretched lodgings, food and hygienic conditions
and maltreatment caused death to 4.400 persons. The Jews were separated from the
other interners. After the capitulation of Italy they came into contact with the interned
Slovenians and the emissaries of the People's Liberation Army, attacked the guards
and seized their arms. In September 1943 the prisoners were transferred to the
liberated territory (including some 2.000 Jews) except 300 persons who had refused to
go there.
The Pag camp. This was an ustashi camp. The one in Slano was a men's
camp, and the other in Metajna the women's camp. The northern part of the Slano
camp was occupied by Serbs and a number of Croats, and the southern part by Jews.
The prisoners lived under the most difficult conditions. The number of the sick was
great, still greater was the number of those exhausted by starvation and hard labour.
The ustashi took both of them to the region called Fur-naz, where they slew them and
threw them to a pit. Living men were also thrown to the pit. The others were tied with
wire and left lying on the sun heated stones. The others again were thrown to the sea
with a stone tied round their necks. In Metajna women were violated every day.
Father Ljubo Mogos excelled in this. Many ustashi boasted in public of slaughtering
women.
Abolition of the camp. The liquidation of the camp inmates started in
August 1941. A number of the prisoners was executed at the Furnaz, the others were
drowned in the sea, about 3.000 Serbs were sent to Jadovno as well as about 450
Jews; men were sent to Jadovno and Jasenovac and women to Kruscica.
A few days after the liquidation of the camp the Italians exhumed the corpses
and burned them. The report of the commander of the Italian Sanitary group,
lieutenant Sante Strazzi says, among others, that in digging out the corpses first came
out numerous hands, often tied up, bare or booted feet, heads with faces turned up".
Strazzi came to the conclusion that the ,,men were buried in the following manner:
with their upper parts tied or chained by two or three the men were placed on a heap
of earth thrown up from the dug out grave and fell in them on their backs, killed by
the machine-gun fire
23
or gravely wounded by cold tools". The same report shows that gra-vely wounded
but still living persons were also buried, and that there were frequently five rows of
corpses one over another. The Italians burned there the corpses of 407 men, 293
women and 91 children. The majority of the prisoners were, however, drowned in the
sea, in the Velebit channel, after being tied and beaten. This was performed by some
30 ustashi executioners, who were paid 100 kunas per hour for this job.
The Italian authorities on the Pag were aware of all that was happening and
informed of it their superiors. The company comman-der captain Bertoli refused to
prevent the ustashi taking the remai-ning prisoners with themselves, saying that he
had no authorization" from his superiors.
Montenegro. Some thirty domestic Jews and a considerable namber of Jewish
refugees were interned by the Italians in Monte-negro and sent to Albania, wherefrom
they were transported to the internment camps in Italy.
Kosmet. About 400 Jews lived in Kosmet before the war. In 1941 the
Germans sent to Pristina some Jewish refugees from Austria and Czechoslovakia who
had found shelter in the Kursumlija watering place. Later on a great number of
refugees from Serbia came there. The Italians interned almost all these refugees in a
school building in Pristina and by the end of 1942 delivered them to the Germans,
who exterminated them by poison gas at the Sajmiste in Belgrade. The domestic Jews
were transpoted by the Italians to Berat. After the capitulation of Italy some of these
Jews joined the Al-banian patriots, and the others dispersed and hid themselves in Al-
banian villages.

Chapter Two
German occupation after the capitulation of Italy

Rab. 300 Jewish prisoners were transported by the Germans from Rab to
Rijeka, and therefrom to a Trieste prison. Many of them were beaten there. The
remaining part, together with 330 Jews from Istria, were transported in sealed wagons
to Oswiencim.
Lika and North Dalmatia. --------------- In this region there were 2.000 former
prisoners from the Rab island. The men joined the National Liberation Army, and
women and children settled in various places, When the Germans arrived there they
destroyed them together with the other population.
Split. Immediately after entering the town the Germans arrested all Jews and
sent them to the Sajmiste camp. The Jewesses and the children were arrested on
March 11, 1944 and sent to Jase-novac, where all of them perished.

24
 Montenegro. The Jews living in Montenegro were arrested by the Germans in
February 1944, and in June that year they were sent to the Sajmiste, about 120 in total,
mostly refugees from Bosnia. From Sajmiste they were transferred to Bergen-Belsen.
Kosmet. On May 14, 1944 the Germans blocked up Pristina and arrested all
the Jews, both domestic ones and refugees. After ransacking and maltreating them in
the military barrack, they sent them some 400 to the Sajmiste in Belgrade,
wherefrom they were transported to Bergen-Belsen. About 100 surviving Jews retur-
ned from that camp.
 PART F I V E

B A C K A A N D B A R A N J A
Section One
Hungarian occupation (before March 1944)
Chapter One
First measures
The Hungarian troops occupied this region without firing a single shot.
However, immediately after the entry of the Hungarian troops the leaders of the native
Hungarian fascist organizations arranged a simulated firing according to a
preconceived plan and as a pretext for extermination of our prominent citizens. They
began to arrest, maltreat and execute the citizens so that 3.500 of them, including a
small number of Jews, lost their lives. The majority of Jews were sent to the
concentration camps; the others were transported to Banat, Serbia or Croatia and
turned over to the Germans or to the ustashi.
Concentration camps. The concentration camps were established in the Palic
Road in Subotica, in Stari Becej, Ada, Odzaci, Begec and Backa Topola. In all these
camps the Hungarian authorities maltreated the prisoners, beat and starved them, kept
them in unhygienic barracks, treated them rudely and sent them to forced labour. The
Begec camp comprised about 900 Jews. During the two months about 2.000 Jews
passed through the concentration camps, where they remained from 14 to 60 days.
Forced labour and contributions. The Jews who were not arrested or sent to
the concentration camps were sent to forced labour, where they were tortured and
maltreated. Many communities were compelled to pay contributions (thus for instance
the Novi Sad community paid 34.000.000 dinars in cash, valuables and commodities).
The anti-Jewish law of 19391) was extended to Vojvodina only
1
) This law barred the Jews almost completely from most trade and pro-
fessional occupations.

26
in December 1941, but before that date the Hungarian authorities and individuals
succeeded in depriving the Jews by threats and maltreatment of almost all their bigger
enterprises.

Chapter Two
Activity of the aliens control department

In August 1941 the military government of Backa and Baranja was superseded
by the civil government. One of the measures introduced by this civil government was
the establishment of a central aliens control department. Its jurisdiction included the
examination of citizenship and granting or withholding of residence permits. All those
not domiciled in this region before 1918 were deported. For Jews this meant
extermination. They were given a time-limit in which they had to procure the
necessary documents, thus being exposed to extortion and blackmail on the part of the
police and of domestic Hungarians, headed by the police councilor Konyoky Jozsef.
Thus an entire economic branch was created and a whole class of men lived on
extortions, blackmail and interventions. The Jews had to pay enormous sums for a
temporary permit of residence (one to three months) after the expiration of which they
had to find and pay again some mediator. In order to frighten the wealthier Jews
Konyoky transported the less wealthy Jews by a special truck and turned them over to
the ustashi in Petrovaradin and to the Germans in Belgrade.

Chapter Three
The Raid"

In January 1942 the Hungarian troops and police forces, together with the
Hungarian and German fascist elements, carried out a series of massacres of Serbs and
other Slavs and Jews in Backa. These massacres are kept in memory as raids".
The immediate pretext for these massacres was an armed skirmish with a
detachment of partisans, in which four policemen lost their lives. The partisan
detachment was destroyed the same day; yet the Hungarian government decided to
suspend the civil authority first in the districts of Titel and Zabalj, and then in Novi
Sad and Stari Becej. Led by its commanders and assisted by the local fascists, the
Hungarian troops carried out a series of the most horrible slaughterings.
Subsequent examinations by our authorities established that these slaughterings
were planned in advance in order to make the Hungarians and the Germans the
dominant element in these regions through mass extermination of Serbs and other
Slavs and Jews.

27
 The crimes were prepared and executed in the same manner in all the places.
Special committees prepared the lists of the persons to be arrested, the local
Hungarians and Germans were distributed arms, and where their numbers were small
they were reinforced by the Hungarians and Germans from the neighbouring places.
After that the streets were blocked up and the lodgings searched, men were arrested
and brought before the ,,examination committee", which set apart the suspected"
ones, who were executed or beaten down with bars and axes without any trial. The
greatest number of the corpses was thrown by the criminals to the Danube and the
Tissa through the holes made in ice.

1) Sajkaska

Curug. The concentration of troops and police forces started on January 1 and
arrests began on January 4. The persons arrested were put in two warehouses, the
Lampel's and Novakov's one.
Slaughtering started on January 7. At this time 700 persons, including a great
number of women and children, were quartered in the Lampel's warehouse. During
the three days following the arrests the soldiers and the policemen savagely beat the
prisoners. In the evening of January 7 the soldiers suddenly opened fire at the
prisoners from a machine-gun placed at the door of the warehouse. The firing lasted
for half an hour, after which the corpses were taken out and loaded on a truck, while
those still living were killed by pistols. Only a child of nine years survived this
slaughtering.
Another 500 persons were killed in the same manner in the Novakov's
warehouse. Hell broke loose in the warehouse. Wailing in the hall, death-rattle,
moaning of the gravely wounded overwhelmed the firing". When the shooting ceased
I heard the voice of a Hungarian ordering those surviving to say prayer in Hungarian
and sing the Hungarian anthem" (Depositions of witnesses).
When the shooting stopped the surviving persons were ordered to take the
corpses to the town-hall where the ,,examination committee" was in session. There the
surviving persons were killed, mostly with rods and axes. Torturing lasted here longer
and was more savage. Women were violated before they were killed. The mousta-
ches of Davidovac were torn off in our presence while he was still alive and his ears
cut off with a bayonet; the daughter of Draginja Mrazovac was violated in the
presence of all of us and of her own mother, and beaten afterwards; I saw them
holding a small child by the legs and striking his head against a wall until he died'"
(Depositions of witnesses).
One thousand persons, of whom one hundred Jews, were killed in Curug.
Zabalj. The raid began on January 4, and the massacre lasted from January
79. The prisoners, whose hands were previously tied on their backs, were beaten in
the town-hall, loaded on a truck

28
and taken to the Tissa, where they were killed by machine-gun fire. Among these
prisoners 29 or 30 Zabalj Jews lost their lives.
Titel and other places in Sajkaska. The slaughter began on January 10. 35
out of 36 Jews in total were killed in Titel, 13 in Durdevo and 8 in Gospodjinci, i.e. all
the Jews living in these places at that time.

2) Novi Sad and Stari Becej

The bloodiest raid was that in Novi Sad. There the Hungarian fascists killed 430
Serbs and 870 Jews in course of three, days, from January 2123.
At the request of the Novi Sad prefect the Hungarian Government approved the
,,raid" in Novi Sad, but included also Srbobran and Stari Becej in it, and entrusted this
task to the commander of the fifth Segedin army, general Fekete Halmy-Czeidner.
The first day of the raid (January 21) passed with only some individual
executions. The second day the examination committee" retained only a few persons
in the People's Home and sent several persons for execution.
The leaders of the ,,raid"1) were not satisfied with such results, and in the
evening of January 22 they arranged a simulated ,,fight" between the police forces and
the ,,rebels". Captain Dr. Zoldy Mar-ton bound up arms or heads of some policemen
as if they were really wounded and showed them at the assembly of police force units
as alleged victims of that simulated fight".
This happened on January 23. The thermometer showed 30 degrees below zero.
A strong wind was blowing. At that moment the Hungarian troops and police forces
began hunting down the Serbian and the Jewish residents. They arrested the passers-
by, broke into lodgings and gathered everyone without discrimination.
The first mass execution was carried out in Miletic Street. A group of 3040
men, women and children were ordered to lie down and then killed by rifle-shots. At
the same time massacre started at the crossroads between Miletic and Grckoskolska
streets. There the killing lasted from 9, 30 till 12 a.m. After that a group of 60 persons
was killed at the Beograd pier. The corpses were stripped off, their jewels and gold
teeth taken away, and then brought to the frozen Danube, where a hole was made in
the ice through which the corpses were thrust by a hook into the Danube.
Massacres were also perpetrated at the Uspenski orthodox cemetery, where 250
corpses were found thrown one over another, and at the football playground NAK.
There the soldiers stripped the victims off naked and ordered them to run, promising
to save the lives of the fastest ones, and then opened fire on them from a machine-gun.
1
) The commander of the fifth army and the commander of the Novi Sad
armed group colonel Grassy Jozsef.

29
 Strand. The greatest number of Jews perished at the Novi Sad bathing place,
the Strand. The victims were brought from the town in trucks or driven on foot from
the collection centers. At the Strand they stood by fours in a long row waiting for their
turn to be killed. It is true that it was impossible to see from outside what was
happening there, but the firing and screaming of unfortunate victims was heard all the
time so that all of them were aware of what was awaiting them. The children cried:
when will our turn come, I can't stand this cold any longer". ,,The men asked to be
done with quick as the cold was unbearable" (Deposition of a witness). ,,A hole was
made in the ice over which a plank was placed; the men approached the hole, where
they were killed and thrown into the hole" (Deposition of a witness). We had to take
off our clothes, many of us were quite naked; we stood there dead frozen" (Deposition
of a witness).
About 16 o'clock a Hungarian officer drove to the Strand and ordered the men to
cease further executions. The prisoners old men, women and children, were
escorted to the People's Home, where they had to show again their identity cards
which lasted till 22 o'clock after which they were let free.
Stari Becej. Individual executions started on January 10, and massacres were
carried out between January 26 and 28. These massacres were prepared and executed
by the commander of the Second armed group, colonel Deak. A simulated "rebellion"
was arranged here too, to be followed with massacre. Mass arrests started on January
26, and the prisoners, after being tortured and maltreated, were executed on January
27. 200 persons including 100 Jews (of the total number of 200 living in Stari Becej)
were killed. ,,When Dr. Havasi fell to the ground I struck his head with an axe, as I
was told by the policemen that I too had to kill someone in order not to talk later on in
the street of what was taking place in the police" (Deposition of a defendant). In the
Central" I helped the soldiers strip the better clothed prisoners off, take away their
jewels and tie them up" (Deposition of a defendant).
Plunder. Wherever the raid" was carried out it was followed with plunder
both during the searching of lodgings and at the examination of identity cards. The
criminals ransacked them both before and after the execution, cut off the fingers of the
victims for their rings, tore off their ears for the ear-rings, pulled out their teeth and
broke up their jaws.
Epilogue. Orders and medals were conferred on those who had executed these
massacres. By a decree of Horty Grassy Jozsef was promoted to the rank of major
general.

30
 Chapter Four
Torture in the prisons of investigation authorities
The agents of the "Counterespionage" and of the "Investigation Subsection"
were also accused of "preventive" terrorism over the population. The center of the
"Counterespionage" was in Novi Sad, with branch offices in Sombor, Subotica and
Stari Becej and a concentration camp in Backa Topola. The police Investigation
subsection" was located in the building of the former Yugoslav First Army, and was
therefore called the army". (Later on the counterespionage was given the same
name). The persecution of Jews began at the end of the summer 1941 and lasted till
autumn 1942, when able men were mobilized for work in Backa and Baranja. Those
who had survived all the tortures were tried and sentenced either to death or to
imprisonment of long duration, or mobilized and sent as working units to Ukraina,
wherefrom none of them returned. After occupying Hungary in 1944 the Germans
sent the prisoners to the extermination camps, wherefrom only ten persons returned
home.
The life of the persons detained in the Army". We were filed along a wall
and had to stand there erect with our hands clasped behind and our faces turned to the
wall. If anyone swooned the policemen would bring him back by rifle butts, so that
the victim was blue with blows" (Deposition of a witness). In the Yellow House
Adam house in Backa Topola I was beaten three times a day for 12 days: I was laid
on a bench with my hands tied behind aud my legs tied against the other end of the
bench; one detective would strike my soles with a rubber baton and the other sit on
my stomack, seize and tear off my genitals. After that I was taken off the bench,
ordered to walk on all fours about the room and struck with rubber batons and feet by
anyone at random" (Deposition of a witness).

Chapter Five
Forced labour

Compulsory work was imposed on all the peoples of the "lower race" in the first
half of 1942. Till the year 1944 the total of 4.000 Jews were mobilized for work.
Labour units were sent to Ukraina, Bor mines and Hungary. A very small number of
them remained in the Sombor labour camp.
Labour units in Ukraina. 1.500 Jews were sent as forced labourers to Ukraina,
where they joined in Kosice a group of another 10.000 Jews from the other parts of
Hungary. Before leaving we were allowed to take leave of our families. But the
policemen stopped and ransacked them completely, taking away all the parcels,
moneys and more valuable things brought for us" (Deposition of a witness).
Only 6 persons survived of the company No. 105/III consisting of 124 Yugoslav
Jews. ,,We worked day and night in greatest cold

31
reaching up to 40 degrees below zero, while the Hungarian guards were changed
every hour. We were punished for every trifle: beaten or hung on a pole for two
hours, while the others had to stand and look at us" (Deposition of a witness). My
company had to collect mines and ammunition in the no man's land without any
previous instruction. Casualties occurred every day." ,,In the horrible Russian cold
we were left even without straw, not to speak of stoves" (Deposition of a witness).
The consequence of such a criminal conduct of the Hungarian Command and
the guards was that out of 1.500 Jews only ten persons returned home. All the others
died of cold, hunger or disease.

S e c t i o n Two
German occupation (March October 1944)
Chapter Six
First measures
The German troops entered Hungary and the Yugoslav regions under the
Hungarian occupation on March 19, 1944.
The Backa Topola camp. The Germans introduced immediately the notorious
methods applied in the other regions: individual executions, mass arrests and
maltreatment, followed with mass internments. About 3.000 Jews passed through the
Backa Topola camps, wherefrom after some time they were sent to the German
concentration camps. Even there the prisoners were not spared the usual maltreatment
and humiliation. (The "speciality" of this camp was that the prisoners were harnessed
in plows and harrows instead of horses and forced to plough large stretches of land
round the camp.) The camp was gradually emptied and on July 18 it contained only
16 persons as all. the others had been sent to Oswiencim.
At the same time a series of anti-Jewish laws was issued according to the
established pattern.

Chapter Seven
Deportation of the Backa and Baranja Jews 1. Internment
Confidential documents of the Hungarian Government show that it intended to
purge the country of Jews. (Document No. 6163 of April 7, 1944 The Order of the
Hungarian Minister of Interiors, says among others: The Hungarian Government will
soon purge the state of Jews".)
In the night of July 25 and 26, 1944 the Jews were forbidden to leave their
lodgings. The same order asked the population to deliver to the authorities all the
moneys, jewels and other objects taken for custody from the Jews. At six a.m. April
26 the Hungarian authorities, assisted by the police force, began arresting the Jews.

32
Searchings and arrests in Novi Sad lasted for several days. All the prisoners were
closed in the Synagogue and searched; women were stripped off naked and jewels
searched among all the parts of their bodies. Thus 1.500 persons were picked up and
sent by train to the collection center in Segedin. Later on the prisoners from both
camps were transferred to the Baja camp, where they joined the Jews of Baranja.
Only the Subotica Jews were quartered in an improvised Ghetto, wherefrom they
were taken later on to the Bacalmas camp.
The Subotica camp. Here in an abandoned flour-mill about 4.000 persons of
both sexes were forced to sleep on bere concrete without straw. They fed on what
they had taken with themselves or what was sent them by the Jewish community in
Subotica.
The Segedin camp. The conditions were the same as in the Subotica camp.
Within the two weeks of their stay there 40 persons died.
The Baja camp. When the prisoners from both above mentioned camps were
transferred to the Baja camp they found there about 8.000 Vojvodina Jews. Hunger
reigned in this camp.
The Subotica Ghetto. This was a separate part of the town, near the railway
station. At the beginning of May the Hungarian authorities interned there in several
high buildings 3.000 3.500 Subotica Jews, who left all their belongings in their
lodgings. They were kept there under a strong police guard and restricted circulation.
Early in the morning of June 16 they were lined up and escorted to the station where
they were put in sealed wagons and transported to the Bacalmas camp.
The Bacalmas camp. ,,Some slept in pig-sties, some in stables, the others
under the open sky, but all of them on the ground" (Deposition of a witness). They
were subject to violence, plunder, maltreatment and humiliation as in the other camps.
Under such conditions the prisoners died every day and some of them committed
suicide.

2. Deportation
By the middle of May the concentration of Jews in collection camps was ended:
8.000 Jews in Baja, 3.000 in Backa Topola, 3.0003.500 in the Subotica Ghetto.
Four fifths of these persons were women, children and old men. Deportation and
execution began first in the Backa Topola camp and then in Baja. ,,They were driven
to the station like cattle, and beaten with rifle butts and hide-whips" (Deposition of a
witness). Exhausted of hunger and constant maltreatment the men could hardly move
under the terrible heat. The weak ones were loaded on carts like sacks. When they
reached the railway station they had to wait for hours and hours under the greatest
heat to be numbered and loaded in wagons (7080 persons each). The windows of
the wagons were covered with boards and the doors locked, with only a bucket of
water which was soon emptied. It was in vain that they begged for another bucket of
water.

33
 Congested in the wagons so that they were not able to sit all at the same time,
without water, without air, these miserable masses of old men, women and children
travelled to meet their death. It was only after 36 and even 48 hours that the SS troops
allowed them to open the doors, get some water and do their necessities outside the
wagon. When the wagons were opened many of them were dead or had gone mad,
so that they were taken out of the wagons" (Deposition of a witness).
A group of 700 able bodied" Jews was sent from Bacalmas to work in
Strasshof, Austria, and the others to Oswiencim (about 3.000 persons). Of those sent
to Strasshof 120 died before reaching that place.
Plundering of Jewish property. All the methods of plundering of Jewish
property described in the previous chapters were applied here too, with the same
bloodthirstiness and refined cruelty.

Chapter Eight
The fate of Jews in forced labour camps

When the Germans occupied Hungary a considerable number of Jews was in

forced labour camps: 1.500 in Ukraina and 2.500 in various places of Hungary and in
the Bor mines.
a) Labour units in Hungary. After the German occupation the ruthless
treatment of Jews became still more inhuman, the working time was increased to 14
hours, food rations were decreased, and maltreatment and torturing was in full swing.
The life in these labour camps was not much different from that in death camps.
Disease and incapacity for work meant a death sentence. Particularly hard were the
days during the retreat of the Hungarian Army under the onslaught of the Red Army.
The workers who could not sustain the quick pace of retreat were killed without
mercy. In autumn 1944 the remainders of the labour units were gathered in the then
unoccupied territory of Budapest, Kosice, Sopron, Szolnok and Szekesfehervar. In the
latter place a company of 216 Jews from Backa lost 75 men. 22 men of another unit,
sent from Budapest to Godollo, were killed because they could not march quickly
enough, and for 14 days food was distributed three times only. In another company of
the Backa Jews, commanded by the author Kantor Janos, 40 Jews were executed for
lagging behind. This company was merged in Kosice with a group of 1.700 Jewish
workers. Within a few weeks 1.500 men were killed, including many a Backa and
Baranja Jew. Just before the Red Army occupied Hungary the Germans transported all
the remainders of labour units to various death camps.
The German crimes during the evacuation of these units are described in the
section dealing with the evacuation of the Jewish labour groups from the Bor mines.

34
 b) Labour units in the Bor mines. 1.200 Jews were sent to the Bor mines in
July 1943, and another 5.000 in March 1944. The great majority of them came from
Hungary, and 500600 from Backa and Baranja.
They worked partly in Bor and partly in the area between Bor and Zagubica;
some of them built the railway line Bor-Zagubica and the others repaired the roads
etc.
In Bor itself their work was very hard and exhausting, especially in the
Durchlass" tunnel, 5 kms long and many hundred meters deep. The water in it was
knee deep, the air suffocating, full of dust and explosion gas. Casualties were
frequent. The normal working time under such conditions is as a rule 5 hours, but the
Jews were forced to work 10 hours and later on even 12 hours a day.
They were never allowed any leisure, not even on Sundays, when they were
ordered to do various jobs in the camp, such as cutting wood for the kitchen, repair of
the buildings etc.
Punishments. The camp commander, Sandor Balog, introduced the
punishment of beating, which was, as a rule, executed publicly on Sundays in the
presence of all of the workers. Colonel Morany, who replaced the previous
commander, introduced the punishment of hanging on a rafft. Punishments were
imposed on large numbers of workers. All of them had to stand still during the whole
morning and look at as their comrades were tortured. ,,Suspension for two hours was
the punishment awarded for improperly cleaned boots" (Deposition of a witness).
While suspended the victim would lose consciousness several times, and the guards
would take him off, pour water on him and suspend him again. The conduct of our
guards was so inhuman that we asked to be sent to work even on Sundays as we knew
that on Sundays the guards were at leisure to play tricks with us" (Deposition of a
witness). In June 1944, 23 Jews were punished with 120 hours of suspension for
attempt of escape, and that six hours by day and six hours by night" (Deposition of a
witness). ,,Afterwards this group was turned over to the Gestapo-men, who took them
to an unknown destination, probably for execution" (Deposition of a witness).
Marching from the Bor mines to Hungary. The Germans began to evacuate
the Bor mines in the middle of September. The first column of 3.600 Jewish workers
escorted by 100 Hungarian guards started on September 17. The second column of
2.500 Jews started on September 29. They went on foot via Petrovac, Mala Krsna and
Smederevo, through rain and mud and sleeping in meadows under the open sky. They
reached the Belgrade Sajmiste on September 25. Three days later they started from
Belgrade for Pancevo. On their way there the Hungarian soldiers killed eight workers,
two of them because they plucked up some maize-ears, two others because they
entered a courtyard and asked for water,

35
and the others because they could not move on. The men were completely exhausted
and many of them were not able to move on although they knew what was awaiting
them, and some of them tried to escape.
A detachment of Germans caught 147 of these men in Pancevo. They led them in
the direction of Jabuka village and killed all of them, except one who was able to
escape.
The bulk of the workers continued their way to Perlez and Novi Sad, escorted by
the German guards. On their way there they saw a heap of rotten water melons. The
soldiers gave the Jews permission to pick them up and when the crowd of 250 starved
men ran to the melons the soldiers opened fire on them and killed all of them.
Near Titel the column crossed to Backa, where they were turned over to the
Hungarian soldiers. When they reached Novi Sad there were only 3.000 of them left.
From Bor to Novi Sad 500 men were killed and only a small number succeeded to
escape.
After a short rest the column continued the march to Srbobran. Near Srbobran
the Hungarian soldiers killed 20 Jews who had entered a courtyard to drink water.
Another 10 Jews were killed on the way to Novi Vrbas because they were unable to
walk. In Novi Vrbas a mob of volksdeutschers stormed the luggage of the Jewish
column while they were resting and sacked it.
The next day they continued their way to Kula, and therefrom to Crvenka.
Mass slaughtering in Crvenka. The column of Jewish workers reached
Crvenka in October 1944. As there was no accommodation in the village, they were
quartered in the brickyard of Glaeser Welker Rauch. The next day the German SS
detachment took over the Jews from the Hungarian commander. They set apart a
group of 800 men and sent them to Sombor. A group of 2.200 Jews remained in the
brickyard. About 9 a.m. a ,,delegate" of the former Hungarian escort came to ask for
Jewish valuables and moneys since the Germans would shoot them anyway". About
11 p.m. the Germans broke in and took a group of 2030 persons to the yard, placed
them in front of a trench and killed them with machine-gun fire. Further groups
followed and murdering lasted all night long, till 4 o'clock in the morning: of 700 Jews
only two survived.
Crvenka-Baja. After this horrible night the rest of them less then 1.500
men started for Sombor. At 5 a.m. October 8 the last ranks of the column left
Crvenka.
Execution continued. The SS troops killed all those who left their rows to drink
water, or do their necessities or were incapable to march quick enough. And there
were many who did so, as most of them suffered of diarrhea. Very often the German
guards did not wait even for this trifling pretext to shoot them; from time to time they
selected small groups, took them away and killed them.

36
 Near Stari Sivac a German soldier on motor-cycle passed by and seeing the Jews
stopped, took up his rifle and killed several Jews, and then continued his way.
When the column marched along the railway line SivacKrnja the Hungarian
soldiers, fleeing from the Red Army, opened fire on them from the train and killed a
greater number of Jews.
The column was stopped for a rest at a farm between Krnjaja and Sombor. At
the order of the German soldiers they had to lie in a meadow with their faces turned to
the ground. Before they did so the Jews rushed in masses to a sugar-beet field
although the Germans pushed them back, beat them and fired at them so that many
were killed" (Deposition of a witness).
Several more Jews were killed in Sombor, and another 40 of them on the road
between Sombor and Gjakovo, and when the column reached Baja out of 3.500 men
there remained only 1.200 1.300, not including the group of 800 persons who were
separated from the main column in Crvenka.
In Baja the Jews remained for three days; they were transferred to Szent-
Kiralyszabadja, where the former commander of Bor, colonel Morany executed seven
persons to reestablish order and discipline".
From this place the Jews were sent to various concentration camps in Germany,
most of them to Fossenburg and Buchenwald. Here they had the same fate as the other
persons interned in these camps. Of 5.0006.000 Jews who worked in Bor only 9
survived.
The fate of the second group. This group left Crvenka on October 7, before
the slaughtering began. They went running all the way from Crvenka to Sivac, with
their heads turned to the ground. Whoever raised his head was beaten with rifle butt.
"In Sivac we were driven to a large courtyard and ordered to say prayer and dig graves
for our corpses" (Deposition of a witness). At dawn October 8 they proceeded in the
direction of Sombor. On the way there some 200 men were killed. On the way further
to Backi Ma-nastir a group of 26 Jews was executed, and another 10 of them on the
way to Bezdan.
In Mohac the column was turned over to the Hungarian troops. On October 17
this column moved toward the German frontier. Before they reached the frontier 50
men died. After coming to Germany these Jews were sent to Oranienburg. Only one
person survived of all the Yugoslav Jews included in this group.
 PART SIX
MACEDONIA
Chapter One
From the occupation to the internment of all Jews

The entry of the fascist armies, first the German and then the Bulgarian ones,
was followed with the notorious anti-Jewish measures: maltreatment, humiliation,
murder and pillage.
After the first series of violence relative peace reigned till October 1941, when
the order to liquidate the Jewish enterprises was issued.
In Skoplje there were about 300 Jewish refugees from Serbia, mostly from
Belgrade. In November 1941 all these persons were registered and 48 of them turned
over to the Germans. They were executed at Jajinci on December 3.
In 1942 a law providing for delivery of 1/5 of the Jewish property was published
and later on a Jewish Commissariat was established to control the Jews and implement
the notorious anti-Jewish measures.

Chapter Two
Deportation of Macedonian Jews

Negotiations about the deportation of Macedonian Jews to Germany were

conducted between the German Envoy and Minister plenipotentiary in Sofia Beckerle
and the Bulgarian Government.
On March 11, 1943 the Germans and the Bulgarian fascists began to carry out
this plan. The quarters in which the Jews lived in Skoplje, Bitolj and Stip were one
night suddenly and simultaneously blocked up by the troops, the lodgings were
searched and all the Jews were arrested. The authorities recommended all of them to
take with themselves all their moneys and valuables and keep them in the case of
distress" obviously intending to plunder them completely.

38
 Beside 198 foreign Jews, and 63 physicians, drugists and
members of their families, 7.215 persons, of whom 2.313 children were brought to the
camp. The collection center was in Skoplje.
The regime in this camp was the same as in the other camps. 500 persons were
crowded in one room, obliged to empty themselves in corridors and on staircases, and
even in the rooms, subject to searches and plundering.
Deportation. The first transport of 2.400 persons left on March 22, 1943, the
second on the 25th and the third consisting of 2.500 persons on March 29.
The reports of those who led these transports have been seized. All of them
contain very scrupulous entries: received 2.338 persons
Expended 4 persons
Delivered at Treblinka 2.334 persons

Liquidation of the property of deported Jews

The whole property of deported Jews not previously confiscated, was
confiscated by order of the Bulgarian Government of March 2, 1943. It was then that
the liquidation of their movable property started. Special commissions were sent from
house to house to make inventory of their property, which was sold afterwards.
EXPLANATIONS TO THE PHOTODOCUMENTATION

1) Facsimile of an order of the commander of Serbia general Bader for shooting of prisoners and hostages.
2) Order of the commander of Serbia forbidding hiding Jews.
3) Poster announcing executions in Banat, March 1942. The list of executed persons includes a number of
Jews from Belgrade and Vojvodina.
4) Elek Viktor, director of the sugar plant in Petrovgrad (Zrenjanin), the first Jew hanged in Banat in 1941.
5) Announcement of execution of communists and Jews published in Novo
Vreme" in July 1941.
b) Notice of execution of communists and Jews published in Novo Vreme" in July 1941.
7) List of executed persons published in Novo Vreme" and including a considerable number of Jews.
8) Facsimile of a report by lieutenant Walther on execution of Jews in Belgrade, November 1941.
9) Annotation by Ribbentrop's assistant Luther concerning the proposal of the German Minister in
Belgrade for deportation of Jews. (From the document No. NG3354 cont'd of the Nuremberg archives of
the International Military Tribunal).
10) Parts of the Rademacher's report and proposal for liquidation of Jews in Serbia.
11) Report by Rademacher on establishment of a Jewish camp in Zemun (Sajmiste) and their deportation.
12) The Bloody March" in Sabac shooting on running.
13) Germans and their victims in Sabac, 1941.
14) Gathering of victims in the Sabac streets, 1941.
15) War criminal Milan Nedic speaking to a group of soldiers before their departure to fight against the
partisans.
16) War criminal Dragi Jovanovic, chief" of the state security in Serbia, in company of SS officers.
17) War criminal Milan Nedic and general of the police August Meyszner.
18) Supreme commander of the chetniks, war criminal Draza Mihajlovic.
19) Entrance of the Banjica internment camp.
20) Banjica camp. Maltreatment of prisoners.
21) Sculls of the Sajmiste victims.
22) A pyramid of bones of the Sajmiste victims.
23) The plan of the crematory ordered by the SS command in Belgrade.
24) Germans shooting their victims lined up by a fence on the road.
25) Jajincil: the spot of mass executions (barrels of petrol poured by the Germans on the piles of executed
victims).
26) Germans looking at their battered victim.
27) Facsimile of an announcement of executions in Belgrade, printed in an ustashi newspaper.
28) Facsimile of a part of a report by general Bader, commander-in-chief of

41
the South-East, to the war criminal Lohr, announcing complete liquidation of Jews in Serbia. Beginning of
1942.
29) Facsimile of an ustashi newspaper announcing introduction of the principles of the Nuremberg Law
in the Independent State od Croatia
30) Facsimile of an ustashi newspaper carrying the ,,Extraordinary legal prescription" on collective
responsibility of Jews, and the order for its publication signed by war criminals Pavelic and Artukovic.
31) Facsimile of an announcement on establishment of the ustashi police for Jews.
32) Facsimile of an order for compulsory evacuation of Serbs and Jews from Zagreb.
33) Facsimile of an order for carrying the Jewish badge.
34) Facsimile of a poster on execution of Jews and communists.
35) Facsimile of a newspaper announcement on execution of Jews and communists.
36) Facsimile of a telegram of the German Minister in Zagreb Kosche to the
Ministry of Foreign Affairs in Berlin reporting agreement between the ustashi,
the Germans and the Italians on deportation of the remainder of Jews in the Independent State of
Croatia.
37) Facsimile of a part of the war diary of the 718th infantry division registering the first shooting of the
Serbian and Jewish hostages in Sarajevo and the action taken against the Sarajevo Jews.
38) Sephardic Temple in Sarajevo before and after its demolition by a Sarajevo mob.
39) From the card-index of the ustashi police in Sarajevo: decision on confinement of a Jewess in a
prisoners' camp.
40) Jewish forced labourers in a military camp in Sarajevo.
41) Ustashi ordering their Jewish victim to take off his ring before being shot.
42) Corpses of killed persons (in Bosnia) scattered by pigs.
43) Dakovo cemetery a Jewish family vault before the enemy occupation.
44) The same vault destroyed during the occupation.
45) Cemetery of the Dakovo prisoners' camp.
46) Corpse of engineer Rosenberg drawn out of a well in the Lepoglava camp.
47) Internment camp in Stara Gradiska.
48) Facsimile of a part of a German report from Zagreb stating that Mussolini and Pavelic are agreed to
apply anti-Jewish measures in the regions occupied by Italy.
49) General view of the camp under the open sky at the Pag island.
50) Fence and watch-houses of the Pag camp.
51) A part of the men's internment camp at the Pag island.
52) Common graves near the Pag camp.
53) The plan of the internment camp Jasenovac III.
54) View of a part of the Jasenovac camp.
55) Round stove in Jasenovac, used also for burning of prisoners.
56) A group of prisoners at work in Jasenovac.
57) The ill-famed ,,Granik" in Jasenovac.
58) Judical and medical examination of victims exhumed in Jasenovac. 59) Jasenovac victims.
60) A Jasenovac prisoner thrown to the Sava with his hands tied.
61) A skull exhumed in Jasenovac showing the traces of a hammer blow.
62) Corpse of a Jasenovac victim with a broken head.
63) A Jasenovac victim belly of a woman slit open.
64) A corpse drawn out of the Sava near Jasenovac.
65) Jasenovac victims drawn out of the Sava.
66) Jasenovac victims on the bank of the Sava.
67) Victims of the ustashi terror in the Sava near Jasenovac.
68) Corpse of a woman drawn out of the Sava near Jasenovac.
69) Corpses of prisoners killed with their hands tied and thrown to the Sava near Jasenovac.
70) From the ustashi collection of gold teeth and dentures of their victims.
71) From the children's camp in Sisak.
72) Corpse of a child in the Sisak camp.
73) A victim of the ustashi terror with a shattered skull.

42
74) Ustashi and women-ustashi from the Jasenovac camp.
75) Types of the Jasenovac guards.
76) War criminals Eugen-Dido Kvaternik (left), security chief of the Independent State of Croatia, and
Jure Francetic (right), commander of the ill-famed Black Legion"
77) War criminal Vjekoslav Luburic.
78) War criminal Ljubo Milos.
79) War criminal friar Miroslav Filipovic-Majatorovic in his gown and in the ustashi uniform.
80) Ustashi chiefs after an inspection of the Jasenovac camp.
81) Internationa! unity of fascists. The Mufti of Jerusalem El Huseini (in the middle), chief organiser of
the bloodthirsty SS Sword" division in Bosnia, in a visit to the Independent State of Croatia (on the
right "doglavnik" Budak).
82) War criminal ,,poglavnik" Ante Pavelic, still at liberty in Argentina.
83) War criminal Andrija Artukovic, minister of internal affairs of the Independent State of Croatia, at
liberty in the USA.
84) Subotica. Driven under escort for "examination" after the entry of the Hungarians, April 1941.
85) Subotica. Crimes committed by the Hungarians upon their entry in the town, April 1941.
86) Novi Sad. Hanging of young persons in the courtyard of a military barrack, Autumn, 1941.
87) Novi Sad. Hanging of a young Jewess Lili Bohm, Autumn, 1941.
88) Hungarian soldiers assembling the corpses in Miletic Street in Novi Sad during their raid" in 1942.
89) The Novi Sad raid", 1942: driven to the Strand for mass execution.
90) The Novi Sad raid", 1942, oorpses of executed persons at the Uspenski cemetery.
91) The raid" of 1942 Mutilated corpse of a woman found on the Banat bank of the Tissa in spring
1942 after the melting of the ice. The victim is probably from Curug or Zabalj.
92) Forced labourers from Backa harnessed for amusement of Hungarian soldiers.
93) Crvenka: exhumation of one of the executed Jewish forced labourers from the Bor mines.
 PRVI DEO

SRBIJA

Glava I

Prve mere u Beogradu

Pljaka.12 aprila 1941 godine ule su nemake trupe u Beograd, pun ruevina,
ija su se zgarita jo puila. Samo dan kasnije zapoeli su Nemci da pljakaju
jevrejske radnje i stanove.
Naroite jedinice nemake vojske, kojima je pljakanje jevrejske imovine bilo u
to vreme glavna dunost, obijale su u dodelje-nom rejonu ili ulici, pod komandom
svojih stareina jednu jevrej-sku radnju za drugom, odabirale robu, tovarile je u
kamione i odvozile u svoje magacine. Isto su tako obijali i pljakali jevrejske stanove,
a s opljakanim pokustvom namestili su stanove nemakih oficira. Jevreje, vlasnike
veih stanova, sa pokustvom od vee vred-nosti, izbacili su naprosto iz stana,
dozvolivi im da sobom ponesu samo najpotrebnije stvari; u njihove stanove uselili su
se razni okupatorski funkcioneri.
Nemaki vojnici iz sastava tih pljakakih jedinica pljakali su i za svoj raun.
Izgleda da su na to do izvesnih granica bili i ovlaeni. Hiljade paketa
opljakane robe iz jevrejskih radnji i kua slati su u Nemaku, rodbini i prijateljima
kao uspomena na Beograd."
Pored vojske uestvovali su u pljakanju i folksdojeri. U Beogradu je pre rata
ivelo oko 20.000 folksdojera; bili su skoro svi ulanjeni u Kulturbund. Dobivi
blagovremeno uputstva od strane svojih voa, njih je na dva-tri dana pred nemaki
napad na Jugoslaviju neujno nestalo iz Beograda; sklonili su se po okolnim selima, te
su tako ostali sauvani od bombardovanja. Sada, po ulasku nemake vojske, oni su se
u masama vraali. Pristizali su u Beograd neprekidno: s prethodnicom nemake
vojske, s glavninom, s komorom. U svojim crnim uniformama Nemake momadi
(Deutsche

1
Mannschaft) prolazili su kroz grad na nemakim tenkovima pokazujui im put,
dolazili u vojnim kamionima zagrljeni sa nemakim. vojnicima. Prelazili su u
Beograd i folksdojeri stanovnici okolnih banatskih i sremskih sela, vodei sa
sobom i svoje ene i decu. Svi su ti petokolonai nagrnuli u svoj" Beograd, u
Beograd u kome e pune tri i po godine zajedno sa okupatorom najaktivnije
uestvovati u svim progonima naeg ivlja, sluei kao eksperti poznavaoci
domaih prilika i ljudi, kao pijuni i glavni denuncijanti i kao neposredni izvrioci
zloinakih nareenja nemakih okupatorskih vlasti.
Folksdojeri su vodili nemake vojnike u jevrejske radnje i stanove, davali im
potrebne podatke, upuivali ih u imovno stanje pojedinih Jevreja. Kada bi vojska
zavrila pljaku dolazili bi oni na red.
Posle vojske ulazili su folksdojeri i njihove ene i deca, preturali po
razbacanim stvarima i kao leinari grabili ono to je jo ostalo. Kolima su
odvlaili opljakane stvari do obale, a odande ih prebacivali motornim
laicama i amcima preko... Izgledalo je da se ceo Beograd seli negde preko
Save i Dunava" (Z.s. Morica Abinuna od 6 maja 1947).
Registracija Jevreja. Registraciju svih beogradskih Jevreja naredili su Nemci
plakatima kojima su neposredno po ulasku oblepili ceo Beograd. Jevreji su se imali
javiti radi registracije na Tamaj-danu 19 aprila 1941, dakle samo nedelju dana po
ulasku Nemaca.
Do toga dana okupator je, uz pomo organa Uprave grada Beograda formirao
Policiju za Jevreje, koja je sainjavala jedan otsek Uprave grada. Policiji za Jevreje
pridodat je nemaki komesar, koji je vrio stalan nadzor nad njenim radom; sam je
komesar bio pot-injen neposredno referentu za jevrejska pitanja u Gestapo-u.
19 aprila zapoela je policija s registracijom Jevreja. Svi su lino morali doi,
osim tekih bolesnika, koje su duni bili da prijave njihovi roaci. Svako je lice
jevrejskog porekla dobilo svoj karton, u koji su beleeni svi lini podaci, te je tako
stvorena itava kartoteka Jevreja, koju je pod nadzorom Gestapo-a vodila Policija za
Jevreje. U karton su beleili sve vanije podatke podatke o obaveznom radu,
hapenju, interniranju itd., sve do zavoenja u karton kobnog znaka ,,LS", koji su
Nemci stavljali pored imena likvidiranih lica.
Prilikom registracije Jevrejima su podeljene trake s natpisom Jevrejin-Jude",
bez kojih se posle toga nisu smeli pojaviti na ulici.
Registracija je obavljena za tri dana. Od oko 12.000 Jevreja, koliko ih je u
Beogradu ivelo pre rata, registrovano je prvih dana oko 8.500, a do 12 juna 1941
ukupno 9.145 lica. (Izvetaj Uprave grada Beograda, Komesarijata za unutranje
poslove, K.I. br. 26601 12 juna 1941). Ostali su pobegli iz Beograda ili su bili u
vojnim zarobljenikim logorima ili se nisu prijavili za registraciju.

2
 Prinudni rad. Svakom registrovanom licu nareeno je da se odmah sutradan
ponovo javi Policiji za Jevreje. Policiski inovnici po-delili su ih po dolasku u manje
grupe i uputili pod straom na razne fizike radove. Sve do poetka maja 1941, kada
je prinudan rad Jevreja regulisan i kada su uvedene stalne radne jedinice i komande
koje su dobile svoje rejone rada, nisu bili poteeni ni starci ni bolesnici; bilo je na
prinudnom radu i ljudi od preko 70 godina. Poetkom maja ogranien je prinudni rad
na mukarce od 14 do 60 godina, a na ene od 16 do 40 godina.
Posle izdvajanja staraca i bolesnika, na prinudnom je radu ostalo oko 3.500
4.000 mukaraca kao i neutvren broj ena, koji su radili svakog dana od 617
(docnije do 18 asova), s prekidom od oko pola asa za ruak. Za svoj rad Jevreji ne
samo to nisu primali nikakvu nadnicu, ve su se morali o svom troku hraniti.
Radovi koje su obavljali bili su teki i naporni: radili su na utovaru i istovaru
vagona, lepova, raiavanju ruevina i otkopavanju leeva i sl.
Jedinice koje su radile u podrumu Vojne odee imale su za zadatak da
zob koja se nalazila u dakovima od 5060 kg preruuju u nemake
dakove od 100150 kg i ove utovare u vagon. Svaki radnik morao je da
ponese dak od 100150 kg na leima, da ga treim korakom odnese do
vagona a zatim da se vrati u podrum. Sve je to moralo ii najveom brzinom.
Za svaki zastoj u poslu pljutali su amari, a kad bi ko zbog iznemoglosti
pao, Nemci su ga nemilosrdno tukli kundacima i gazili dok se ovaj ne bi
digao i onako isprebijan i krvav nastavio rad.
Drugi su radili na savskom pristanitu na istovaru lepova. Kad su
odrasli Jevreji odvedeni u logor, taj su rad nastavila jevrejska deca od 12
15 godina. Ona su morala raditi isti posao kao i odrasli i na isti nain bila
zlostavljana od Nemaca, ako posao nisu obavljala onom brzinom kako su
Nemci eleli." (Z.s. Morica Abinuna od 6 maja 1947).
esto su ti radovi bili opasni po ivot.
,,Jednu grupu od oko 120 ljudi, u kojoj je bilo i mnogo lica preko 60
godina starosti, odredili su Nemci da raskri ruevine staroga dvora. Na
vrhu ruevina na etvrtom spratu nadneo se jedan veliki gvozdeni
treger i pretio da padne. Pristupa na etvrti sprat nije bilo, jer su stepenice
bile poruene; do tregera se moglo doi samo ivicom zida ili merdevinama
koje su Nemci doneli iz Poarne komande. Izdvojili su prethodno jednu
grupu od 20 ljudi, naredili im da se skinu i saoptili su ostalima da e tu
dvadesetoricu streljati, ako u roku od 15 minuta ne skinu gvozdeni treger.
Uz najveu opasnost po ivot popela se jedna manja grupa mladih ljudi i
uspela je da za odreeno vreme skine treger." (Z.s. Moe Simonovia od 23
maja 1947).

3
 Teak fiziki rad koji su Jevreji morali da obavljaju bio je zbog dugog radnog
vremena i slabe hrane prenaporan i za mlae, zdrave i fiziki jae osobe; za starije ili
fiziki slabije ljude pret-stavljao je pravo zlostavljanje. Pored toga, ovaj su rad Nemci
oteali upotrebom raznih ikana i poniavanjem svake vrste.
Ja sam sa svojom grupom radio na raskravanju ruevina i vaenju
leeva u rejonu br. 8. Radovi su bili ne samo teki ve i opasni, jer su zgrade
bile oteene od bombardovanja, mogle su se svakoga asa sruiti, pa su se i
ruile, tako da smo bili u stalnoj ivotnoj opasnosti. Sami straari Nemci,
nisu hteli nikada da ulaze u zgrade, ve su uvali napolju strau, a nas su
psovkama i kundacima gonili da ulazimo unutra. Leeve smo morali golim
rukama i asovima prenositi tamo gde su nam Nemci nareivali. Najstroije
nam je bilo zabranjeno da pri tom navuemo na ruke rukavice, a nisu nam
dali ni nosila ni kolica za to. Leevi su bili poeli da se raspadaju, zadah je
bio uasan, pojedini delovi lea otpadali su kada bi le podigli. Seam se
jednom prilikom, bilo je to pored Ulice 27 marta, u jednoj instalaterskoj
radionici naili smo na 6 leeva, od kojih je jedan le jedne stare ene
imao na tri prsta po jedan zlatan prsten. Nemaki vojnik naredio nam je da
prstenje skinemo. Poto su prsti bili nabrekli i mi to nismo mogli uiniti,
naredio nam je, pod pretnjom da e nas ubiti, da prsten aovom odvojimo od
tela, skinemo prstenje i njemu predamo. Zatim nam je naredio da svaki od
nas stane izmeu dva lea, koje smo morali drati u stojeem stavu, namestio
nam ruke tako da se jasno videla traka sa oznakom ,,Jude" pa je tako nas
petoricu sa etiri lea fotogra-fisao...
Ja sam sa svojom grupom radio esto i na istovaru vagona i lepova.
Morali smo vui teke dakove od po 100 kg na leima, vukli smo cepanice,
teak nametaj koji su pljakali, sve to uz stalnu tuu, pogrde i ponienja.
Bio je meu nama veliki broj starijih ljudi... Svi su ti ljudi radili te iste
poslove zajedno sa nama. Poto su bili slabi, esto se deavalo da malaku i
padnu zajedno sa teretom koji su nosili. Tada bi ih straari Nemci kundaili i
gazili nogama sve dok se ne bi podigli i opet produili rad uz pomo nas
mlaih. Seam se kad je jedan stariji ovek od oko 55 godina Nisim
Alkalaj pao zajedno sa dakom kada smo prenosili brano na trei sprat.
Ispalo mu je tom prilikom vetako zubalo. Kad je pruio ruku da je dohvati,
Nemac je svojom tekom okovanom izmom stao na njegovu aku, svu je
iskrvavio i slomio mu zubalo.. ." Z.s. Kal-mana Alta od 6 maja 1947).

4
 Deavalo se esto da su nemaki vojnici-nadzornici radnih grupa koje su imale
da oiste kasarne za nemaku vojsku u prvom redu da poiste ljudski izmet kojim
su nunici i druge prostorije bili pokriveni oduzimali celoj grupi alat za ienje, za
,,kaznu" to je neko iz grupe pokazivao znake gaenja od izmeti vie rase";
kundacima i batinama naterali bi sve radnike da ovaj posao obave golim rukama.
Pored obaveznog rada koji je bio regulisan zvaninim naredbama nemakih
vojnih vlasti i Policije za Jevreje, svaki je unifor-misani Nemac mogao na ulici da
zaustavi Jevrejina ili Jevrejku i da ih natera da mu obave kakav posao. Ovde nije
pomagala nikakva legitimacija o osloboenju od rada zbog starosti, bolesti ili sitne
dece; po pravilu se radilo ba o takvim licima, jer su se svi za rad sposobni nalazili na
poslu od ranog jutra do mraka.
Kome je od nemakih oficira ili vojnika zatrebala radna snaga, otiao bi u deo
grada gde su iveli Jevreji u veem broju, zaustavljalo prvo lice s jevrejskim znakom,
oduzeo mu legitimaciju i nareivao ta je hteo, bio je siguran da lice kome je
oduzeo legitimaciju nee smeti da pobegne s posla. Obino su im takva lica bila
potrebna da im nose kufere ili teke pakete, da im svojom maramicom oiste
pranjave izme na sred ulice, da im u njihovim stanovima obave razne poslove
okree sobe, operu podove, izgla-aju parket, istresu ilime, itd.
Drali su ih vrlo esto i kao poslugu po nekoliko dana, gonei ih na rad bez
predaha i odmora, ne dajui im nikakve hrane. Bilo je sluajeva da su ih posle
svrenog posla iamarali pre nego to bi ih otpustili, pa ak i opljakali oduzeli
naliv pero, skinuli kaput, obuu, i tako oterali kui.
Zlostavljanja. Pored gore izloenih tipinih sluajeva zlostavljanja, vrlo su
esti bili sluajevi zlostavljanja Jevreja od strane Nemaca i folksdojera i u raznim
drugim prilikama. amarali su ili tukli Jevreje na ulici stoga to su ih ovi navodno
drsko" gledali, to se nisu dosta brzo sklonili s puta, to im nisu odmah otvorili stan
kada bi zvonili ili kucali, itd.
Zgradu Jevrejske beogradske optine u Ulici 7 jula zauzela je odmah po ulasku
okupatora folksdojerska organizacija Kulturbund. Izbacili su na ulicu Jevrejsku
optinu i Savez jevrejskih veroispo-vednih optina, kao i sve stanare ove
etvorospratne zgrade. Jevre-jima su zabranili ne samo ulaz u zgradu ve i prolaz
ulicom 7 jula izmeu Zmaja od Noaja i Jevremove ulice. Postavljeni straari pored
zgrade pretukli bi svakog Jevrejina, koji bi, ne znajui za ovu zabranu koja nikad nije
bila objavljena, proao tim delom ulice.
Tokom leta 1941 priredili su pripadnici folksdojerske beogradske organizacije
Nemaka momad i Ljotievi oruani odredi zajednike ,,vebe" u hapenju i
odvoenju Jevreja. Te su se vebe ponavljale tokom mesec dana svaki drugi-trei dan,
a naroito petkom uvee, posle slube u sinagozi. Trupe su izlazile na te vebe u

5
punoj ratnoj spremi. Vebe su zapoinjale blokadom jedne ili vie ulica na Zereku,
zatim su patrole upadale u jevrejske stanove i odvodile sve mukarce koje bi zatekle u
stanu; drugi odredi hvatali su Jevreje koji bi prolazili tim ulicama. Sva lica koja bi na
taj nain pohapsili odveli bi u Dom Svetog Save ili u Osnovnu kolu u Dua-novoj
ulici. To su mahom bili starci ili bolesnici, jer su se ostali mlai i zdravi ljudi nalazili
u to doba na prinudnom radu. Tamo bi te ljude naterali da vre egzercir", cinian
izum faista da telesnim vebama zlostavljaju i poniavaju ljude.
Taj se egzercir sastojao u tome to su i starci i bolesnici morali da tre
u krug, da vebaju malo i veliko u-anje, ablje skokove itd., dok ne bi
popadali na zemlju. Pri tome su ih stalno kundaili i ismevali. Isto su tako u
tri maha blokirali sinagogu, isterali starce koji su se nalazili u hramu,
premlatili ih na ulici kundacima, pa onda oterali na sabirna mesta da vre
egzercir. Lino sam video koliko su strano ti ljudi pretueni tako da su bili
obliveni krvlju." (Z.s. Morica Abinuna od 6 maja 1947).
Ni ene nisu bile poteene od uvreda i zlostavljanja; prilikom pljake jevrejskih
domova, prilikom prinudnog rada, raznih pretresa po stanovima, nemaki su vojnici
zlostavljali ene isto tako kao i mukarce.
... Juna 1941 dobila je Jevrejska veroispovedna op-tina nalog od
Gradskog poglavarstva da prenese na jevrej-sko groblje iz jednog stana u
Vinjievom pasau le jedne ene, koja je istog dana umrla, i tamo sahrane.
Otiao sam na oznaenu adresu. To je bio stan pok. Benjamina Levija,
juvelira, koji je ubijen kasnije od Ne-maca 1941. Kada sam uao u stan,
video sam grozan prizor.
U sobi bez ikakvog nametaja, na jednoj slamnjai u uglu sobe, leao je
le jedne ene skoro gole, pored njega le tek roenog deteta. Le i slamnjaa
bili su krvavi, krvi je bilo ak do sredine sobe. Le sav crn od modrica.
enu koja me je doekala poznavao sam. To je bila neka Marija, ijeg
se prezimena ne mogu da setim. Ona je bila susetka umrle. Poginula je 1944
od bombardovanja. Ispriala mi je sledee:
Dva-tri dana ranije, Nemci su od pok. Erne, ene pok. Benjamina
Levija, oduzeli sve stvari potrebne da bi njima namestili stanove nemakih
oficira.
Ujutro istoga dana upao je u njen stan nemaki komesar pri Policiji za
Jevreje, Winzent, sa jo jednim Nemcem. Pitao je pok. Levijevu, koja se
nalazila ba pred poroajem, gde joj je mu, koji ni dan ranije ni toga dana
nije doao na prinudan rad. Kada ena nije znala da odgovori,

6
 poeo je amarati i tui pesnicama u glavu i grudi. Uzalud se jadna ena
klela da ne zna gde joj se mu nalazi, jer ve dva dana nije dolazio kui sa
rada. Onda su Mariju, koja je celo vreme bila prisutna i koju su takoe pitali
za mua pok. Erne, oterali iz sobe i ona je iz kuhinje, gde je bila otila,
sluala krike i uasno zapomaganje, koji su trajali preko etvrt sata. ula je
kad su Nemci izali, i kad je ponovo ula u sobu, videla je pok. Ernu gde lei
na podu, svu oteenu i krvavu od udaraca. Ispriala je Mariji da su je ona
dvojica prvo saterali u ugao sobe i tukli, zatim je oborili na zemlju i gazili
dok se nije onesvestila.
Ubrzo je dolo do poroaja i krvavljenja. Dok je lekar stigao, ena je
ve bila umrla. I dete koje se rodilo bilo je takoe mrtvo..." (Z.s. Davida
Rubenovia od 7 maja 1947).
Prve protivjevrejske uredbe. Progoni Jevreja bili su ve u punom toku kada je
izala prva protivjevrejska uredba u Listu uredaba br. 8 pod nazivom Uredba koja se
odnosi na Jevreje i Cigane, od 31 maja 1941. Evo ukratko njene sadrine:
Uredba odreuje pre svega ko se ima smatrati Jevrejinom. U tom pogledu
Uredba se uglavnom ne razlikuje od odgovarajuih propisa Nirnberkog zakona.
Nareuje se zatim prijava radi registracije, kao i noenje jevrejskog znaka. Uredbom
je zabranjeno Je-vrejima da vre veliki broj poziva: oni ne mogu biti javni slubenici,
veterinari, apotekari, vlasnici ili slubenici vaspitnih, umetni-kih i drugih javnih
ustanova; advokatima i lekarima dozvoljena je praksa samo s Jevrejima. Uveden je
prinudan rad za Jevreje od 14 do 60 i za Jevrejke od 14 do 40 godina starosti. Uredba
zabranjuje Jevrejima pristup u kafane, kupatila, tramvaje i sl. Najzad, Uredba namee
Jevrejima prijavu celokupne imovine, zabranjuje im raspolaganje istom i predvia
postavljanje komesara u svima jevrejskim radnjama i preduzeima. Za prekraj
predvienih zabrana kao i za neizvrenje nametnutih obaveza predviene su teke
kazne.
Uredba nije ustvari donela nieg novog; sve su ove mere Nemci primenjivali
takorei ve od prvog dana okupacije, a na osnovu raznih naredbi vojnog zapovednika
Srbije, upravnika Grada Beograda ili komesara Jevrejske policije. Registracija je
uglavnom bila ve zavrena, Jevreji su se odavno nalazili na prinudnom radu, pa je
time i zabrana vrenja u Uredbi navedenih poziva postala skoro bespredmetnom. Posle
totalne pljake skoro svih jevrejskih radnji jo prvih dana okupacije, postavljenim
komesarima, koji su takoe ve pre izdavanja Uredbe sedeli u tim radnjama, ostalo je
samo da naplate od dunika ranija potraivanja. Prema tome, Uredba od 31 maja 1941
samo je neka vrsta kodifikacije svih dotle nareenih pro-tivjevrejskih mera, sa ciljem
da ozakoni" sve te progone i da svima i svakome obznani da su Jevreji nia vrsta
ljudi koje svako moe nekanjeno vreati.

7
 Glava II

Ubijanje talaca u Beogradu

Ubijanje talaca. Posle nemakog napada na SSSR, a naroito posle izbijanja

narodnog ustanka u Srbiji jula 1941, okupatorski reim postaje jo okrutniji i njegovi
zloini prema naem ivlju uzimaju ogromne razmere.
Poetak Narodno-oslobodilake borbe doneo je sobom i pogoranje poloaja
Jevreja u Srbiji.
Tokom prva tri meseca okupacije zabeleeno je samo nekoliko sluajeva ubistva
Jevreja. Od jula meseca situacija se u tom pogledu iz osnova menja. U javnim
objavama kao i u objavama u dnevnim listovima, sve su ea imena Jevreja koje su
Nemci stre-ljali na ime odmazde za dela sabotae" ili ubistva" Nemaca, kako su
nacisti nazivali borbu naih naroda i rezultate te borbe.
Do prvog masovnijeg streljanja Jevreja u Beogradu dolo je na dan 29 jula 1941
godine.
Po podne 26 jula 1941, 17-godinji Hajim Almoslino zapalio je jedan nemaki
motocikl. Almoslino je, iako primeen, uspeo posle izvrenog dela da pobegne.
Jo iste veeri naredila je Policija za Jevreje Savezu jevrejskih veroispovednih
optina da saopti svima da odmah sutradan, 27 jula, dou na Tamajdan. Organi
Saveza uspeli su da to nareenje saop-te samo manjem broju lica, jer je isto stiglo
kasno, skoro neposredno pred sam policiski as za Jevreje. Ipak se na dan 27 jula
sakupilo na Tamajdanu kod Poarne komande oko 1200 mukaraca.
Na Tamajdan doao je toga dana sam referent za Jevrejska pitanja u Gestapo-u,
SS-potporunik Stracke. Po njegovom nareenju organi Jevrejske policije i Ljotieva
milicija podelili su doave u grupe po profesijama, postrojili ih u redove, i svakog
desetog izdvojili na stranu; sakupili su na taj nain 120 ljudi. Tek je tada Stracke
saoptio sakupljenim o aktu sabotae" koji je izvrio Almoslino, dodavi da je
izdvojena lica zadrao kao taoce i da e isti snositi sve posledice uinjenog zloina",
ako se Almoslino do 18 asova istoga dana ne pronae i ne preda nemakim vlastima.
Stracke je taoce pod straom uputio u Poarnu komandu, ostale poslao na rad.
Tokom dana i u noi izmeu 27 i 28 jula pobeglo je 13 lica, tako da je u zoru 28
jula, kada su ih pripadnici Ljotievih odreda poveli na streljanje, ostalo svega 107
talaca. Iz neke od gestapov-skih tamnica uzeli su Nemci jo 15 lica, tako, da je ukupno
bilo 122 oveka. Taoce su prebacili kamionima na strelite u Jajincima i tamo ih
streljali. Jedan od ofera koji ih je prevozio priao je kasnije vatrogascima iz Poarne
komande da su Jevreji junaki pod-neli svoju sudbu i hrabro se drali pred Nemcima
do poslednjeg asa.

8
 U listu Novo vreme" od 29.VII.1941 objavljena je kratka no-tica da su zbog
sabotae streljana 122 komunista i Jevreja.
Pretstavnicima Saveza jevrejskih veroispovednih optina koji su 28 jula doli na
Tamajdan da se raspitaju za sudbinu zadranih talaca, komesar Winzent odbio je da
da ma kakva obavetenja, ali su im neki od vatrogasaca ispriali sve to su videli i
uli. Vrativi se u Savez, jedan od njih ime picer saoptio je rodbini talaca,
koja je od ranog jutra ekala na vesti o svojima, stranu istinu.
Svedoci opisuju jezovit prizor ena koje su, doznavi za smrt svojih najbliih,
kao izbezumljene potrale ulicama k Dunavu; pla i kuknjava ena i dece razlegali su
se toga dana po Dorolu.
Sam Almoslino krio se po Beogradu i nije nita znao o uzimanju talaca. Doznao
je o tome tek 29 jula i odmah se prijavio nemakim vlastima. Smesta je uhapen i
odveden na streljanje; uhapena je i streljana s njim njegova verenica, koja ga je
dopratila do policije, iako nije imala nikakve veze sa delom.
Streljanje na dan 29 jula bilo je jedino masovno streljanje Je-vroja u Beogradu u
kome su rtve bila lica koja su se dotle nalazila na slobodi. Ubrzo posle toga Nemci
su zapoeli sa masovnom internacijom svih Jevreja mukaraca u Beogradu, pa su od
tada za streljanje uzimali lica iz koncentracionih logora kod Topovskih upa ili na
Banjici.

G l a v a III
BANAT
Prve mere
Uvod. Najtee zloine protiv banatskih Jevreja poinili su Nemci u Beogradu,
kuda su ih bili preselili krajem leta 1941. Istovremeno i zajedno sa beogradskim
Jevrejima, internirali su Nemci banatske Jevreje u logoru kod Topovskih upa,
zajedno ih odvodili na streljanje u Jajince, Jabuku i na druga gubilita. Isto su tako i
ene i decu iz Banata internirali na Sajmitu zajedno sa beogradskim Jevrejima i
njihovom decom, i zajedno ih odvodili duegup-kama. Govorimo li posebno o
Banatu, to e se odnositi samo na vreme do njihovog dolaska u Beograd.
U vojnom i graansko-administrativnom pogledu Banat je, istina, bio deo Srbije,
stojao pod vojnim zapovednikom Srbije, pod komesarskom, docnije Nedievom
upravom. Iste uredbe i naredbe vaile su za Srbiju i Banat. Progoni Jevreja u Srbiji i
Banatu vreni su ne samo po istom sistemu, ve su ih isti organi beogradski Ge-
stapo sprovodili po istim uputstvima iz Berlina. I u Banatu je neposredno po svom
ulasku okupator pljakao jevrejske radnje i stanove, izvrio registraciju Jevreja, terao
ih na teke fizike radove, zlostavljajui ih i poniavajui pri tome.

9
 Meutim, okolnost da je u Banatu ivela brojna i po svom uti-caju znaajna
nemaka manjina, uinila je da je u tom periodu periodu primena prvih
protivjevrejskih mera sudbina banatskih Jevreja bila donekle razliita od sudbine
onih u Srbiji. Fanatizovane mase folksdojera, skoro stoprocentno faistiki
nastrojene, im im se dolaskom nemake vojske stvorila za to mogunost, bacile su se
zverski na na srpski i jevrejski ivalj.
To masovno uee folksdojera u progonima Jevreja inilo je da su
protivjevrejske mere iako vrene po istom metodu i po istom zakonodavstvu kao i
u ostaloj Srbiji imale daleko otriji i svirepiji karakter, da je njima bio obuhvaen
mnogo vei broj rtava i da su vremenski obavljene u mnogo kraem roku nego u
Srbiji: svega nekoliko dana po ulasku nemake vojske skoro 174 banatskih Jevreja
nalazila se po zatvorima, a etiri meseca posle, nije bilo vie Jevreja u Banatu.
Evo kako jedan od svedoka rezimira svoja opaanja o ueu folksdojera u
zloinama protiv Jevreja u Banatu:
... Omladina nemaka i ljudi srednjih godina bili su prosto pobesneli i
traili su da vide krv, da vide muenje, da. vide pljaku i nepotedno gaenje
onoga to je jevrejsko ...
Rekao sam da je takav postupak osuivao jedan vrlo mali broj vaba,
starijih ljudi, i to oni koji su inae bili antihitlerovski raspoloeni, ali te ljude
niko sluao nije: naprotiv, koji se usudio da javno negoduje, bio je prozvan
,,be-lim ivutinom" i taj je imao da iskusi od samih Nemaca otar prekor i
preziranje ...
Video sam na ulici, odmah prvog jutra im je nemaka vojska
umarirala, da su Jevreje pokupili i batinama ih ferali da iste ulice. Tom
prilikom prolazila je nemaka masa, mlado i staro, muko i ensko, vikali su
na Jevreje, amarali ih i pljuvali, pokazujui time svoje gaenje.
Video sam visoko inteligentne ljude Jevreje kako su vukli volujska kola
po gradu, vozei drva za pojedine vabe.. Video sam stare ljude kako
iscrpljeni od umora padaju na ulici, a pobesneli hipovci*) udaraju ih i teraju
da prikupe i poslednju snagu da idu napred. Video sam nemake oficire i
podoficire kako na potkazivanje vaba i uz njihovu pratnju zalaze u
jevrejske kue i jevrejske radnje i izlaze natovareni dakovima jevrejske
svojine ...
Bile su to strahovite slike kada su Jevreje kupili i u dugakim kolonama
proterivali kroz grad Veliki Bekerek**), a okupljena gomila vaba cerila se
tim ljudima koji su defi-lovali ulicama, iznureni, od najmanjeg deteta do
najstarijeg starca... i od kojih su se mnogi, kada su ih bacili na lepove, u
oajanja od pretrpljenih masakriranja, reili da
*) pripadnici pomone policije (Hilfspolizei) **) sada Zrenjanin

10
 skoe u Begej da se utope i time uine kraj svojim mukama." (Z.s. Dr. Boe
Ankia od 15 maja 1945).
Hapenja. Za razliku od postupaka u Beogradu i ostaloj Srbiji neposredno iza
ulaska Nemaca, gde su Jevreje hapsili pojedinano i u relativno malom broju,
hapenje Jevreja u Banatu Nemci su odmah vrili masovno. Hapsili su u prvom redu
imune, zatim intelektualce, svetenike, itd. Hapsili su naroito lica protiv kojih je
postojala kakva dostava od strane lanova Kulturbund-a. U nekim me-stima hapsili
su, pored lica navedenih kategorija, jo i po azbunom redu, dok nije dostignut neki
valjda unapred utvren proce-nat za hapenje Jevreja koji je, na primer u
Zrenjaninu, iznosio preko 40%: od oko 1.200 Jevreja uhapeno je skoro 500. U
mnogim mestima uhapsili su pored mukaraca jo i ene, decu, pa i odojad.
U nekim su mestima hapenike posle maltretiranja ubrzo putali na slobodu, a u
drugim ih zadrali i prebacili u koncentracione logore.
Zlostavljanja i poniavanja. Preko dana poniavanje i zlostavljanje uhapenih
vreno je pomou prinudnog rada. Hapenici su morali golim rukama da iste nunike
i zagaene prostorije, da peru prozore, sobe, hodnike svojim rubljem i odelom, pa ak
i bradom. Uprezali su Jevreje u kola i fijakere umesto konja i terali biem po dvoritu
zatvora ili po ulicama. Gonili ih da potpuno tupim testerama reu drva, zatim ih
prebijali zbog lenjosti", i sl.
Uvee su straari u zatvoru esto prireivali razne priredbe", na koje su imali
slobodan pristup i lanovi Kulturbund-a, njihove ene i deca. Glavne take
programa" izvodili su zatvorenici Je-vreji.
Priredbe" su otpoinjale obino raznim protivjevrejskim pe-smama, kojima se
Jevreji ismevaju, u kojima im se preti progonom, batinama, klanjem, a velia nemaki
narod i njegovo junatvo.
Posle pesama reale su se druge zabavne" take. Stariji Jevreji morali su da idu
po sobi na rukama i nogama, da se prevru preko glave, da jedan drugog jau i sl. U
panevakom zatvoru bila je jedna od omiljenih taaka duet zvani Daj-arfa":
izvodila se na taj nain to su se ova dvojica morali etvoronoke brzim pokretima
kretati po podu dvorane, a arfa je povremeno u puzeem stavu morao da se provlai
ispod trbuha svog partnera, to je bilo teko i naporno, pa je esto dolazilo do
obostranog padanja i prevrtanja. U tom bi sluaju prisutni reiser", zloglasni oli,
komando-vao odmor", koji se sastojao u tome, da je arfa morao esti na trbuh
svoga partnera.
Te priredbe" zavravale su se igrankom". U ovoj igranci pored Jevreja,
uestvovali su i nemaki straari. Jevrejima je nareeno da se skinu potpuno goli i
nasred dvorane, u prisustvu vojnika i folksdojera, da igraju polku, fokstrot i dr. i to sa
straarima, koji su im za vreme igranja tekim cokulama punim eksera namerno gazili
gole noge, tako da su ove bile oblivene krvlju. Ta taka je iza-

11
zivala veliko veselje kod prisutnih, jer se rtva za vreme igranja od jakih bolova
savijala, grila i na sav glas jaukala.
Na slinim priredbama" naterali su jednom prilikom Ektajna, pekara iz
Zrenjanina, da popije iz lavora vodu u kojoj su tri ne-maka vojnika oprala svoje
prljave i znojave noge; Pavlu Hercogu, trgovcu iz Padeja, naredili su da proguta
prezervativ, pa kad nije mogao, pretukli su ga; Hari Kona iz Zrenjanina, koji je imao
grbu na leima, prvo su pre hapenja pretukli, zatim su mu vrili plastinu operaciju"
peglali"' mu grbu usijanom peglom itd., itd.
Po svim zatvorima bile su uobiajene nacistike ale" sa izvoenjem
zatvorenika na streljanje ili veanje.
Usred noi upadale bi u zatvor gomile do zuba naoruanih vojnika, stareina
njihov pozivao bi iz nekog spiska imena nekoliko zatvorenika, ove bi izveli u dvorite
zatvora, vezivali, postavili uza zid, kljocali zatvaraima, izdavali komande kao da
vre sve pripreme za streljanje, zatim sve prekidali, premetali zatvorenike uz drugi
zid, ponovo postrojavali vojnike itd., da bi na kraju uz isme-vanje, vratili zatvorenike
natrag u eliju.
U zatvorima u ijem su dvoritu bila nametena veala izvodili su sline
pripreme; rtvama su namicali ome i polako ove zatezali, i posle dugog mrcvarenja
zatvorenike vraali u zatvor.
Od zlostavljanja nisu bile poteene ni ene koje su se nalazile po zatvorima.
Nou se razlegao iz elija vrisak ena i devojaka, na koje su nasrtali pijani vojnici da
ih tuku ili pokuaju silovati.
Ubistva. Prvih nedelja okupacije zabeleeno je oko dvadeset sluajeva
ubistava Jevreja. Veina su bili ubijeni kao taoci; neki su linovani od strane
folksdojera, drugi ubijeni radi pljake.
Cesto su pre ubijanja rtve zverski muene:
,,... U leto 1941 godine Peter Unterwiener ondanji ef policije,
pokupio je nas Cigane i Jevreje u Kulturbund u Mokrinu. im smo tamo
stigli naredio je da poleemo potrbuke i onda su poeli da nas tuku. Tukli
su nas koljem, kundacima, kamdijama i svakojakim tapovima razliite
debljine. Bilo je tapova od bagrema jo punih trnja i neravnina, tako da je
svaki udarac izazivao najtee bolove ...
Video sam kada su Jevreje, koji su od batina onesve-eni pali,
postavili u dvorite pored stolova i sa stolova skakali na nijh.
Kada je Jene Bruner pao onesveen od batina, ispravili su ga pored
stola i revolverom pucali pored njega da vide da li je iv, govorei: Pravi
se". Kako on nije ni tada pokazivao znake ivota, naredili su nam Nemci da
ga drimo u uspravnom stavu uza zid, a oni su bacali vedro vode na njega.
No on ni na ovo nije dolazio k svesti. Onda su uzeli jednu gvozdenu iljastu
ipku i njom su ga boli u otvorena usta ak u grlo, nata se on strahovito
bacao, jer su ga kroz otvorena usta na taj nain klali. Posle toga naredili su
nama

12
 Ciganima da ga odnesemo na groblje i da ga tamo sahranimo. Mi smo ga
odneli i spustili dole, i dok smo mi kopali raku, policajac Petrus Klemm je
rtvi povadio zlatne zube i skinuo mu zlatni prsten s briljantom sa ruke.
Poto smo iskopali raku i zatrpali ga, poli smo put sela, kada su nas
susreli Nemci koji su vrili batinanje u Kultur-bund-u. Vratili su nas natrag
da rtvu otkopamo. Mi smo ga otkopali, i to samo glavu. Oni su ispalili tri
metka u glavu rtve i onda ponovo naredili da rtvu zakopamo, to smo i
uinili..." (Z.s. Stevana Kotica od 6 februara 1945).
Javna pogubljenja Srba i Jevreja bila su povod za naroite sveanosti:
22 aprila 1941 posle podne oko 3 sata nas zarobljenike sprovodili su za
stanicu radi upuivanja za Nemaku. Tada, kada smo peice prolazili pored
srpsko-pravoslavnog groblja, videli smo jednu gomilu leeva ispred samog
zida groblja. Oko tih leeva i u okolini mesta bilo je mnotvo Ne-maca u
nemakoj narodnoj nonji, muko i ensko, i svi su bili veseli, jedan drugog
pozdravljali sa uzdignutom desnom rukom i recima Heil Hitler". Bila je
velika ivost i razdraganost kao u nekom cirkusu. Orila se bleh-muzika . . ."
(Z.s. Ilije Rozenberga od 7 jula 1945).
Drugi jedan svedok dodaje da je na sveanosti" bilo mnogo majki s malom
decom na rukama, kao i trudnih ena.

Deportacija banatskih Jevreja

Hapenja i pretresi. Na zahtev vostva banatskog Kultur-bund-a doneo je

vojni zapovednik Srbije avgusta 1941 odluku o deportaciji svih Jevreja iz Banata.
U noi izmeu 14 i 15 avgusta 1941 pohapeni su istovremeno i iznenada svi oni
banatski Jevreji koji su se dotle jo nalazili na slobodi. Uhapenim licima, koja su
nemaki vojnici i lanovi Nemake momadi digli iz postelja, dato je svega po
nekoliko minuta da se spreme, obuku i ponesu sobom najpotrebnije stvari. Dozvoljeno
im je da ponesu onoliko prtljaga koliko mogu sami nositi.
Lini pretresi i pretresi prtljaga bili su u svima mestima izvedeni grubo, uz
ikane, poniavanja i zlostavljanja. Policiski organi su raivali i cepali odela, obuu,
posteljinu hapenika, vrili vagi-nalni pregled kod ena, pa i devojica. U mnogim su
mestima policajci tukli zatvorenike, da bi ih naterali da odaju gde su sakrili svoju
imovinu.
... Nakon jedno pola sata iz dvorita sinagoge (u Velikoj Kikindi) ula
sam jauke Jevreja koje su tukli pripadnici SS-trupa i Mannschaft-a. Pretueni
Jevreji vraeni su u sina-
13
 gogu s tim da poto dou malo k sebi, budu odvedeni u dvorite da bi ih
ponovo tukli. Pojedini Jevreji su ovako izvoeni po dva-tri puta. Ova tua
trajala je neprestano sve do oko 3 sata ujutro. Videla sam da su Ela Erde i
Elizabeta varc odvedene u zasebnu sobu i ula sam kada su ove dve ene
jaukale i vriskale ...
Svima Jevrejima oduzete su sve dragocenosti i sav novac. Osim toga oduzeli su
im i sve to su sa sobom poneli od rublja, odela itd. Posle 3 sata u noi sprovedena je
cela grupa Jevreja na stanicu, odakle je transportovana u logor Novi Beej ..." (Z.s.
Anuke Kneevi 3 aprila 1945). Pretresi su vreni nekoliko puta: prilikom hapenja,
u sabirnim mestima, kod dolaska u logor, kod polaska iz logora, kod prispea u
Beograd. Oduzimali su i stvari koje su bili dozvolili da sobom ponesu, kao odelo,
rublje, posteljinu, novac do 3000. din. Tako su na primer zaustavili na putu ceo
transport koji je bio krenuo iz Pan-eva za Beograd i opljakali sve, oduzeli i
poslednji arav, i posled-nju koulju, pa su ljudi stigli u Beograd bez igde iega.
Jevreje iz srezova Zrenjanin, Crnja i Jaa Tomi Nemci su zatvorili u logor u
Zrenjaninu, a iz srezova Novi Beej, Novi Knee-vac i Velika Kikinda u logor u
Novom Beej u. Jevreji iz Paneva i okolnih mesta prebaeni su po hapenju u
Beograd.
Svega je uhapeno i odvedeno iz Banata u Beograd oko 2.500 Jevreja ljudi,
ena i dece.
Deportacija. Deportacija Jevreja iz logora u Zrenjaninu izvrena je 18
avgusta 1941.
Pre polaska Jevreji su podeljeni u dve grupe: prva, u kojoj su bili veinom
starija lica, krenula je ranije od druge.
O polasku kolona deportiraca svedok Marija Lonar navodi:
...Najdirljiviji je bio prizor kada su deca koja su ostajala u Petrovgradu*)
za drugi transport ispraala svoje majke. Ona su trei pored kolone dozivala
svoje majke i plakala. Svima nam je bilo teko, jer nismo znali kuda nas vode..."
Putovanje dereglijom imenovani svedok opisuje ovako:
... Put je bio straan od Petrovgrada do Beograda, jer je bila velika vruina,
a mi smo bili prenatrpani u lepu. Zbog velike vruine ... umrla je jedna ena. Za
vreme vonje Jevreji nisu dobij ali ni hranu ni vodu... Usled velike ege i nestaice
vode ljudi su padali u nesvest..." Po dolasku u Beograd, svi su puteni na slobodu.
Jevrejska beogradska optina nala je veini izbeglica stanove po jevrejskim kuama,
ostale je smestila u sinagogu u Kosmajskoj ulici, gde su se svi i hranili u zajednikoj
kuhinji. Mukarci iznad 14 godina ostali su na slobodi samo nekoliko dana, odmah
zatim krajem avgusta ponovo su uhapeni i odvedeni u logor kod Topovskih
upa.

*) sada Zrenjanin

14
 Deportacija iz logora u Novom Beeju izvrena je 20 septembra 1941.
Transport je prebaen u Beograd malim brodovima. Dolazak tih grupa septembra
meseca 1941 opisuje svedok Moric Abinun:
Radio sam na Savi, kada su dole dereglije u kojima su bili ukrcani
banatski Jevreji. Nalazili su se u bednom stanju, strahovito iscrpljeni od
umora, od boravka u prepunje-nim, zaguljivim prostorijama broda. Na
mnogima su se jo videli tragovi zlostavljanja.
Pri izlasku iz dereglija, Nemci su ponovo vrili pretres prtljaga kao i lini
pretres. Naao sam meu deportircima neke svoje poznanike drugove sa
univerziteta koji su mi priali da je ovo ve etvrti ili peti pretres od
hapenja. Povorka je inila teak utisak. ene, deca, starci, bolesnici jedva
su se vukli. Mlai ljudi iz transporta pomagali su koliko su mogli. Mnoge od
bolesnika nosili su ili ih gurali malim kolicima, pa je tako cela povorka ila
beogradskim ulicama do Saveza..."
Mukarce iznad 14 godina Nemci su odveli pravo u logor kod Topovskih Supa,
a ene i decu pustili su na slobodu.

G l a v a IV
Internacija i ubijanje odraslih Jevreja mukaraca u Beogradu
Oko 25 avgusta Nemci su zapoeli masovno da interniraju Je-vreje u Beogradu;
oko 10 novembra ostalo je u ivotu svega 4 do 500 Jevreja mukaraca preko 14
godina starosti. Nemci su tokom 2 1/2 meseca u Beogradu internirali i ubili preko
5.000 Jevreja.
Internacija. Internaciju Nemci nisu izvrili odjednom. U to vreme nisu
raspolagali potrebnim prostorijama za smetaj tolikog broja lica. Stoga su internaciju
vrili postupno: novu grupu internirali bi kada bi likvidacijom ranije interniranih
napravili me-sta u koncentracionim logorima.
Bilo je etiri masovna hapenja prvo, krajem avgusta, po-slednje, najvee, 18
oktobra, kada su internirali sve Jevreje koji su se nalazili tada na prinudnom radu
oko 3.500 ljudi. Pored toga bilo je i stalnih pojedinanih hapenja i odvoenja u
koncentracione logore.
Uhapena lica zatvorili su najveim delom u logor kod Topovskih upa, ostatak
u logor na Banjici.
Ubijanja. 1941 godine kod voa faistike Nemake nije bilo vie kolebanja i
traenja naina za reenje jevrejskog pitanja" u okupiranim zemljama. Potpuno
istrebljenje Jevreja bilo je tada ve definitivno odlueno, a provoenje odluke u delo
zavisilo je samo od
15
tehnikih mogunosti i privremenih politikih obzira prema marionetskoj vladi i
graanstvu dotine zemlje. Sudbina srpskih Jevreja bila je, dakle, odluena jo onoga
dana, kada su nemake trupe za-posele Srbiju.
Meutim, Narodno-oslobodilaka borba koja se u jesen 1941 god. razbuktala u
Srbiji, i strahovit teror nad nevinim graanstvom kojim je okupator odgovorio na tu
borbu, omoguili su mu da u nizu predvienih teroristikih mera donese i takve koje
su ile za neposrednim potpunim unitenjem Jevreja: Narodno-oslobodilaka borba
bila im je perfidni izgovor da ostvare svoje u n a p r e d stvorene paklene planove i da
Jevreje unite u samoj zemlji a time sebi utede transportovanje desetine hiljada rtava
u Poljsku; da ubijanje Jevreja i Cigana koje su i inae vrili svuda gde su doli
pretstave stanovnitvu kao odmazdu" za ubijene i ranjene nemake vojnike u borbi sa
jedinicama Narodno-oslobodilakog pokreta.
Tok i razvitak ovakve okupatorove politike vidi se iz ranije izloenih dogaaja,
koji su samo niz pripremnih mera za definitivno unitenje Jevreja; vidi se. meutim,
jo mnogo jasnije iz nemakih dokumenata koje emo nie navesti.
To su apirografisani, overeni prepisi originalnih nemakih dokumenata
pronaenih u okupiranoj Nemakoj i upotrebljenih kao dokaz u poznatom suenju
generalu Wilhelm-u List-u, tadanjem vrhovnom komandantu nemake vojske na
Balkanu, i drugovima suenju, koje je prolo bez i jedne smrtne kazne, sa
osloboenjem iz-vesnog broja notornih zloinaca kao nevinih.
Prvi od akata, koji navodimo, primer je naredbe kakve su u to vreme izdavali
najvii nemaki tabovi o merama u cilju nemilosrdnog uguenja Narodno-
oslobodilakog pokreta. To je naredba opunomoenog komandujueg generala u
Srbiji pod pov. br. 2848/41 od 10.X.1941 (zavedena kod vrhovnog amerikog vojnog
tuioca pri Meunarodnom sudu u Nirnbergu pod NOKW557).
,,1) Zbog balkanskog mentaliteta i zbog velikog obima komunistikog i
nacionalnog" ustanka potrebno je u Srbiji sprovesti nareenje OKW u
najotrijem obliku. Brzo i bezobzirno uguenje srpskog ustanka bie ne mali
doprinos nemakoj pobedi.
2) U svima mestima Srbije gde ima naih jedinica treba munjevitim
akcijama odmah kao taoce pohapsiti sve komuniste, sve mukarce koji su
kao takvi sumnjivi, sve Jevreje. zatim izvestan broj nacionalistiki i
demokratski nastrojenih lica. Ovim e se taocima, kao i stanovnitvu,
saoptiti da e u sluaju napada na nemake vojnike ili folksdojere biti
streljani. . .
3) Doe li do gubitaka kod nemake vojske ili folksdoj-era,
teritorijalno nadleni vii komandanti do komandanta puka naredie odmah
streljanje uhapenih prema sledeoj razmeri:
16
 a) za svakog nemakog vojnika ili folksdojera (ljude, ene ili decu)
ubijenog u borbi ili iz potaje streljati 100 zarobljenika ili taoca;
b) za svakog ranjenog nemakog vojnika ili folksdojera 50
zarobljenika ili talaca.
Streljanje e vriti jedinice vojske.
Po mogustvu streljanje e vriti jedinice kojima su na-neti gubici.
Za svaki pojedinani gubitak javiti u dnevnom izvetaju da li je i u
kojoj meri sprovedena odmazda ili kada e se ta naknadno izvriti.
4) Kod sahrane streljanih paziti da se ne stvore srpska
svetilita.
Stavljanje krstova na grobove, ukraavanje istih itd. spreiti, stoga
sahranjivanje rtava vriti na zabaenim me-stima.
5) Komuniste koje trupe zarobe u borbi na licu mesta obesiti ili streljati
kao zastraujui primer.
6) Mesta koja se moraju borbom zauzeti spaliti. . .
Boehme, peadiski general"

Sledea dva akta sadre podrobna uputstva odnosno primene gornje naredbe na
Jevreje i Cigane. Upueni su pod potpisom efa vojne uprave u okupiranoj Srbiji
Turner-a svima Feldkommanda-tur-ama i Kreiskommandatur-ama:
... Naelno se utvruje da Jevreji i Cigani pretstav-ljaju elemenat
nereda i kao takvi ugroavaju javni mir i poredak. Jevrejski intelekt je
izazvao ovaj rat i on mora biti uniten. Cigani prema svojim unutranjim i
spoljnim oso-benostima ne mogu biti korisni lanovi narodne zajednice.
Utvreno je da je jevrejski elemenat u znatnoj meri uzeo uea u voenju
bandi, a da su Cigani odgovorni za akte svireposti i za obavetajnu slubu.
Stoga se, naelno, u svakom sluaju (odmazde) svi Jevreji i svi Cigani imaju
stavljati trupama na raspoloenje kao taoci.
Pored toga postoji namera da se ene i deca Jevreja i Cigana prvo
zatvore u jedan sabirni logor i da se zatim deportacijom ovaj elemenat nereda
ukloni iz srpskog prostora. U tu svrhu preduzeti potrebne pripreme".
Ova je naredba zavedena pod br. 44/41 od 26 oktobra 1941 (NOKW 802).
Sledea pod br. 47/41 (NOKW 801) glasi:
,,U vezi moje naredbe od 10 oktobra 1941 br. 2848/41 nareujem da se
odmah uhapse svi Jevreji i Cigani kao taoci. Ako izvrenje zapovesti ne bi
bilo moguno iz tehnikih ra-
17
 zloga, o tome izvestiti, sa istovremenim oznaenjem njihovog broja i mesta
boravka.
Dalje navesti priblian broj ena i dece Jevreja i Cigana, mesto
njihovog boravka, kao i pripremiti njihovo upuivanje u jedan sabirni logor
u blizini Beograda. Taan datum izvrenja sledi.
Rok za izvetaj: 15 novembar 1941."
Videli smo meutim, da je Gestapo zapoeo internaciju Jevreja mnogo pre
izdavanja ovih naredaba ve avgusta 1941, im su to dopustile tehnike
mogunosti. Isto tako i streljanje Jevreja otpoeli su Nemci masovno ve prve
polovine septembra meseca. Gornje naredbe su samo ,,pokrie" nemakih vlasti kako
za zloine koje su ve poinili tako i za one koje su tek nameravali da uine.
... Ve septembra meseca, i to moda polovinom septembra 1941,
odvedena je iz logora kod Topovskih upa prva partija Jevreja veinom
starijih lica. Nemci su im rekli da ih vode u Austriju na rad. Nisu im
dozvolili da ponesu nita od svojih stvari, imali su na sebi samo koulju,
pantalone i cipele. Rekli su im da e sve potrebne stvari dobiti u logoru u
koji e ih dovesti da e im se dati naroita uniforma. Obeavali su im da
e raditi kod seljaka i da e ih ovi hraniti, i to dobro hraniti. . . Bilo je ak i
sluajeva da su se pojedinci dobrovoljno javljali za odlazak, na primer, sin je
poao dobrovoljno da bi bio zajedno sa ocem, brat da bi bio s bratom, itd."
(Z.s. Kalmana Alta od 6 maja 1947).
Zatim su dolazili ostali na red. Svakog 23 dana odvoeni su internirci u veim
ili manjim grupama na rad u Nemaku". Grupe su brojale 150 do 400 ljudi. 18
oktobra, kada su Nemci izvrili po-slednju, etvrtu masovnu internaciju Jevreja, od
ranije interniranih nije ostalo vie od stotinak ljudi. Prema kazivanju ovih, Nemci su
sve ostale ve bili odveli iz logora.
Nekoliko dana posle te poslednje masovne internacije mukaraca, zapoeli su
Nemci da odvode iz logora i lica iz te grupe.
,, ... Ve krajem oktobra otpoelo je odvoenje Jevreja iz logora
kamionima u veim grupama od 100 do 300 ljudi. Redovno je uoi
odvoenja, uvee, dolazio Stracke ili neko drugi iz Gestapo-a, odnosno
Jevrejske policije, izdavao nareenje koliko Jevreja treba da se spremi za
put" sutradan ujutro... Sami Jevreji iz logorske uprave bili su duni da
odrede lica koja e sutradan ii na put" i zatim je neko iz uprave prozivao
one Jevreje koji su bili odreeni da odu. Ujutru ve oko 6 sati stizalo je 3 do
6 kamiona, i obino oko 9 asova, natovareni svaki sa po 4050 Jevreja,
odlazili su u pravcu Paneva... I tako je to ilo sve do mog bekstva iz logora,
kada je u svemu ostalo u logoru oko 100 do 200 ljudi...

18
 Kada je izvestan broj Jevreja iz logora bio likvidiran, prvih dana
novembra meseca, poeli su dovoditi kamionima u veim grupama Cigane iz
Beograda i iz unutranjosti i smetati ih na mesta likvidiranih Jevreja. Cigani
su bili gru-pisani u konj usnici i u jednoj sobi na spratu i bilo ih je oko 1000.
Seam se da je bilo Cigana iz Poarevca, Vranja, Nia, itd. im su Cigani
stigli, odmah su poeli njih zajedno sa Jevrejima odvoditi kamionima na
skelu kod panevakog mosta. Kad sam pobegao iz logora, nije bilo vie
nijednog Ciganina. Prilikom odvoenja Cigana nisu pravljeni nikakvi
spiskovi niti su oni poimenino odreivani da se spreme za put, nego su ih
odvajali po grupama od 50 do 200" (Z.s. Al-freda Kazesa od 18 aprila 1945).
Iz prikupljenih dokaza iskaza veeg broja oevidaca strelja-nja utvreno je
da su Nemci streljali Jevreje na putu Panevo Jabuka, u Deliblatu, na strelitu kod
Jajinaca, kod Kumodraa i kod Beanije. Evo dva primera takvih iskaza:
... Jednog dana posle Petkovae 1941 godine pozvala nas je policija
preko naeg kneza Branka Dumitrova da se prijavimo Gradskoj policiji u
Panevu. Nas od prilike 35 Cigana bili smo u odreeno vreme u Policiji, gde
su nas natovarili na kamion i odvezli na jabuki put, kod tzv. Marin-kove
bare. Tu su nas odveli na mesto gde se sada nalaze masovni grobovi, pa nam
je tadanji ef policije Rudolf Krem-ling saoptio da emo kopati neke jame i
da o tome nikome ne smemo nita priati. Tada nam je imenovani odredio
mesto gde treba da iskopamo raku. Ovo se mesto nalazilo u produetku ve
iskopanih zatrpanih raka, to smo jasno videli, i pored kojih smo videli jo
tragove krvi. Iz toga zakljuujemo da su i pre nas vrena streljanja. Raka
koju smo trebali da iskopamo bila je otprilike 20 m duga a iroka 3 m i
duboka 150 do 160 sm. Mi smo ovo nareenje izvrili i iskopali ovu jamu.
Moda oko 10 sati videli smo da drumom dolaze kamioni i tada su od nas
Cigana dvadesetoricu zadrali da zakopavaju jamu, dok smo mi ostali otili
na 200 m na breg i tamo ekali. uli smo pucnje i videli kako iz kamiona
vode razna lica, meu kojima je bilo Srba, Jevreja i Cigana. Ovo znam jer
sam Srbe po nonji poznao, Jevreje po oznaci-traci, a meu Ciganima sam
poznavao dosta njih iz Srbije. Nemci su iz kamiona dovodili po 20 lica, stav-
ljali ih ispred rake, i to licem prema raci, pa je na leima istih nemakih
oficir obeleavao krug u koji su posle pucali vojnici. Na svakog je pucalo tri
vojnika... Mi smo nakon izvrenog streljanja rtve poreali jednu pored
druge u taj masovni grob: jedan red preko drugog. Kada smo svrili posao
Kremling nam je rekao da je streljano 280 lica. Drugi
19
 dan smo isto bili tamo i izvrili radnje kao i prvi dan... Trei dan je streljano
180 lica..." (Z.s. Miloa ajna od 26 januara 1945).
Navodimo najzad dva nemaka izvetaja naena u navedenom dosijeu
amerikog vojnog tuioca u Nirnbergu. To su izvetaji rukovodilaca streljanja oktobra
i novembra 1941.
Prvi dokumenat je izvetaj nekog porunika Lieppe-a iz sastava II odeljenja 521
nemakog armiskog obavetajnog puka (NOKW 497) od 13 oktobra 1941.

,,I z v e t a j o streljanj u Jevreja na dan 9. i 11. oktobra 1941

1 Nalog:
Na dan 8.X.1941 nareeno je streljanje 2200 Jevreja koji se
nalaze u beogradskom logoru.
2 Rukovoenje
i izvrenje:
Porunik Lieppe i drugovi iz vojne jedinice 26557 i 06175 iz
kojih su 2 oficira i 20 redova poginula, 16 nestala a 3
ranjena.
3 Lekarska pomo i nadzor:
Vii lekar Dr. Glaser, vojna jedinica 39107, i sanitetski
podoficir Bente iz jedinice 26557,
4 Transport i pre-
vozna sredstva:
Prevoenje i uvanje zatvorenika vrile su jedinice koje su
uestvovale u izvrenju. Prevo-zna sredstva stavio je na
raspoloenje saobraajni park Feldkomandatur-e
Beograd. Vojnici koji su uestvovali prevoeni su vojnim
vozilima.
5 Mesto izvrenja:
Na dan 9.X.1941 uma udaljena oko 12 km severoistono
od Kovina.
Na dan 11.X.1941 okolina strelita Beograd, na drumu
koji vodi ka Niu.
6 Obezbeenje
i kamuflaa:
Usledili su u najtenjem sporazumu sa sigurnosnom
policijom (SIPO) u Beogradu i Panevu.
7 Film i snimanje:
Propagandna eta ,,S".

20
8 Nadzor:
Porunik Lieppe, potporunik Wibrans, potpo-runik
Luestraeten, SS Oberscharfuhrer Enge, SIPO Beograd.
9 Izvrenje:
Posle temeljnog ispitivanja mesta i pripreme izvreno je prvo
streljanje na dan 9.X.1941. Zatvorenici su sa najnunijim
prtljagom odvedeni iz beogradskog logora u 05.30 asova.
Izdavanjem motika i drugih alata za rad obmanuti su tako da
su drali da idu na rad. Svako vozilo uvala su samo 3
oveka, da iz jaine strae zatvorenici ne bi naslutili pravo
stanje stvari. Transportovanje je izvreno bez ikakvih smet-
nji. Raspoloenje zatvorenika za vreme prevoza i pripreme
bilo je dobro. Radovali su se odlaska iz logora, jer njihov
smetaj u logoru navodno nije bio po njihovoj elji.
Zatvorenici su bili zaposleni 8 km. od mesta streljanja, te su
doc-nije dovoeni prema potrebi. Prilikom pripreme i za
vreme streljanja mesto je bilo dovoljno osigurano. Streljanje
je izvreno iz puaka iz daljine od 12 m. Za svakog
zatvorenika odreeno je 5 strelaca. Osim toga lekaru su
stajala na raspoloenju 2 vojnika, koji su po nareenju lekara
morali dotui zatvorenike metkom u potiljak. Stvari od
vrednosti i suvine stvari oduzete su i dostavljene docnije
NSV-u, odnosno sigurnosnoj policiji u Beogradu.
Zatvorenici su se drali prilikom streljanja pribrano.
Dva lica pokuala su bekstvo, ali su pri tome odmah
streljana. N e k o l i c i n a od njih d a l i su i z r a z a
s v o m e mi l j e n j u t i m e to su v i k a l i i v e o
S t a l j i n i R u s i j a . Na dan 9.X.1941 streljano je 180
lica.
Streljanje se zavrilo u 18.30 asova. Nita naroito
nije se tom prilikom dogodilo. Jedinice su se
z a d o v o l j n o vratile u svoje stanove.
Drugo streljanje moglo se izvriti tek ll.X. 1941 zbog
graevinskih radova na dunavskoj skeli. Usled toga naredno
streljanje moralo se izvriti u okolini Beograda. Radi toga
bilo je potrebno pronai novo mesto i udvostruiti opreznost.
Sledee streljanje, 11.X.1941 izvreno je u okolini strelita.
Streljanje je teklo po planu.

21
 Streljano je 269 ljudi. Prilikom oba streljanja nije ni jedan
ovek pobegao i nije se imao zabe-leiti nikakav naroiti
dogaaj. Radi pojaanja bezbednosti bio je dodeljen jo
jedan vod iz jedinice majora Pongruber-a pod vostvom pot-
porunika Hau-a. Ukupno je streljano 9 i ll.X. 1941 449 ljudi
i to od navedenih jedinica. N a a l o s t ova jedinica morala
je obustaviti dalja streljanja zbog upotrebe iste za druge za-
datke, te se dalje izvrenje naloga moralo predati jedinici
majora Pongruber-a".
Drugi izvetaj podnosi porunik Walther, komandir 9 ete I bat. 433 peadiskog
puka 734 peadiske divizije na dan l.XI. 1941
Po dogovoru sa nadlenom SS komandom preuzeo sam iz
beogradskog logora za internirce izabrane Jevreje odnosno Cigane. Kamioni
Feldkommandatur-e 599, koje sam imao na raspoloenju, pokazali su se
necelishodni iz dva razloga:
1) Voze ih civili. Time tajnost nije obezbeena.
2) Nemaju krova ni arnjeva, tako da je stanovnitvo gradova videlo
koga imamo u kolima a prema tome i kuda vozimo. Pred logorom
su bile sakupljene ene
Jevreja koje su kukale i plakale kad smo krenuli.
Mesto gde smo vrili streljanje vrlo je podesno. Lei severno od
Paneva, neposredno na putu PanevoJabuka, gde ima jedan nagib toliko
visok da se uzanj moe samo teko uspeti. Prema nagibu zemljite je
barovito, a iza toga nalazi se neka reka. Kad reka nadoe (kao to je bio
sluaj 29.X) voda stie skoro do samog nagiba. Bekstvo hapenika moguno
je spreiti s malo ljudi. Isto je tako tamo podesno peskovito tle, koje olakava
kopanje raka, to skrauje vreme rada.
Po dolasku na 1 1/2 do 2 km ispred izabranog mesta, iskrcali su se
hapenici i peice doli do mesta, a kola s civilima vratili smo odmah natrag
da bi im dali to manje osnova za sumnju. Onda sam blokirao put za svaki
saobraaj iz razloga bezbednosti i tajnosti.
Gubilite je obezbeeno sa tri laka mitraljeza i 12 vojnika:
1) protiv pokuaja bekstva hapenika,
2) radi sopstvenog obezbeenja od eventualnog napada od strane
srpskih bandi.
Kopanje raka oduzima najvei deo vremena, dok se samo streljanje
obavlja vrlo brzo (100 ljudi za 40 minuta).
Prethodno su sakupljeni prtljag i predmeti od vrednosti i stavljeni u moj
kamion da bi ih predao NSV-u.

22
 Streljanje Jevreja ide lake nego streljanje Cigana. Mora se priznati da
Jevreji odlaze u smrt vrlo pribrano stoje potpuno mirno, dok Cigani
kukaju i deru se i stalno se pomiu, pa i onda kad se ve nalaze na samom
mestu gde treba da budu streljani. Neki su ak skoili u raku pre plotuna i
pokuali da se naine mrtvim.
Streljanje isprva nije ostavilo utisak na moje vojnike. Ali drugog dana
ve se dalo primetiti kod pojedinaca da nemaju nerava da vre streljanje due
vremena. Moj lini utisak je taj da se za vreme streljanja ne javlja nikakav
duevni otpor (,,dass man wahrend der Erschiessung keine se-elischen
Hemmungen bekommt"), ali se ovaj pojavljuje kasnije, kada ovek uvee na
miru o tome razmilja.
Walther, porunik"

Glava V

Internacija i ubijanje ena i dece Jevreja u Beogradu

Internacija Nepunih mesec dana posle istrebljenja skoro svih odraslih Jevreja
u Beogradu, Nemci prelaze na likvidaciju ena i dece.
Poetkom decembra 1941 nareeno je Jevrejima javnim pozivima od strane
Policije za Jevreje, da svi, bez razlike pola i starosti, na dan 8 decembra dou u
Policiju, da ponesu sobom najpotrebnije stvari i hranu za nekoliko dana, stan
zakljuaju, a kljueve od stana i podruma, na kojima mora biti privezan karton s
imenom i tanom adresom, predaju Policiji. Istim pozivima upozoreni su ujedno da
nita od svojih stvari ne smeju sakriti ili otuiti. Za prekraj ove naredbe propisana je
smrtna kazna.
Gornja se naredba odnosila u stvari skoro samo na ene i decu.
Ogromna veina ena odazvala se tom pozivu. Nije bilo porodice koja nije
izgubila nekoliko najbliih mukih lanova. U punoj neizvesnosti o njihovoj sudbini,
utueni od stradanja i stalnih ponienja, retke su bile ene koje su pomiljale da se
spasu bekstvom, da bar sebi i svojoj deci stvore drukiju sudbu od one svojih mueva,
oeva, brae. Rezignirano su ile u neizvesnost, bez volje za dalji ivot, nesposobne za
odluku i akciju.
Odreenog dana stajale su duge povorke staraca, ena i dece pred Policijom za
Jevreje, ekajui satima u snegu da dou na red i da budu prebaene u logor. Mase
Srba ljudi i ena koji su svoje prijatelje dopratili do policije, nemaki su vojnici
surovo odbijali i udarcima kundaka terali od redova.
Vie ekipa od po dva kamiona prevozile su Jevrejke s decom na Sajmite. Prvi
kamion prevozio je ene s decom, drugi njihove stvari. U ili 12 decembra prebaene
su i poslednje grupe ena i dece u logor.

23
 Logor na Sajmitu. Sajmite, na levoj obali Save, gde su pre rata prireivane
izlobe uzoraka, pretvoreno je u logor. Nekoliko paviljona ureeno" je za smetaj
interniraca: postavljeni leaj i od dasaka, prozori (ija su stakla bila polupana od
bombardovanja) zatvoreni daskama, a ceo prostor ograen bodljikavom icom. I to je
bilo sve. Oteena krovna konstrukcija, napukli zidovi nisu opravljeni, iako su tolike
hiljade ena i dece imali da provedu u tim paviljonima celu zimu.
Broj interniraca na Sajmitu. Na Sajmite je prvih dana prebaeno oko 6.000
ena i dece iz Beograda i Banata. Neto kasnije pre-meteni su na Sajmite i Jevreji iz
logora kod Topovskih upa i Ba-njicc.
Januara 1942 poeli su da pristiu na Sajmite i Jevrejke s de-com iz raznih
mesta iz unutranjosti Srbije iz apca, Nia, Kra-gujevca i drugih mesta. Krajem
februara dovedeni su tamo i Jevreji iz Kosovske Mitrovice i Novog Pazara oko 300
lica oba pola, a poetkom maja 1942 i jedan deo Jevreja iz Zemuna. Ukupno je kroz
logor na Sajmitu prolo oko 7.500 Jevreja. Pored Jevreja bilo je na Sajmitu
smeteno oko 600 Cigana iz Beograda i Srema.
Komanda i uprava logora. Komanda logora bila je u rukama Gestapo-a.
Komandant je bio SS-potporunik Andorfer, njegov pomonik SS-podoficir Enge.
Podoficiri su takoe bili SS-ovci, a stra-are je davala feldandarmerija.
Logorsku administraciju Nemci su predali Jevrejima, a za sebe zadrali samo
nadzor. Dunost jevrejske logorske uprave bila je da se stara za spremanje hrane od
namirnica koje je logoru dostavljalo Beogradsko gradsko poglavarstvo, da se stara za
red i istou u logoru, da vodi prepisku s raznim Nedievim vlastima oko nabavke
hrane, ogreva i drugih potreba, itd. Logorska ambulanta bila je takoe u rukama
jevrejskih lekara i jevrejskog bolnikog osoblja.
Jevrejska uprava logora inila je to je god mogla da olaka sudbinu interniraca;
bilo je, meutim, i u upravi logora ljudi koji su iz straha od Nemaca striktno izvravali
sva nareenja nemake komande. Dvojica od njih, neki arfa i Kraus, obojica iz
Zrenjanina, bili su ak nemaki pijuni i sluge. Zbog toga su dolazili esto u sukob s
internirkama. Jednom prilikom dolo je do otvorene pobune zbog rave i nedovoljne
hrane; tada su se arfa i Kraus obratili za zatitu nemakoj komandi logora, te je u
logor doao sam Stracke i zapretio da e streljati stotinu ena, ako se jo jednom
slino ponovi.
Paviljon br. 3. U tom paviljonu se nalazio najvei deo Je-vrejki iz Beograda i
Banata s decom oko 5.000 lica. Taj paviljon, iako jedan od najveih na Sajmitu,
bio je premalen za toliko lica. U prepunom paviljonu internirke su se leei jedva
mogle okrenuti. I ovaj je paviljon bio znatno oteen.

24
 ... Kada smo dole na Sajmite bio je gotov samo paviljon br. 3, i u taj
paviljon smo smetene mi iz grupa koje su stizale prvih dana.
Prozorska stakla bila su razbijena, a i cela je zgrada stradala od
bombardovanja; bilo je pukotina u zidovima, krovna konstrukcija bila je
upropaena, tako da su kia i sneg ulazili u paviljon. Na betonskom podu
napravile su se od kie i snega itave bare, koje su se, kada je bio mraz, smr-
zavale ..." (Z.s. Vere Danon od 2 maja 1947).
,, .. . Leaj i su bili strahovito pretrpani, na svaku od nas dolo je najvie
1/2 metra irine za leanje. Naroito je opasno bilo peti se uskim
stepenicama na drugi i trei sprat i bili su esti sluajevi da su ene. naroito
starije i slabe od rave hrane, padale sa stepenica ili sa poslednjeg sprata i te-
ko se povredile pri tome, a bilo je i smrtnih sluajeva usled pada. Vlaga koja
se nahvatala po zidovima (u paviljonu se pralo rublje, deca, kupale ene,
suilo rublje) pretvorila se u led i zidovi su izgledali kao da su graeni od
leda. Vetar i sneg ulazili su kroz oteene zidove u paviljon..." (Z.s. ar-lote
osi od 14 maja 1947).
Sa gornjih spratova curila je na donje mokraa male dece, tekla je
voda kojom su ene, po nareenju Nemaca, prale leaje, tako da su svi donji
spratovi bili mokri, a slama uvek vlana. Slamu nam uopte nisu menjali.
Mnoge nisu ni imale slame, jer nisu stigle da je uzmu prve rezerve raz-
grabljene su vrlo brzo, a nove slame Nemci nisu davali. Kako od kue nisam
donela posteljinu, jer su mi pre toga Nemci opljakali stan, bila sam
prinuena da spavam na golim daskama i da se pokrivam svojim tankim
kaputiem, tako da sam uasno trpela od zime, od ega i danas ose-am
posledice. . ." (Z.s. arlote Rot od 19 maja 1947).
Ishrana, Za ishranu interniraca starao se Socijalni otsek Gradskog
poglavarstva u Beogradu. Zadatak tog otseka bio je da nabavlja namirnice i da ih alje
u logor. Vrste i koliinu namirnica odreivali su Nemci.
,, ... Hrana je bila uasna. im smo potroili ono malo hrane to smo sobom
poneli, nastala je prava glad. Izjutra smo primale jednu oljicu tople vode, za ruak i
veeru po 1 kaiku od oko 1/4 litra neeg to je liilo na splaine sa po kojim listom
kupusa ili komadom krompira. Hleba smo prva tri dana dobijali svega po 1/4 kgr. . ."
(Z.s. Lenke Anelkovi od 19 aprila 1947). Svedok koji je dao ovaj iskaz napustio je
logor posle samo nekoliko dana boravka u njemu. Ishrana se posle 23 nedelje
boravka u logoru jo i pogorala, naroito kada su Nemci smanjili dnevni obrok proje
na svega 150 gr. dnevno.

25
 U kojoj je meri ishrana internirki bila nedovoljna, vidi se iz injenice da je
gestapovac, SS-porunik Dr. Jung, lekar banjikog logora i logora na Sajmitu,
zlikovac za koga je utvreno da je uivao u tome da lino strelja na Jajincima ljude,
naao, posle jednog obilaska Sajmita, da je neophodno odmah udvostruiti obroke
proje. Ali vii vojni savetnik Feldkommandatur-e br. 599, Dr. Ramse, odbio je predlog
Dr. Jung-a i sve je ostalo po starom.
15 dana posle naeg dolaska u logor hrana se naglo pogorala. esti su
bili sluajevi, da hranu nismo primali po 48 sati, a zatim bi obarili neki sitan
promrzao krompir i svaka je od nas dobila po etiri do pet komada ukupno za
ruak i veeru ..." (Z.s. arlote Cosi od 14 maja 1947).
Ali se esto deavalo da Gradsko poglavarstvo nije isporuilo ni te minimalne
koliine hrane, ili ih je isporuivalo u takvom stanju, da se veliki deo istih morao
baciti kao neupotrebljiv.
Molbe i pretstavke Jevreja Gradskom poglavarstvu bile su uzaludne: meu Nedievim
organima bilo je ljudi nita boljih od samih Nemaca. Iz akta Gradskog poglavarstva
br. 1972 od 3 februara 1942 vidi se da je Centrala za iskoriavanje stoke odbila
molbu je-vrejske uprave logora da se isporue bar one koliine namirnica koje su sami
Nemci odobrili, izvestivi tom prilikom upravu logora da se za jevrejski logor mogu
izvriti isporuke tek onda, kad su p o d m i r e n e sve d r u g e p o t r e b e " .
Posledice takve ishrane bile su katastrofalne.
... U bolnici su se s vremena na vreme pojavljivala nova lica: ene sa
Sajmita bolesnice, deca sa ranama od promrzlina, kojima su nokti
otpadali od zime i nedovoljne ishrane. Svi su bili sama koa i kost. Deca sa
svojim starakim ispaenim licima nisu liila na decu. ene, oiju
izbezumljenih od straha, odbijale su da pred nepoznatim lici ma ta izjavljuju
o logoru. Ali je njihov izgled dovoljno govorio o strahotama koje su
pretrpele i teko delovao na ostale bolesnike . . ." (Z.s. Stane Koanin od 3
maja 1947).
Zima. Januar mesec 1942 godine bio je za nas najtei. Zima je bila
uasna, praena stalnom koavom... Znam, da je 4 starica iz Doma starica
umrla od zime, da su naene smrznute .. .
Najvie smo patile od zime: redak je bio onaj kome nije premrznuo neki
deo tela. Dovoljno je bilo da se ovek udari, odmah bi se otvorile na tom
mestu promrzline. Ja sam tri godine posle izlaska iz Sajmita nosila na svom
telu znakove tih promrzlina.
Pei je bilo etiri, ali je to, naravno, bilo sasvim nedovoljno da zagreje
tu ogromnu prostoriju na tri i etiri metra od pei nije se ni osealo da je u
paviljonu loeno. Po-

26
 red toga, Nemci su retko izdavali drva, koja su uvek bila najgoreg kvaliteta i
potpuno sirova..." (Z.s. Vere Danon).
,,... Nae devojke koje su odlazile na prinudan rad na zemunski aerodrom
vraale su se ne samo promrzlih prstiju na nogama i rukama, ve su im sa
nadlanica otpadali koa i itavi komadi promrznutog mesa.
Najstranije je bilo nou kada su mala deca, muena glau i zimom, plakala i
molila majke da im daju hrane i da ih bolje pokriju. To je trajalo po cele noi, i
mnogi od nas nije mogao trenuti, od alosti zbog bede te nevine dece. Jo je gore
bilo majkama, koje nisu bile u stanju da im pomognu..." (Z.s. arlote osi od 14
maja 1947 dod.).
Bolesti i smrtnost. Zdravstveno stanje bilo je oajno. Od zime i gladi
nastala su poboljevanja, pa je bilo sluajeva da nas je na hiljade lealo u paviljonu
od gripa i promrzlina. Samo se mali broj mogao skloniti u ambulantu, jer je ambu-
lanta imala najvie pedeset kreveta; svi ostali leali smo bolesni u paviljonu. Iako
teko bolesne, sve su bolesnice, pa i bolesna mala deca, morali izlaziti napolje za
vreme vetre-nja" paviljona i tamo provoditi po dva sata po najveoj zimi.
Najee bolesti bile su grip, promrzline, zapaljenje plua, kao i prevremeni
poroaji usled iznemoglosti od gladi i od. pretrpljenog straha..." (Z.s. arlote Rot
od 19 maja 1947).
Od rave hrane, zime, stalnog straha i briga svet je naglo propadao. Ja sam
za dva meseca boravka u logoru izgubila 24 kg teine, a tako je manje ili vie bilo
i sa svim ostalim. Umiralo je dnevno proseno pet do est lica. Leeve su smetali
u turski paviljon, a kada bi se nakupio izvestan broj, prenosili su ih u Beograd..."
(Z.s. arlote osi od 14 maja 1947 god.).
Bilo je na Sajmitu i nekoliko sluajeva duevnog oboljenja:
Mnogi nisu mogli izdrati ove strahovite muke: nekoliko devojaka je
poludelo. Seam se poimenino neke Levi-jeve. Jedino je ona odvedena
navodno u bolnicu. Sve ostale koje su duevno obolele ostale su i dalje zajedno
sa nama..." (Z.s. Vere Danon).
Poznato mi je da je odmah od poetka nekoliko devojaka duevno obolelo.
Jedna od njih, ker nekog Danila (mislim Albaharija), bila je izdvojena od nas u
drugi paviljon i svaki put kada bi ugledala nekog nemakog vojnika, dobila bi
nastup i strano bi vikala. Nemaki vojnici su je zbog te vike tukli..." (Z.s. Lenke
Anelkovi od 19 aprila 1947).
Za vreme okupacije radio sam u fabrici Ikarus" kao mehaniar. Prelazio
sam svakodnevno iz Beograda vozom, a koji put i kamionom poto stanujem u
Beogradu.

27
 Jedno po podne u zimi 19411942 godine, dana i meseca ne seam se
tano, video sam Jevreje (poznao sam ih po traci koju su nosili preko ruke)
kako na nosilima prenose leeve uvijene u beo arav, preko zaleene Save,
sa logora na Sajmitu na drugu, beogradsku, obalu Save. Video sam, dalje,
da je na beogradskoj obali stajao veliki kamion, u koji su ve bili utovareni
leevi, isto tako uvijeni u belo platno. Moglo je biti 2030 leeva. Prolazio
sam peice pored kamiona, propeo sam se na prste (nalazio sam se na jednoj
maloj uzviici) pa sam tako mogao da opazim leeve u kamionu. Video sam
isto tako na suprotnoj obali Save jo izvestan broj poredanih leeva, koje je
verovatno takoe trebalo utovariti u kamion..." (Z.s. Radisava Pavlovia od
28 aprila 1947).
Taan broj umrlih u logoru na Sajmitu ne moe se utvrditi. Pored toga, najtei
bolesnici prevedeni su u Jevrejsku bolnicu u Beogradu, te je jedan deo interniraca sa
Sajmita umro u bolnici, a o broju onih sluajeva u bolnici takoe nema podataka.
Svedoci koji su esto odlazili u bolnicu saglasno iskazuju da je umiranje u bolnici bilo
veliko, naroito tokom zime januara i februara 1942.
Iz jednog akta matinog ureda jevrejske zajednice u jevrejskom logoru na
Sajmitu od 5 maja 1942 godine kojim se Gradskom poglavarstvu u Beogradu
dostavlja spisak umrlih Cigana na Sajmitu vidi se, da je od oko 600 Ciganki i
ciganske dece umrlo 57 lica dakle oko 10%. Taj bi se procenat smrtnosti mogao
pretpostaviti i kod Jevreja, koji su istina iveli pod boljim uslovima od Cigana (imali
su veinom svoje posteljne stvari), ali su proveli dva i tri puta due vremena u logoru
od Cigana, od kojih je vei deo puten na slobodu posle 6 nedelja boravka u logoru.
S druge stFane, netana su tvrenja nekih nemakih zloinaca koji su na pretresu
pred Vojnim sudom beogradskog garnizona decembra 1946 godine pretstavljali kao
da je veina interniranih Je-vrejki i njihove dece pomrlo u logoru tokom zime 1941
1942, i to od epidemije pegavca, a da je samo jedan deo uguen gasom u du-
egupkama. Pegavca na Sajmitu nije bilo sve do leta 1942 do dolaska talasa iz
Bosne nijedan sluaj.
Postupak streljanja. Postupak nemakih oficira i vojnika bio je i u ovom
logoru grub i neovean. Tukli su ene i decu za svaki najsitniji prekraj propisanog
reda, a koji je skoro nemogue bilo odravati, jer su to sami Nemci onemoguili
natrpavi pet hiljada ena i dece u jednu jedinu prostoriju bez najpotrebnijih sredstava
za odravanje reda i istoe. Zlostavljanje i vreanje ena i dece bili su svakodnevne
pojave.
Tokom januara i februara meseca 1942 nemaka logorska komanda streljala je
nekoliko interniraca.
Prvi je streljan internirac Heslajn, kurir izmeu logora i jevrejske bolnice.
Nemaki straari nali su kod njega prilikom pretresa

28
pisma nekih interniraca svojim roacima u bolnici, kojim su ih molili da im poalju
namirnice, toplo odelo, lekove i dr. Posle streljanja koje je izvreno u krugu logora,
Stracke je sazvao zbor ena i dece i upozorio ih da e tako proi svako ko bude
pokuao da stupi u vezu s licima van logora.
Januara meseca 1942 streljana su dva lica; podataka o razlogu streljanja kao i
linih podataka streljanih nema.
Sredinom februara 1942 godine streljano je jo 5 ena i devo-jaka koje su
pokuale da doture pisma u jevrejsku bolnicu. Kurira izmeu logora i bolnice vie nije
bilo; pisma su sada prenosili Srbi radnici koje su Nemci putali u logor radi
obavljanja potrebnih radova. Internirci su se dogovorili s njima gde e ostavljati svoja
pisma, i oni bi ta pisma uzimali i predavali adresantima. inili su to uz najveu
opasnost za sebe i svoje porodice, odbijajui da za ovo prime i najmanju nagradu. Kod
jednog od tih radnika prilikom pretresa pre odlaska sa Sajmita pronaena su takva
pisma; poto na njima nije bilo potpisa, Nemci su stavili tog oveka na najstranije
muke dok nije odao lica s kojima je stajao u dogovoru. Te su ene i devojke odmah
streljane pred svim internircima.
Najzad, druge polovine februara streljali su Nemci ponovo jednu devojku.
Identitet devojke, ni razlog streljanja nisu se mogli utvrditi.
Jevrejke osloboene iz logora do poetka likvidacije. Jevrejko udate za
hriane nisu bile dune da se odazovu pozivu. No poto je odluka Gestapo-a o tome
kasno stigla, izvestan broj takvih lica do-speo je ipak u logor. Uslov za njihovo
putanje iz logora bio je taj, da mu, ili najblia njegova rodbina u sluaju
muevljevog otsustva, podnesu molbu za osloboenje Gestapo-u. Nije bilo sluaja da
su mu, odnosno njegova rodbina odbili da to uine, te su se sve Jevrejke njih
desetak koje su bile u tom poloaju, spasle.
Likvidacija ena i dece. Krajem februara meseca 1942 zapoeli su Nemci sa
ubijanjem internirki.
Jedan svedok koji je do kraja ostao u logoru, daje detaljan iskaz o odvoenju
interniraca iz logora radi likvidacije.
Otac mi se zvao Fritz Schuepbach, majka Koestli Luise, oboje iz
Berna, vajcarski dravljani, vere protestantske. Mu mi se zvao Nehemia
Schonfein, lekar, rodom iz Ostroga, mojsijevac. Za njega sam se udala u vaj
carskoj, u Bernu, godine 1920, u protestantskoj crkvi...
Doli smo u Jugoslaviju 1922 godine. Moj mu se nalazio u vaj
carskoj misiji Crvenog krsta za pomo krajevima po-stradalim od rata. Misija
je ostala u Jugoslaviji godinu dana. Po odlasku misije, moj je mu ostao i
dalje u Jugoslaviji kao lekar u Pritini, a posle u Kosovskoj Mitrovici, gde je
svoj poziv obavljao sve dok nije tamo uhapen februara 1942 godine.
Uhapen je od strane Gestapo-a u Kosovskoj Mitrovici...
29
 Pet ili est dana po hapenju moga mua uhapsili su i mene i ker
Ljiljanu, kojoj je tada bila 13 godina. Moja druga ker, Suzana, nalazila
se tada u Beogradu, te tako nije uhapena. Uhapsili su nas zbog toga to
nisam mogla da pokaem originalna dokumenta o svom nejevrejskom
poreklu, a za kopije koje sam pokazala tvrdili su da su lane...
Odmah po naem dolasku u logor Nemci su saoptili da e se logor
postepeno isprazniti, jer e na Sajmite dovesti komuniste, ali nisu hteli
rei kuda e nas odvesti... Za prve transporte pozivali su lica da se
dobrovoljno jave, i to su prvo pozivali ba grupu s kojom sam i ja dola
Jevreje iz Kosmeta. Mnogi su se od njih zaista dobrovoljno javili i
otili prvim transportima. Posle su dolazili ostali na red. Zatim, kada vie
nije bilo dobrovoljnih prijava, Nemci su sami odreivali ko e ii
narednim transportom. Prozivali su lica iz unapred sastavljenih spiskova,
u koje su uvek uvodili cele porodice dakle mukarce, ene i decu. Pod
rodbinom pod-razumevam i dalje roake brau, sestre, njihovu decu,
zatim babu, dedu, itd...
Transporti su odlazili jednim ogromnim automobilom potpuno
zatvorenim, tamnosive boje. U automobilu je moglo stati po 100 lica
10 redi po 10 lica. U njemu nije bilo se-dita. Auto je stajao uvek ispred
zemunskog ulaza u logor nije nikad ulazio u sam logor.
Onima koji su bili odreeni za transport, nareeno je ili, tanije,
ljubazno savetovano da najvrednije stvari ponesu sobom, a da sve
ostalo briljivo upakuju i na paketu stave svoju tanu adresu. Te
upakovane stvari internirci su neposredno pred polazak donosili do pred
sam kamion koji je uvek iao iza velikog sivog automobila, i SS-ovci su
ubacivali te pakete u kamion. Odmah posle toga nareeno je internircima
da uu u automobil, pa su i automobil i kamion krenuli zajedno nekud
kuda, to nije niko od nas slutio.
Tako su ti transporti odlazili skoro svakog dana. Nede-ljom i
praznicima obino nije bilo transporta, ali je bilo dana kada je automobil
dolazio i dvaput. ofer sivoga automobila ulazio je esto u sam logor,
sakupljao decu oko sebe, milovao ih, uzimao u naruja i delio im
bonbone. Deca su ga vo-lela, i uvek kad bi doao, trala mu u susret po
bonbone. Niko u logoru nije slutio da ljude odvode u smrt. vrsto se
vero-valo da se radi o preseljenju u neki radni logor. Jednom prilikom
pokuala sam da se popnem na kulu komandature, odakle bih mogla da
vidim u kom pravcu odlazi automobil, ali su me straari uhvatili i
zapretili da e me streljati, kao i svakog drugog koji bude pokuao da to
uini. Dogovorili smo se s licima koja su odlazila, da na kamionu za
stvari, (a ne za ljude, jer onaj za ljude nije ulazio u logor), na mestu

30
 koje smo oznaili, zabelee gde ih je kamion istovario, ali nikada nita na
kamionu nije bilo zabeleeno, iako smo nekoliko puta bili u mogunosti da
pregledamo kamion i prokon-troliemo da li su ranije odvedeni drugovi
ispunili svoje obeanje...
Pretposlednjim transportom 8 i 9 maja 1942 godine odveden je i moj
mu u nepoznatom pravcu. Nije hteo da mi dozvoli da ga pratim, zahtevao je
od mene da iskoristim mogunost da preko vajcarskog poslanstva kao
nejevrejka budem putena na slobodu, te da pronaem nau drugu ker,
Suzanu, za koju nismo znali gde je i da li je uopte iva, jer preko 3 meseca
nismo od nje imali nikakvih vesti... Posled-nji transport otiao je sa Sajmita
oko 10 maja 1942 godine...
Cigani koji su ostali na Sajmitu transportovani su poetkom marta
meseca. Zaboravila sam da kaem: sa svakim transportom iao je po jedan
lekar Jevrejin ili bolniar. To nas je jo vie dralo u uverenju da Nemci vode
rauna o ivotu i zdravlju interniraca. Uopte, nita nam tokom internacije
nije ukazivalo na to da Nemci nameravaju da ubiju tolike hiljade nevinih
ljudi...
Ostale smo oko 10 maja od 8.000 lica svega nas 6 ena. Sve ove ene
nisu bile Jevrejke ve udate za Jevreje (veina Nemice).
Ja sam bila osloboena na intervenciju vajcarskog poslanstva, koje je uspelo da
pribavi dokaze da nisam Jevrejka... Svi smo mi nas 6 ena ostale jo nedelju
dana u logoru, niko onama nije vodio rauna, niti nam davao hrane. Posle 15 maja
putene smo na slobodu. Uspela sam da pronaem svoju drugu ker, koja se bila krila
kod nekih naih poznanika. Ali sam bila na slobodi svega dva dana. Ponove sam bila
uhapena zajedno sa kerima i odvedene smo u logor na Banjici. Razlog hapenja nije
mi saopten, pa ga ni danas ne znam. Pretpostavljam da je Nemcima bio cilj da
uklone jednog od retkih svedoka koji zna za njihov strahovit zloin uinjen prema
nevinih 8.000 rtava. Da napomenom i to, da mi je prilikom putanja na slobodu, i to
u Ge-stapo-u u Ratnikom domu, nareeno da potpiem jednu izjavu: da nikome neu
priati o onome to sam u logoru na Sajmitu videla ili ula. Uveravali su me da e oni
sve doznati ta ja budem o Sajmitu priala..." (Z.s. Hedvige Schonfein od 19 aprila
1947). Danas tano znamo gde su te hiljade ena i dece odvedeni i na kakav su nain
ubijeni: zloinci su priznali pred sudom strahovit zloin u kome su uestvovali, a
malobrojni svedoci mogli su posle Osloboenja da govore o onome to su videli.

31
 Iskazi svedoka grobara. ,, . . . Ja sam kopao rake i za uguene
Jevreje, ali mi koji smo rake kopali nismo leeve zatrpavali. Kad rake
iskopamo, mi smo bili odmah udaljeni, a pokopavanje Jevreja vrili su ljudi
koje su Nemci u svojim kamionima sa sobom vodili... Primetio sam kod XV
kvarta jedna laka nemaka kola, u kojima je bio jedan oficir. Za njim je ila
straa, a za straom je iao jedan veliki kamion dobro zatvoren, iz koga sam
primetio da izlazi dim. Nemci su u ovom kamionu uguivali ne samo
Jevreje, ve i zatvorenike sa Banjice.
Puna dva meseca radio sam na iskopavanju raka u 1942 godini, od
marta do maja meseca, kada su Jevreji uguivani i u te rake zatrpavani, ali mi
njih nikada nismo zatrpavali. im bi primetili da iz daljine dolazi gas-auto sa
uguenim Jevrejima, mi smo strelite naputali a Eugen je kontrolisao da li
neko od naih sluajno posmatra istovarivanje Jevreja iz automobila...
Iskopano je 81 ili 82 rova. Ja sam uestvovao u kopanju svih ovih
rovova i u ovim rovovima moglo je stati najmanje po 100 ljudi a za ovaj broj
uvek nam je i nareivano da rovove kopamo. Ovi su rovovi upotrebijeni
samo za one koji su u automobilu ugueni, dok su za streljane kopani drugi
rovovi.
Jednoga dana su pred nama grobarima streljali pet ljudi koji su
zakopavali Jevreje. Major koji je bio prisutan stre-ljanju rekao nam je:
Vidite li ove to smo ih streljali. Oni su ovde radili i mnogo priali, a ako se
ma ta uje od vas i vas e to snai". Te sam ljude video u kamionima u spro-
vodu uguenih Jevreja..." (Z.s. Vladimira Milutinovia od 30 decembra
1944).
.. . Takoe su dovodili jedan zatvoreni auto i video sam lino kada su
Nemci iz toga automobila izbacivali leeve a to znai da su oni prethodno
ugueni..." (Z.s. Aranela Milen-kovia od 18 decembra 1946).
Sta kau sami zloinci o svojim zloinima. Decembra 1946 gcd. sueno je
pred Vojnim sudom beogradskog garnizona jednoj grupi gestapovaca iz Gestapo-a u
Beogradu, meu kojima su se nalazili kao optueni i sledea lica:
Wilhelm Fuchs, bivi pukovnik SS i Policije, ef Einzatzgruppe za Srbiju.
Hans Helm, bivi pukovnik SS i Policije, bivi ef egzekutivne slube u tabu
Einzatzgruppe za Srbiju.
August Meyszner, bivi vii voa SS i general-lajtnant policije, vrhovni
komandant celokupne policije u Srbiji.

32
 Ludwig Teichmann, bivi potpukovnik SS i policije, bivi ef SD
(Sicherheitsdienst sluba bezbednosti) u tabu Einzatzgruppe za Srbiju.
Georg Kiesel, zamenik efa vojne uprave u Srbiji, kome je sueno tek kasnije,
dao je na pretresu svoj iskaz kao svedok.
U svojim iskazima u istrazi i na glavnom pretresu imenovani su izjavili sledee:
O ubijanju interniraca iz logora kod Topovskih upa:
Kiesel: ,,. .. to se tie Jevreja i njihovog unitavanja mogu rei, da je to
stvar koju je jedino policija izvrila kako za vreme Fuchs-a tako i za vreme
Meyszner-a. O tome su mi poznati ovi sluajevi koje sam ja uvek sluajno
saznavao...
Moj ofer jednoga dana mi je ispriao da je njegova jedinica rano ujutru
bila na vebi kod strelita u Jajincima. Tamo je njegova jedinica naila na
100200 leeva neposredno pre toga postreljanih. Odmah mu je jasno bilo
da su to Je-vreji. Neke rtve su jo pokazivale znake ivota. Tada je oficir
rukovalac vebe naredio da se takvim rtvama da jo po jedan metak. To je
bilo krajem 1941... Turner ili Boehme, ne seam se tano koji od njih, upitao
je Fuchs-a da li je to po njegovom nareenju uinjeno. Fuchs je tada
odgovorio da je dobio nareenje iz Berlina da postrelja izvestan broj Je-
vreja..."
Fuchs: .. Ja sam esto davao Jevreje da se streljaju da bih sauvao
Srbe. Gestapo je davao ljude za streljanje..."

O stanju u logoru na Sajmitu:

Helm: . .. Poznato mi je bilo teko stanje u logoru na Sajmitu u
pogledu ishrane i higijene i o tome se razgovaralo prilikom jutarnjih referata.
Seam se da je od Jevreja uzimano ponekad ljudstvo za vrenje odmazdi, i to
23 puta po desetak ljudi. Seam se da je u logoru jedanput vladala
epidemija i da je tom prilikom intervenisao lekar Dr. Jung da sprei
epidemiju. Ja sam jednom prilikom posetio logor na Sajmitu, to je bilo u
poetku, onda stanje nije bilo tako teko i primetio sam da je smetaj bio vrlo
gust, ali nisam nita preduzeo za bolji smetaj, jer ja sam bio ubeen da
nema mogunosti za to".
O ubijanju ena i dece:
Teichmann: ,, . . . Jevreji su u logor smeteni u jesen 1941. Nije mi
poznato da su oni upotrebljavani za masovna stre-ljanja radi odmazde, ve
da su oni jednim delom transpor-tovani u istone zemlje, u prostor Loda, a
delom pogu-eni u gasnim kolima. Ovo o guenju Jevreja saznao sam u
33
 prolee 1942 od Schaefer-a kada je on prilikom jutarnjih referata
saoptio da je jedna specijalna komanda iz Berlina sa gasnim
automobilom izvrila likvidiranje ostataka Jevreja u logoru na Sajmitu.
Ja cenim da je taj broj poguenih Jevreja u logoru na Sajmitu iznosio
oko 7.000 ljudi kad se uzme u obzir da je jedan deo ve bio
transportovan..."
,, ... Razumeo sam optunicu, ne oseam se krivim. Ubijanje
Jevreja je sprovela jedna specijalna komanda iz Berlina, jer je Dr.
Schaefer odbio da izvri nareenje o ubijanju Jevreja. Ja bih izvrio
nareenje o ubijanju Jevreja da sam lino ovakvo dobio..."
Kiesel: ,, . .. Drugi sluaj bio je kada su se neki iz srpske policije
raspitali kod nas kakva su to udna zatvorena kola koja svaki dan
saobraaju izmeu logora na Sajmitu i strelita u Jajincima. Naime,
izvesni Srbi su videli ta kola i slutili su da se Jevreji vode na streljanje.
Mi iz upravnog taba razgovarali smo o tome sa zapovednikom Srbije.
Ovaj nije imao ni pojma o tome. Zvanino nismo saznali nita o ka-
rakteru ovih kola, ve je Turner nezvanino saznao od Ke-visch-a da su
to gasna kola za guenje ljudi. Odmah smo naslutili da ta kola
upotrebljava BDS ..."
Helm: . .. Logor je bio pod upravom Einzatzkomman-de-a. uo
sam da je kasnije uniten i ostali deo Jevreja sa gasnim automobilom.
Moglo je biti oko 10.000 Jevreja koji su ugueni. Oseam odgovornost
za ovo i kajem se to nisam otiao ..."
Meyszner: ,, . .. Schaefer me je obavestio, mislim da je to bilo 1942,
da je na Sajmite iz Berlina stigla jedna komanda s automobilom za
guenje gasom, koja je imala specijalan zadatak da u tome automobilu
gui samo Jevreje. Taj auto je upotrebljavan otprilike dva meseca i u
njemu su samo Jevreji gueni. Potpuno sigurno znam da niko drugi sem
Jevreja nije bio guen u tom automobilu. I Schaefer i ta specijalna
komanda imala je nareenje iz Berlina da upotrebi auto samo za Jevreje.
Ja mislim da u tome smislu nije bilo zloupotrebe... U to vrsto verujem.
Kad su ta kola otila sa Sajmita, Jevreja vie nije bilo na Sajmitu, jer su
na ovaj nain likvidirani. Sahrana ovako likvidiranih Jevreja vrena je na
strelitu kod sela Jajinci. Ne znam broja onih koji su na ovaj nain
likvidirani ali mislim da nije vei od 2.000, jer je znatan broj Jevreja bio
ranije umro od pegavca i bolesti, ili transportovan u istone zemlje...
Mojim prisustvom nisam uinio da gasna kola dou u Jugoslaviju i
verujem da bi ova kola dola i da ja nisam bio u Jugoslaviji gde god je
bilo nae policije i gde su postojale vie voe policije, tu su postojala
gasna kola... Ja s a m lino v e r o v a o u p o b e d u Nemake".

34
 Najzad donosimo u prevodu telegram zapovednika slube bez-bednosti u Srbiji
Schaefer-a kojim ovaj izvetava Glavni ured slube bezbednosti Rajha u Berlinu o
povratku tog automobila za guenje gasom po zavretku posla. Telegram glasi:
Beograd, br. 3113 od 9.VI.1942 0950
Glavnom uredu slube bezbednosti Rajha II
D 3 a --------C. HD. V.
Majoru Pradl-u Berlin. Predmet: Specijalna kola Saurer. Veza: nema.
oferi SS-Scharfuhrer-i Goetz i Meyer ispunili su svoju specijalnu misiju,
tako da se imenovani sa gore oznaenim kolima mogu vratiti. Zbog loma
zadnjeg dela osovine kola, ova se ne mogu vratiti sopstvenom snagom.
Stoga sam naredio da se vozilo utovari i preveze eleznicom do Berlina.
Dolazak verovatno izmeu 11 i 12 VI1942
oferi Goetz i Meyer prate automobil.
Zapovednik Sipo i SD Beograd I broj 3985/42
Potpis Dr. Schaefer SS-Obersturmbannfuhrer.
501PS AO90033

G l a v a VI

Likvidacija Jevreja po bolnicama u Beogradu i Kovinu

Opta internacija Jevreja decembra 1941 nije obuhvatila bolesnike iz Jevrejske

bolnice i drugih beogradskih bolnica, kao ni osoblje Jevrejske bolnice i porodice
istog.
Marta 1942 doao je red i na njih.
Jevrejska bolnica u Beogradu. Jevrejska bolnica osnovana je juna ili jula 1941
po nareenju Jevrejske policije, koja je elela da to manje Jevreja bolesnika odlazi u
ostale beogradske bolnice. Celo-kupni inventar bolnice lekarske instrumente,
postelje, posteljinu, pribor za kuhinju, dali su sami Jevreji.
Inventar se morao nekoliko puta gotovo ceo obnavljati, jer su Nemci bolnicu
stalno pljakali i odnosili stvari u svoje bolnice, kasarne i privatne stanove.
Svi lekari i bolniko osoblje u bolnici radili su besplatno; besplatno je bilo i
leenje u bolnici. Bolnica se izdravala nekom vrstom doprinosa koji su redovno
uplaivali imuniji beogradski Jevreji. Docnije, kada je najvei deo Jevreja bio
interniran, bolnica se dobrim delom odravala jo i sredstvima koja su bolnici davali
pojedini graani Srbi u novcu i namirnicama.
35
 Kada je dolo do internacije svih Jevreja decembra meseca 1941, bolnica s
bolesnicima i bolnikim osobljem ostala je i dalje u Beogradu. ak je i porodicama
lekara i bolnikog osoblja bilo doputeno da ostanu i dalje u Beogradu.
Broj bolesnika, koji je isprva bio mali (80100 lica), poveao se kad su doli
Jevreji iz Banata. Posle internacije Jevrejki s de-com na Sajmitu, kad su glad i zima
uinili svoje, bolnica se toliko prepunila da je od poetka 1942 pa do likvidacije
bolnice u krevetima lealo po dva bolesnika. U to vreme broj bolesnika iznosio je oko
400500 lica.
Bolnica je bila pod stalnom kontrolom Gestapo-a. Dva-tri puta nedeljno vrio je
obilazak i pregled Stracke, koji je naroito pazio na to da se bolesnici sa Sajmita to
pre vrate u logor.
,Januara ili februara meseca 1942 priali su mi lekari bolnice Dr. Testa
i Dr. Frajdenfeld da je Stracke naredio da se svima enama koje dolaze sa
Sajmita, a koje su u drugom stanju, izvri pobaaj i to prinudno, ako
bolesnica ne pristane na isti dragovoljno. Kad su lekari primetili Stracke-u da
meu bolesnicama sa Sajmita ima ena koje su ve u petom pa i u estom
mesecu trudnoe, odgovorio je Stracke da ga se to nita ne tie i da e mu
lekari odgovarati ako se desi da neka od tih ena koje su prole kroz bolnicu
hoe ponovo da se vrate u bolnicu zbog poroaja. Pustiu je da u logoru
crkne, a upravnika bolnice u streljati", rekao je. Lekari su odluili da i
uprkos te pretnje ni kod jedne od trudnih ena ne izvre abortus protiv njene
volje". (Z.s. Ele Berah od 16.VI.1947).
19 marta zapoelo je ubijanje bolesnika Jevrejske bolnice.
U noi izmeu 18 i 19 marta Gestapo je pohapsio iznenada po stanovima sve
lanove porodica lekara i bolniara. Isto je tako u glavnu zgradu Jevrejske bolnice
doveo i bolesnike iz druge bolnike zgrade koja se nalazila u zgradi Jevrejskog
kulturnog drutva Oneg Sabat". Sve su smestili po hodnicima i u dvorite bolnice. Na
dan 19 marta 1942 nalazilo se u bolnici oko 7800 lica
,,Krajem februara i poetkom marta sve su se ee prenosile vesti da e
se bolnica seliti u Poljsku; selidba se oekivala svakog dana. 19 marta, kad
sam, kao obino, dola da vidim svoju sestru, zatekla sam bolnicu blokiranu:
sve okolne ulice bile su pune nemakih trupa, koje su grubo terali sve one
koji su doli da se oproste sa svojim roacima ili prijateljima. Glas o odlasku
bolnice bio se pro-neo munjevitom brzinom kroz Beograd. Bilo je samo malo
nas Jevrejki udatih za Srbe; veina su bili Srbi, koji su svojim prijateljima
doneli poslednje ponude i eleli da se od njih oproste. Uzalud smo molili
nemake vojnike da nam

36
 dozvole da vidimo svoje. Stajali smo u Jevrejskoj ulici odakle smo mogli
videti kapiju bolnice.
Bio je hladan dan, padao je sneg pomean s kiom. Bolesnici su, kako
sam docnije doznala, proveli nekoliko sati u dvoritu, gde su ih Nemci
svrstavali i prebrojavali. Bilo je mnogo ena koje su imale bolesnu malu
decu, pa su molile Nemce da im dozvole da se sklone od snega i hladnoe u
hodnik, ali su ih Nemci odbili.
Posle dugog ekanja dovezao se jedan ogroman automobil, bez prozora,
crno-sive boje i stao pred bolniku kapiju, i to tako da je svojim zadnjim
delom doao do same kapije. Poelo je zatim uvoenje bolesnika u
automobil. Mogli smo videti ispod automobilskih vrata samo njihove noge.
ena Avrama Mace, koja je bila Nemica i koju su Nemci pustili da se oprosti
od svoga mua, priala mi je kako su Nemci udarali bolesnike kundacima i
potezali na njih revolvere da bi bre ulazili u automobil. Mnogi su bili na no-
silima; njih su prosto ubacili u automobil, kao stvari, bez obzira na molbe
lekara da teke bolesnike paljivo prenose. Stalno su se derali los, los"!
pretei revolverom lekarima koji su intervenisali. Lino sam videla da je s
obe strane automobilskih vrata stajao po jedan Nemac sa revolverom u ruci.
Kroz divlju viku nemakih vojnika dopirao je do nas pla i jecaj ena koje su
se opratale od onih koji su ostajali.
Kad je u automobil ulo oko 8085 lica, zatvorili su vrata i zakljuali
ih katancem. Auto je krenuo. Tek sam onda mogla da vidim sestru na
prozoru dala mi je znak da odlazim, ali nisam otila.
Dolazila sam etiri dana. Bolnica je bila stalno pod blokadom a svoje
smo mogli videti samo za trenutak kad bi se pojavili na prozoru. Nisu nas
putali unutra niti su nam dozvoljavali da im to bilo poaljemo.
Auto je dolazio dvaput dnevno i odvozio bolesnike. 22 marta otilo je
bolniko osoblje kao poslednje. Bolnica je bila toga dana potpuno
ispranjena. Odvedeni su i svi lekari." (Z.s. Jelene Vukajlovi od 6 juna
1947).
Iako Jevrejska bolnica nije vie postojala, Nemci su nastavili da alju bolesnike
sa Sajmita u Beograd u Jevrejsku bolnicu.
Svedok koji je na Sajmite doao tek krajem februara i ostao tamo do 15 maja
iskazuje o tome:
... Za vreme mog boravka na Sajmitu poslato je najmanje 200 lica u
Jevrejsku beogradsku bolnicu, ali se nijedno od tih lica nikada nije vratilo na
Sajmite, niti smo ma ta o njima uli. Ni lekarima nije dozvoljeno da odlaze
37
 u Jevrejsku beogradsku bolnicu, niti su pak lekari iz Je-vrejske bolnice
dolazili na Sajmite." (Z.s. Hedvige Schon-fein od 19 aprila 1947).
Na koji su nain ubijeni tih 200 lica ne moe se utvrditi. Sigurno je, meutim, da
ti bolesnici nisu bili smeteni ni u jednu od ostalih beogradskih bolnica.
Likvidacija Jevreja po ostalim bolnicama. Jula meseca doli su na red i
bolesnici Jevreji po ostalim bolnicama, kao i u duevnoj bojnici u Kovinu.
Jz bolnice Beogradske trgovake omladine Nemci su odveli 2 jula 1942 pet
bolesnika, a iz Duevne bolnice u Beogradu 3 jula 1942 i 7 lica.
Najzad 2 oktobra 1942 dovezli su se jednim kamionom u Duevnu bolnicu u
Kovinu 3 gestapovca s jednim folksdojerom i pokupili sve bolesnike 11 lica. Od
upravnika bolnice traili su da im izda sve dragocenosti i novac bolesnika iz depozita
bolnice u blagajni, to je upravnik bolnice i uinio.
Istoga dana Nemci su odvezli bolesnike u Deliblato i streljali ih.

Glava VII

Progon i likvidacija Jevreja u ostalim mestima Srbije

Isti sistem koji su primenili u Beogradu, primenili su Nemci i u ostalim mestima

Srbije: 45 meseci posle okupacije internirali su prvo sve odrasle Jevreje, posle ene
i decu. Ljude su ubrzo zatim streljali, ene i decu uputili na Sajmite.
U unutranjosti Srbije bila su dva koncentraciona logora za odrasle Jevreje
mukarce: logor kod Crvenog Krsta u Niu, u koji su dovodili Jevreje iz Istone i
June Srbije, i logor u apcu, gde su internirali Jevreje iz apca kao i Jevreje
emigrante iz Srednje Evrope koji su se 1940 nastanili u apcu.
Jevreje mukarce iz Poarevca i Smedereva internirali su u Ba-njiki logor i
odande ih odveli na streljanje jo krajem 1941.
Jevreji iz Kragujevca pobijeni su u oktobarskom pokolju u Kra-gujevcu.
Logor Crveni Krst kod Nia. Sredinom oktobra 1941 nemake vlasti naredile
su svima odraslim Jevrejima u Niu da se odmah jave u hotel ,,Park", gde e im se
saoptiti neka naredba. Mislei da e se ovo saoptenje odnositi na kakav rad, oni su
doli na oznaeno mesto. Meutim, Nemci su ih sve odmah uhapsili i sproveli u
novoosnovani logor Crveni Krst kojim je upravljao Gestapo.
Jevreji su se nalazili meu prvim zatvorenicima ovog zloglasnog logora. Oni su
bili odvojeni od ostalih zatvorenika i zabranjeno im je bilo svako optenje s njima. U
logor je dovedeno odmah

38
vie stotina Jevreja mukaraca preko 14 godina starosti svi niki Jevreji, zatim
izbeglice iz drugih mesta Srbije, oko 2300 lica, kao i izvestan broj emigranata iz
Srednje Evrope dovedenih iz Kurum-liske Banje, gde su dotle po nareenju vlasti
boravili.
Novembra meseca 1941 pale su prve rtve: Nemci su streljali dva Jevrejina;
leevi su ostavljeni u logorskom krugu. Sutradan su gestapovci izveli sve zatvorenike
u logorski krug i batinama ih naterali da posmatraju grozan prizor kako logorski psi
razvlae deo po deo tela tih rtava. Obesni gestapovci su potom ubijali i po nekog psa,
tako da se usred dvorita napravila gomila od ljudskog i pseeg mesa. Tek predvee
naredili su Jevrejima da ostatke leeva bace u neku jamu i zatrpaju zemljom.
12 februara 1942 jedna grupa zatvorenika napala je goloruka na straare i mnogi
su uspeli da pobegnu. Za odmazdu Nemci su izvrili masovno streljanje zatvorenika, a
Jevreji su bili prve rtve ne-make odmazde. Prvo masovno streljanje zatvorenika
izvrili su Nemci 17 februara na brdu zvanom Bubanj. Toga dana streljano je vie
stotina interniraca, najveim delom Jevreja. 19 februara dolo je do drugog masovnog
streljanja, kada je takoe stradao veliki deo Jevreja.
Svedok Medo Omerovi iskazuje o streljanju na dan 17 februara:
,, ... Meseca februara 1942 odveden sam od strane feld-andarmerije
oko 4 asa ujutru zajedno sa oko 125 mojih sunarodnika (Cigana) kamionom
na mesto zvano Bubanj. Po naem dolasku dobili smo od Nemaca aove i
krampove, pa smo ekali do 6 asova, a tada su poeli da pristiu kamioni sa
Jevrejima. Kad bi kamion stigao, Nemci su izvodili iz njega po 12 lica, pa
ako su bila neto bolje odevena, svlaili i potom odvodili na jedno 3040
metara od kamiona. Tu bi ih poredali leima okrenuti Nemcima koji treba da
ih stre-ljaju. Na 6 metara daljine od rtava, stojali su oko 12 Nemaca s
pukama i na dati znak pucali u potiljke rtava.
Poto je posao zavren sa prvom dvanaestoricom, Nemci su dovodili
drugih 12, i tako je to ilo ceo dan sve do 4 asa po podne tako da je toga
dana streljano preko 1.000 osoba.
Sva streljana lica bili su Jevreji, a meu njima i dve ene i oko 12
deaka izmeu 1213 godina".
Iskaz Omerovia potvruju mnogi svedoci. Anedi Kurti dodaje:
Kad su streljali decu, jedan deak od oko 14 godina kleknuo je pre
nego to e da ga streljaju, sklopio ruke i molio Bitte, bitte!" no i on je
streljan sa ostalom decom".
Dva dana posle ovog dogaaja svedok je ponovo iao na Bubanj gde se odigralo
sve kao ranije. Od 6 asova ujutro pa do 3 posle podne Nemci su neprekidno streljali
ljude. rtava je bilo oko 800. Ovoga puta veina streljanih bili su Srbi.

39
 Poto su na ovaj nain likvidirani skoro svi odrasli Jevreji mukog pola koji su se
u to vreme nalazili u logoru Crveni Krst, Nemci su s prolea 1942 godine sve ene i
decu jevrejskog porekla koji su se zatekli u Niu internirali u isti logor i posle
nekoliko dana uputili u logor na Sajmitu kod Beograda.
Jula meseca 1942 dolazi do ponovnog masovnog streljanja Je-vreja iz logora
Crveni Krst. Nemci su u meuvremenu bili doveli u logor Jevreje iz drugih gradova
Istone i Zapadne Srbije iz Le-skovca, Zajeara, Jagodine (Svetozareva) i dr. Tako
se u logoru skupilo opet nekoliko desetina Jevreja, koje su Nemci streljali neutvr-
enog dana jula 1942 god.
17 oktobra 1943 Nemci su na Bubnju streljali jo 18 Jevreja; to je ujedno bilo i
poslednje masovno streljanje Jevreja u Niu. Novembra 1943 ubijen je i poslednji
Jevrejin iz toga logora.
abaki logor. Do 1940 godine u celoj Zapadnoj Srbiji ivelo je jedva oko
stotinu Jevreja. Septembra 1940 prispelo je u abac oko 1300 emigranata Jevreja, koji
su iz Austrije brodom krenuli niz Dunav za Palestinu, ali su u Jugoslaviji morali
prekinuti put, poto nisu dobili dozvolu za useljenje u Palestinu. Bilo je meu njima
Jevreja iz Nemake i iz zemalja koje su Nemci okupirali iz Austrije, eho-
slovake, Poljske, Danciga. Svi su ti ljudi nali utoita u gradu apcu, iji su ih
graani gostoljubivo primili.
Tokom 1940/41 godine oko 200 veinom dece emigranata uspelo je da
dobije dozvolu za uselenje, tako da je neposredno pred poetak rata u apcu bilo 1107
emigranata i 63 domorodaca Jevreja.
Nemci su, odmah po svom dolasku u abac, sve emigrante Jevreje zatvorili u
koncentracioni logor koji su osnovali u samom apcu. Domoroci Jevreji su u prvo
vreme do avgusta meseca ostali na slobodi, ali su bili podvrgnuti istim
zlostavljanjima i poniavani u kao i Jevreji iz Beograda i ostalih gradova Srbije.
Avgusta meseca 1941 otpoinje zajednika tragedija svih aba-kih graana i
Srba i Jevreja. I ovde su Nemci jaanje Narodno-oslobodilakog pokreta uzeli za
povod da zatvaraju u logor domoroce. 21 avgusta dolazi do prvih ubistava: pet
abakih graana meu njima i jednog Jevrejina lekara i 5 zemljoradnika iz
Bogatia Nemci nou ubijaju, a sutradan dovode iz logora internirane Jevreje i
primoravaju ih da leeve poubijanih obese usred grada o elektrine bandere.
24 septembra nareuju Nemci da se svi mukarci iz apca od 1470 godina
prijave mesnoj komandi. Skupilo se oko 5.000 ljudi kojima Nemci prikljuuju oko
1100 Jevreja iz koncentracionog logora. Obrazuje se duga kolona i ova, po nareenju
Nemaca, polazi u trku, i tri bez predaha i odmora do Klenka. Na levoj obali Save
ustae se pridruuju SS-ovcima. U Klenku su rtve ostale dve noi i jedan dan bez
hrane.

40
 26 septembra poinje poznati krvavi mar". Masu od oko 6.000 ljudi Nemci i
ustae teraju kundacima i batinama da tre iz Klenka za Jarak puna 23 kilometra.
Svakoga koji je zaostao ili pao od umora Nemci i ustae su nemilosrdno ubili.
30 septembra Nemci su ih sve ponovo vratili u abac i zatvorili u koncentracioni
logor, odakle su postepeno neke graane Srbe putali kuama, a druge ubijali. 12. i 13
oktobra odveli su sve Je-vreje mukarce, emigrante i domoroce oko 400 lica kao
i jednu grupu od oko 160 Cigana i streljali ih kod Zasavice.
Svedok Jelesi Milorad, zemljoradnik iz Majura, koga su Nemci doveli iz
abakog logora da izvri zakopavanje streljanih rtava, pria o ovom masovnom
zloinu sledee:
Na sam Miolj-dan izveli su mene sa grupom od etrdeset ljudi, preveli
u mavansku Mitrovicu, a odatle u Za-savicu. Usput smo mislili da emo
biti streljani.
Oterali su nas na Savu i zapovedili nam da sednemo. Zemljite je bilo
podvodno i barovito, pa smo ih molili da nas ne mue, ve da nas odmah
ubiju. Jedan Nemac koji je govorio srpski rekao je da nas nee pobiti, ve da
smo mi radnici. U tom momentu dola je jedna nemaka eta, oko 150
vojnika. Ovde je Nemcima doteran ruak i svi su ruali.
Po ruku, iza jednih kukuruza od pravca Mitrovice, privedena je jedna
grupa od oko 50 ljudi u graanskom odelu i poznao sam da su bili Jevreji.
Svaki od njih morao je prii onim zabodenim koevima koji su bili pobodeni
u razmaku od 12 m., i stati tako da mu kolac bude izmeu nogu. Svi su bili
okrenuti licem raci. Za ovim su etiri nemaka vojnika nosila raireno jedno
ebe i prilazili svakom Jevrejinu, a ovi su neto bacali u ebe, verovatno
novac i druge stvari od vrednosti. Kada je i ovo bilo svreno, jedan oficir je
komandovao i Nemci bi iz puaka u potiljak gaali po dvojica u jednog
Jevrejina.
Odmah smo mi treim korakom prilazili raci i poubijane bacali u raku,
a tada su nam Nemci naredili da im pretresemo sve depove i vadimo stvari
od vrednosti, kao satove, novac, a pored toga da im skidamo s ruku prstenje.
Kako se sa mnogih nije mogao skinuti prsten, Nemci su mi dali kljete i sa
njima sam sekao prstenje i davao im. Jo pre bacanja u raku video sam kada
su Nemci s poubijanih upali zlatne zube, a kada kod nekog ne bi mogli da
ih izvade, cokulama bi ih odvaljivali.
Kad je sa prvom partijom streljanih bilo gotovo, mi bi se u trku udaljili
opet iza streljakog stroja, a iza kukuruza privoena je druga partija, i s njom
je postupak bio u svemu isti. U samo vee vratili su nas natrag u Sremsku
Mitrovicu

41
 i svih 40 zatvorili u jedan vagon. Sutradan, cela partija od 40 ponovo je
odvedena na isto mesto u Zasavicu, i stre-ljanje je poelo kao i prethodnog
dana. Dok su prvoga dana streljani samo Jevreji, drugoga dana bilo je vie
naih Cigana nego li Jevreja.
Za sve vreme streljanja vie Nemaca snimalo je razne momente kao:
rtve pred streljanje, kako su opkoraile ko-eve, nas kako nosimo leeve u
rake, streljaki stroj i druge momente.
Prvo vee, raku sa leevima poubijanih toga dana, ostavili smo
otvorenu, i sutradan kada smo doli, zatekli smo vie kerova da nagrizaju
pojedine leeve. Jedan Nemac ubio je kera i rekao: ,,I ovo su kerovi"
pokazujui na raku a ovo im je brat pokazajui na ubijenog kera ...".
Tako su za dva dana bili likvidirani svi Jevreji mukarci iz apca i domoroci i
emigranti. U logoru su ostale samo ene i deca. Ostali su do januara 1942, kada su
prebaeni u logor na Sajmitu gde su, kao i svi ostali internirci toga logora, likvidirani
tokom marta, aprila i maja 1942.
Od oko 1200 Jevreja koliko ih je 1941 bilo u apcu, ostale su u ivotu samo dve
ene.

G1ava VIII

Jevreji u Srbiji od druge polovine 1942 do Osloboenja

Okupatorovi pomagai progone Jevreje. Po raznim mestima Srbije jo se krilo

nekoliko stotina Jevreja, veinom ena i dece. Ziveli su pod tuim imenima, najee
kod svojih prijatelja Srba, koji su ih krili uz najveu opasnost po sebe i svoje
porodice: nemac-kom uredbom o zabrani primanja Jevreja na konak bila je pred-
viena smrtna kazna za ona lica koja kriju Jevreje ili njihovu imovinu.
Nedievi i Ljotievi agenti tragali su za takvim licima, iznuivali od njih novac,
a kad bi izvukli i poslednju paru, prijavljivali su ih nemakim vlastima, koje su ih
hapsile i ubijale.
etnici Drae Mihajlovia. Unekoliko je drukija sudbina bila onih koji su se
krili po zabaenim planinskim selima u oblastima kuda su Nemci ili njihove pomone
trupe dolazili samo povremeno, prilikom kaznenih ekspedicija.
Sa svojim roditeljima krila sam se od 1941 do Osloboenja u selu
Ploi kod Kopaonika. U okolnim selima krilo se jo nekoliko jevrejskih
porodica. Ne samo domain kod koga smo stanovali ve je i celo selo znalo
da srao Jevreji i

42
 da nas Nemci progone. Niko se nije naao u selu ko bi nas prokazao. Seoski
pop bio je ljotievac, ali su mu seljaci bili zapretili da e mu sve popaliti, ako
se nama bude ma ta desilo, tako da je i on utao pune tri i po godine.
Bili smo uvek na vreme obavetavani o kaznenim ekspedicijama, pa
smo se mogli blagovremeno skloniti u planinu. S nama je esto ila u zbeg i
porodica seljaka kod koga smo stanovali, da bi bili bezbedniji od etnika
Drae Mihajlovia. Ni od ostalih Jevreja koji su se poverili seljacima i koje
su seljaci krili niko nije stradao od Nemaca, zahvaljujui portvovanosti i
dobroti seljaka.
Ali su zato etnici Drae Mihajlovia koji su se nalazili u tom kraju
gonili Jevreje bez milosti. U tome su se naroito isticali etniki odredi koji
su dolazili sa Ravne Gore, od kojih smo se morali kriti kao od Nemaca
beati u planinu, esto po snegu do pojasa, ili boraviti mesecima u podrumu
kue gde smo stanovali. Poznato mi je da su ti etnici ubili na najgrozniji
nain nekoliko jevrejskih porodica koje su se krile u tom kraju.' (Z.s. Anite
Milin od 25 maja 1947).
... Na ivot nije bio lak. Sredinom 1942 godine otpoele su da lutaju
po umi u tom kraju etnike bande Drae Mihajlovia, koje su, saznavi da
se Jevreji kriju u tom kraju, poele da ih progone i ubijaju.
Tako je na zverski nain ubijena ki naeg poznatog le-kara Dr. Bukia
Pijade. Meu rtvama ubijenim od etnika navodim dalje porodicu Maijah i
to Reginu, majku, ker Suzanu i sina Isaka ... Prialo se da je ki prvo bila si-
lovana, a potom ubijena. Isto je tako ubijen Jakov Bejosif, uenik iz
Beograda i Viktor Pinto, brat Frica Pinto, muziara iz Beograda i dr.
Od grupe od nas 22 vratili smo se 15 ivih. Ostali su poubijani,
veinom od etnika Drae Mihajlovia. Za svoje spasenje mogu da zahvalim
srpskim seljacima, koji su sao-seali sa nama i koji su se izlagali najveim
opasnostima da bi nas spasli." (Z.s. Avrama Mevoraha od 7 maja 1947).
Banjica. Nemci su Jevreje koje su pronali ili koje su prokazali njihovi
pomagai odvodili najveim delom u Banjiki logor. Posle kraeg ili dueg boravka u
logoru, svi su bez izuzetka streljani u Jajincima obino s prvom narednom grupom
odreenom za streljanje.
Iz knjiga zatvorenika Banjikog logora vidi se da je u vremenu posle likvidacije
Jevrejki sa decom na Sajmitu maja 1942 pa do oktobra 1944 kroz logor prolo i iz
njega odvedeno na streljanje 455 Jevreja. To su bili veinom ene i deca, meu njima
i deca od nepunih godinu dana.
43
 Sajmite. Dok su Nemci u Banjiki logor zatvarali Jevreje uhapene
pojedinano ili u manjim grupama, dotle su vee grupe Jevreja iz krajeva koji su se
ranije nalazili pod italijanskom kontrolom, a koje je posle kapitulacije Italije
okupirala nemaka vojska, dovodili na Sajmite. Posle kraeg boravka na Sajmitu
Nemci su te Jevreje otpremili u logore smrti.
Sajmite je od leta 1942 pretvoreno u komunistiki logor" tj. u logor za
borce i pripadnike NOP ili za lica osumnjiena kao takva i otada je postao pravi
pakao, koji se po uasima moe meriti sa Jasenovcem i najgroznijim nemakim
logorima smrti. Od preko 93.000 ljudi koliko je tokom 1942/44 prolo kroz logor na
Sajmitu pobijeno je ili umrlo u logoru preko 47.000 lica, a ostatak najveim delom
ubijen ili umro od gladi i iscrpljenosti po raznim logorima u Norvekoj i Nemakoj,
kuda su Nemci preivele inter-nirce sa Sajmita otpremali na rad.
Kroz takvo Sajmite prolo je tokom 1943 i 1944 i vie grupa Jevreja.
Oktobra 1943 dovedeno je oko 200 Jevreja koje je Gestapo uhapsio u Splitu,
meu njima dvadesetak ena.
,, .., U vreme moga boravka u logoru s nama se nalazilo oko 20
Jevrejki dovedenih iz Splita s decom. Jednoga dana izdvojene su starije
ene, odvedene u neku zelenu kuu i tamo utovarene u jedan kamion za
trovanje gasom i odvezene u nepoznatom pravcu. Videla sam da su iz te
kue iznesena njihova odela i smetena u magacin." (Z.s. Femke Ribari od
7 decembra 1944).
Sudbina splitskih Jevreja mukaraca bila je stranija.
Jednoga dana njih je iz logora nestalo. Nije se znalo to se s njima zbilo sve dok
posle Osloboenja jedan od svedoka nije o tome dao blie podatke:
6 novembra 1943 godine otpoeli su Nemci da otkopavaju i spaljuju leeve iz
masovnih grobnica kod Jajinaca. Taj rad su vrili internirci koje su Nemci uzeli iz
logora na Sajmitu. Jedan od interniraca, koji je kasnije uspeo da pobegne, izjavio je
da je prilikom dolaska u Jajince zatekao u grupi radnika koji su obavljali ovaj posao i
vei broj Jevreja, meu kojima je bilo Jevreja uhvaenih od Nemaca u Splitu i
dovedenih na Sajmite oktobra 1943. U vremenu kad je svedok doveden u Jajince u
toj ekipi nalazilo se u ivotu jo svega 55 Jevreja ostali su ve bili pobijeni, poto
su Nemci svakog radnika koji se razboleo i postao nesposoban za rad ubili.
O samom iskopavanju i spaljivanju leeva svedok, Damjano-vi Momilo,
iskazuje:
,, . . . Na posao se sastojao u tome to smo iskopavali rake i iz raka
vadili leeve. Leeve smo stavljali na kamaru kao to se reaju drva tj. prvo
jedan red, pa onda popreko,

41
 drugi, i tako redom. Do veeri smo uspeli da napravimo kamaru koja je bila
duga 78 metara, visoka 23 metra a iroka oko 4 metra, jer su bila
stavljena dva lesa jedan do drugoga obino glava do glave. Na kamaru je
stalo oko 70 leeva.
Sama kamara, lomaa, bila je podignuta od zemlje za jedno pola metra
i mi smo tu stavljali drva, a drva posipali motorskim uljem; kada je to bilo
gotovo, onda smo lomau potpaljivali... Poto je lomaa poela da gori, nas
su prebrojili i odveli na veeru .. .
Kako je Nemcima verovatno izgledalo da posao ne ide brzo, to su nam
naredili da napravimo dve lomae ..."
Tako je svedok naiao i na leeve Jevrejki i njihove dece, koji su bili ugueni u
prolee 1942:
... Radei na iskopavanju i na spaljivanju leeva, pri-metio sam da ovi
leevi nisu imali znakova da je na njih pucano. Ovo sam zakljuio po tome
to leevi, tj. njihova odela, nisu bila krvava, a sami leevi nisu na sebi imali
rane, te pretpostavljam da su to bili leevi lica koja su bila uguena... Pored
toga, rake, u kojima su bili leevi stre-ljanih, odlikovale su se i time to se po
zidovima rake jasno videlo dokle je bila krv, dok u veini tih raka toga traga
nije bilo.
Prilikom iskopavanja leeva bilo nam je nareeno da sa leeva skidamo
zlatne zube, prstenje i satove. To se sve stavljalo u porcije, i uvee, po
prestanku rada, predavalo Nemcima".
Svedok dalje navodi da je ukupno bilo spaljeno 68.000 leeva a, kada je on
pobegao, ostalo je nespaljeno jo 1.400 lesa.
Iskaze gornjeg svedoka u svemu potvruje svedok Duan Dra.
Ni o jednom od ovih 180 Jevreja iz Splita nije se kasnije nikada vie ma ta ulo.
Juna 1944 doveli su Nemci na Sajmite dve grupe Jevreja.
Prva je bila grupa od oko 120 Jevreja uhapenih u Crnoj Gori, veinom izbeglice
iz Srbije i Bosne. Druga grupa od oko 400 Jevreja uhapena je bila u Pritini. U logoru
su proveli oko 2 do 4 nedelje. Nekoliko lica iz tih grupa ubijena su jo u samom
logoru od logorskih delata. Ostali su odvedeni zajedno u logor Bergen-Belsen, gde je
od oko 500 lica, posle samo nekoliko mescci boravka u logoru, pobijeno ili umrlo oko
400 lica.

45
 Glava IX

Oduzimanje jevrejske imovine

A) S r b i j a
1) Do internacije svih Jevreja (do decembra 1941)

Pljake, sekvestracije i konfiskacije. U Beogradu je bilo pre rata 837

jevrejskih radnji. Nemci i folksdojeri opljakali su te radnje ve prvih dana posle
ulaska, i to veinu potpuno ispraznili. Komesarima, koje su Nemci postavili veim
radnjama ostalo je, uglavnom, samo da naplate od dunika trabine ranijih vlasnika;
tim su novcem komesari, obino folksdojeri, podmirivali razne reije" i naplaivali
svoje nesrazmerno visoke plate i honorare. U jevrejska industriska preduzea takoe
su postavljeni komesari. Oni su nastavili da vode preduzee prvo kao komesari, a
posle, otkupivi preduzee za neznatne svote od okupatorske uprave, kao vlasnici
istih.
Sav novac od prodatih jevrejskih preduzea, kao i novac koji je preostao od
naplaenih jevrejskih potraivanja i prodate robe, poloen je banci Bankarsko
drutvo" na konto ranijeg vlasnika preduzea, ali je tim novcem smeo da raspolae
samo generalni opunomoenik za privredu u Srbiji, a ne vlasnik na ije je ime novac
poloen.
Uredbom o privremenom radu bankarskog poslovanja i novanog prometa od
maja 1941 (List uredaba br. 7) zabranjeno je raspolaganje tednim ulozima predatim
pre 18 aprila 1941, kao i svima depozitima; zabranjeno je, isto tako, otvaranje trezora
bez prisustva organa nemake devizne zatite u Srbiji. Sve su ove zabrane vaile u
prvo vreme i za Jevreje i za nejevreje. Za nejevreje one su bile privremena mera;
Jevrejima je, meutim, uredbom od 22 jula 1941 ta imovina konano oduzeta.
Uredba od 22 jula 1941 o dopuni Uredbe o Jevrejima od 31 maja 1941
predvidela je postavljanje komesara i za svu ostalu jevrejsku imovinu koja nije bila
obuhvaena prvom uredbom. Ustvari to nije bilo samo stavljanje imovine pod
sekvestar, ve konfiskacija imovine, jer je istom dopunom predvieni komesar bio
ovlaen ne samo na upravu imanjem ve i na otuenje istog; dobivene svote komesar
je imao da poloi kod odreene banke na ime vlasnika, ali je i tim novcem raspolagao
generalni opunomoenik.
Dopunska uredba obuhvatila je, dalje, nepokretnosti Jevreja uglavnom zgrade.
Dotle su zakupninu primali vlasnici, a od stupanja u vanost uredbe zakupninu su
podizali postavljeni komesari. Jevrejima vlasnicima je ostalo golo pravo svojine,
kojim nisu smeli raspolagati.

46
 Na taj su nain, posle 3 i po meseca okupacije, Jevrejima oduzete sve radnje i
preduzea, svi tedni ulozi, depoziti, ostave u trezorima, sva nepokretna imovina, a
mnogima i celokupno pokustvo ili deo pokustva. Pojedinim Jevrejima ostao je
novac i nakit koji su drali kod sebe, kao i pokustvo. Sav dalji rad okupatora bio je
upravljen na to da se dokopa jo i tog ostatka jevrejske imovine i pljaku sistematski
sprovede do kraja. Gde god je bilo moguno, ovu su pljaku vrile nemake vlasti za
raun Rajha; kada to nije ilo ili se radilo o manjim iznosima, preputeno je to
privatnoj inicijativi gestapovaca i njihovih agenata folksdojera, ljotievaca i
nedievaca.
Iznude i prevare. Nemake vlasti intervenisale su u cilju oduzimanja
imovinskih objekata u korist drave ili pojedinih funkcio-nera nacionalsocijalistike
partije samo u sluajevima vee vredno-sti tih objekata. Takvih je kod Jevreja u Srbiji
bilo malo. Iz iskaza jednog od svedoka vidi se na koji je nain beogradski Gestapo,
de-lajui po zvaninoj dunosti, iznudio akcije Beoinske fabrike cementa od
vlasnika:
... Poto smo saznali da se Jevreji u Beogradu postepeno istrebljuju,
nekako smo se sklonili, i pozivima za odlazak u logor kod Topovskih upa
nismo se odazivali, nego smo putem posrednika doli u vezu sa organom
Gestapo-a dr. Heinschel-om. On nam je saoptio da emo dobiti od Gestapo-
a propusnicu za odlazak u Novi Sad, ako im pismenim ugovorom prodamo u
trezoru u Beoinu naene zajednike akcije moje i Julius Donove, koje su
vredele u to vre-me oko 5 miliona dinara. Nismo imali drugi izbor: ili biti
streljani, sa ostalima ili predati nau imovinu. Zato smo potpisali
posredstvom Gestapo-a pred svedocima ugovor sa Wie-ner Bankverein-om,
kojim smo prodali akcije u vrednosti od po 5.000, za cenu od 500 dinara po
komadu, a pored toga morali smo pristati na to da taj novac ostane na
zabranjenom raunu u Bankverein-u, gde se to i sad moe videti u knjigama.
Kad smo to izvrili, Gestapo nam ipak nije dao propusnicu, nego su nam
rekli da moemo nestati iz Beograda" (Z.s. Aleksandra Ungera od 9 oktobra
1945).
Ostale objekte novac, dragocenosti itd. od manje vrednosti za koje su
pretpostavljali da se jo uvek nalaze u jevrejskim rukama, Gestapo je prepustio
svojim niim organima i njegovim agentima. Redak je bio sluaj da su organi
Gestapo-a istupali sami; po pravilu, ceo se ovaj posao svravao preko agenata.
Tipini i veoma esti sluajevi bili su iznude od porodica uhapenih i
interniranih lica pretnjom da e, u sluaju neplaanja odreene svote, uhapena lica
biti odvedena u logore, muena i streljana. Takve su iznude vrene masovno, najvie
u Beogradu. Posrednici su bili razni folksdojeri i domai izdajnici koji su stajali u
vezi sa

47
nemakim vlastima. Oni su dolazili kod porodica uhapenih lica i nudili svoje usluge,
a porodice su ih u svom oajanju prihvatale, jer su ti gestapovski leinari davali
pojedine tane detalje i sticali na taj nain poverenje. Tako su izvlaili i poslednju
sumu novaca i poslednji predmet od vrednosti. Retko je koja srpska i jevrejska
porodica, iji je neki lan bio uhapen, bila poteena od iznude. Da su u velikom
broju tih sluajeva takvi posrednici doista stajali u vezi sa Gestapo-om ili drugim
nemakim vlastima, dokaz su podaci koje su davali porodicama o uhapenim licima,
kao i injenica da su takve intervencije esto imale uspeha, iako kod Jevreja
samo privremeno, jer su oni kasnije ipak bili uhapeni i streljani.

2) Posle internacije svih Jevreja (posle decembra 1941)

Posle internacije ena i dece Jevreja decembra 1941, zapoele su nemake vlasti
s likvidacijom ostataka njihove imovine.
Oduzimanje i prodaja jevrejskog pokustva. U ispranjene jevrejske stanove
uselili su se folksdojeri i razni nedievski i ljo-tievski funkcioneri. Njima je
pokustvo prodato u bescenje ili pre-dato na upotrebu. Pokustvo iz drugih stanova
prodato je ispod ruke, takoe povlaenim ljudima okupatorskog reima. Najzad, sve
ono to je bilo i suvie loe za njih, pokupljeno je i prebaeno u sinagogu Bet Izrael,
koju su Nemci pretvorili u starinarnicu, kao i u magacin u hotelu Imperijal", i tamo je
ono prodavano graanstvu.
Pojedini jevrejski stanovi s pokustvom ustupljeni su i srpskim porodicama koje
su Nemci prinudno iselili iz stanova obino kada su cele zgrade ili blokove uzimali
za potrebe nemake vojske. Jedan od svedoka navodi:
,,Srbi su nerado uzimali jevrejske stanove, jer je tamo vladao uas. I
mnogi ljudi u Beogradu kojima su bili dode-ljeni jevrejski stanovi priali su
ta su tamo videli. Obine se imao utisak kad se ulazilo u jevrejski stan da tu
jo neko ivi. Na stolovima su bile stvari ostavljene u brzini, koje su govorile
o prisustvu sopstvenika, negde su stajali jo komadi buavog hleba, tanjiri,
noevi i viljuke, i pokazivali kako su sopstvenici tek ustali i nisu ni obed
svrili. U spavaim sobama izgledalo je kao da je neko tek ustao iz postelje i
da e se odmah vratiti. Pa i sve ih je drugo potsealo na sudbinu bedne
jevrejske dece i njihovih majki, koji su se mrzli na Sajmitu u ogromnim
ledenim paviljonima i umirali tamo od zime i gladi..."
Na isti ili slian nain izvrena je likvidacija jevrejskog pokustva po ostalim
gradovima Srbije.
Likvidacija nepokretne imovine. Od jeseni 1941 zapoeli su Nemci da vre i
likvidaciju nepokretne imovine Jevreja u Srbiji.

48
 Za likvidaciju nepokretnosti stvorili su Nemci Komesarsku upravu jevrejskih
nepokretnosti", iji je zadatak bio da naplauje zakupninu i izvri prodaju nepokretnih
imanja. Komesarska uprava vrila je te prodaje neposrednom pogodbom, bez javnog
nadmetanja, a kao kupci javljala su se obino lica koja su dobila preporuku od raznih
nemakih ili nedievskih funkcionera. To je vailo za prvo vreme, kad su po veoma
niskim cenama razgrabljene zgrade koje su pretstavljale najveu vrednost.
Do polovine septembra 1942 prodala je komesarska uprava na taj nain 133
imanja za cenu od 147.000.000 dinara. Iz zemljinih knjiga moe se utvrditi da su
kupci bili veim delom Nemci; Srbi su uestvovali u vrednosti prodatih imanja samo
sa 33% pa i to su bili uglavnom otvoreni saradnici okupatora.
injenica da je od svih jevrejskih nepokretnosti, koje su, prema tvrenju
izdajnike tampe, samo u Beogradu pretstavljale vrednost od preko 10 milijardi
predratnih dinara, dolo u ruke Rajha bruto svega 147.000.000 dinara navela je
upravni tab glavnokomanduju-eg u Srbiji na novu ideju.
Stvara se sledei projekt: od Hipotekarne i Srpske narodne banke uzee se
povea svota novca na ime naknade ,,tete" koje su Nemci i folksdojeri pretrpeli
usled voenja rata, a Srbiji e se pokloniti" sva jevrejska imovina za koju se sve tee
nalaze kupci.
Pored politikog efekta koji se oekuje od takve velikodunosti" postii e se
jo i to da e nemaka okupaciona uprava doi odmah do znatnog iznosa u gotovom
novcu.
Tako je dolo do donoenja uredbe o naknadi tete, kao i uredbe o pripadanju
imovine u Srbiji od 26 avgusta 1942, koju je doneo ministarski savet" Srbije. Na
osnovu te uredbe sva imovina Jevreja na podruju Srbije pripala je srpskoj dravi"
bez ikakve naknade (l. 1). Pravo raspolaganja i uprave imovine preneo je ministar fi-
nansija na Dravnu hipotekarnu banku (l. 4).
Dravnoj hipotekarnoj banci stavljeno je u dunost da se stara o upravi
imovinom i njenom otuenju. Imanja je banka prodavala putem licitacije ali je mogla
prodaju da vri i neposrednim putem. Sve iznose koje je banka dobila unovenjem
knjiila je u korist tekueg rauna Upravni tab jevrejske imovine nepokretnosti",
i na teret toga rauna su isplaivane dosuene tete Nemcima i folksdojerima. Pravo
raspolaganja ovim raunima imao je iskljuivo upravni tab glavnokomandujueg u
Srbiji.
Ukoliko priliv svota dobijenih unovenjem jevrejske imovine ne bi bio dovoljan
za isplatu ratne tete, Dravna hipotekama banka bila je obavezna da iz svojih
sredstava doplati upravnom tabu sumu od 360,000.000 dinara, a ako bi naplaena
ratna teta premaila tu sumu, Dravna hipotekama banka bila je ovlaena" da kod
Srpske narodne banke zakljui lombardni zajam, iji je iznos u prvo vreme predvien
do pet stotina miliona dinara. Za tu bi sumu Dravna hipotekama banka sa svoje
strane zaduila srpsku dravu", a za garan-

49
ciju toga duga imala je hipoteku na celokupnu jevrejsku imovinu koja je pripala
dravi.
Ovo je pravna forma u koju su Nemci obukli jedan nov oblik pljake naeg
naroda. ta je u sutini ona prikrivala?
Nemaki Rajh velikoduno poklanja" neto to mu ni po kakvom pravnom
osnovu nije pripadalo niti moglo pripasti: poklonio je ono to se po svretku rata
moralo vratiti zakonskim vlasnicima. U zamenu za taj poklon nemaka okupaciona
uprava uzima od naeg naroda svote koje bi znatno premaile vrednost uinjenog
poklona ak da je on i bio punovaan. Dalje, nemaki Rajh uzima taj novac u ime
nekakve naknade tete" Nemcima i folksdojerima, tete, koja se svojim najveim
delom sastojala u izgubljenoj dobiti". Ukoliko je nje stvarno i bilo, uinjena je od
strane same nemake vojske bombardovanjem otvorenih gradova i drugim
protivpravnim nainom voenja rata. Najzad, naplata ratne ottete pre svretka rata
pretstavlja takoe meunarodno-pravni apsurd i nije nita drugo do obina pljaka.
Iako je pljaka bila oigledna, plaenika tampa pozdravila je tu uredbu kao nov
dokaz velikodunosti" nemakog Rajha; po Srbiji su Nedievi agenti irili prie o
ogromnoj vrednosti imanja koje je Nemaka poklonila Nediu, da bi mu pomogla da
Srbiju to pre obnovi. Blagodarei toj velikodunosti", Srbija postaje bogata i pre-
bogata, sopstvenik ogromnih palata, ijom e prodajom potpuno moi da uredi svoje
finansije. I obrazloenje uredbe o pripadnosti imovine Jevreja poinje udnim reima:
Svrha je uredbe da se srpske dravne finansije to je vie mogue ojaaju. Srbija za
to mora nastojati da postigne to veu sumu za prodate stvari".
Rezultat cele ove transakcije bio je taj da je Dravna hipotekama banka morala
da poloi Nemcima ne samo sve to je primila kao prodajnu cenu za jevrejske
nepokretnosti, ve i preko tih svota sumu od Dinara 364,868,368. Pored toga oteeni
su i svi kupci jevrejskih imanja, koji su, po osloboenju, morali da vrate sopstve-
nicima kupljena imanja bez ikakve naknade.

B) B a n a t

U Banatu je likvidacija jevrejske imovine vrena na neto drukiji nain.

Pljaka radnji i stanova prilikom ulaska nemake vojske, postavljanje komesara
po preduzeima, oduzimanje depozita, uloga na tednju itd, vreni su na isti nain i
priblino u isto vreme kao i u Srbiji. Razlike u postupku nastaju tek posle internacije i
deportacije svih banatskih Jevreja avgusta i septembra 1941. Ono to je u Beogradu
zapoeto tek u zimu 1941 vrilo se u Banatu ve avgusta i septembra iste godine.
Razlika postoji, dalje, u postupku kod likvidacije nepokretne imovine: dok je u Srbiji
sva nepokretna imovina poklonjena" Nedievoj Srbiji, u Banatu je bila vlasnitvo
Rajha.

50
 Znamo da su deportirani Jevreji iz Banata sobom smeli poneti samo neto runog
prtljaga i do 3.000 dinara u novcu. Sve su ostalo morali da ostave u svojim stanovima,
ije su kljueve predali nema-koj policiji prilikom hapenja.
I dok se u logoru kod Topovskih upa i na Sajmitu vrilo sistematsko
unitavanje banatskih Jevreja, dotle su u Beogradu, Zre-njaninu, Kikindi, Vrcu i
Panevu na brzu ruku ustrojena razna nad-letva, koja su, prema uputstvima nemake
vojne uprave, imale za cilj da preostalu jevrejsku imovinu otue i konano likvidiraju
a ubrat novac od kupaca jevrejskih dobara poloe u korist Rajha.
Tako su u pojedinim mestima osnovana specijalna nadletva Judenamt",
,,Wirtschaftsamt" itd, preko kojih se vrila rasprodaja preostale jevrejske imovine.
Ova su nadletva sama ili preko svojih poverenika pripremala kupo-prodajne ugovore
jevrejskih imanja, vrila obraune, uopte obavljala sve one radnje koje su bile skop-
ane s otuenjem.
Pokustvo i ostale pokretnosti prvo su opljakani od same policije, kojoj su u
tome pomagale i razne oruane formacije Kultur-bund-a. Posle toga izvren je popis i
procena stvari po stanovima i stanovi su zapeaeni, a zatim je vrena prodaja preko
nadletava i organa kojima je likvidacija jevrejske pokretne imovine stavljena u
dunost. U lokal u kome su predmeti bili izloeni putali su prvo folksdojere, koji su
kupovali ta su hteli, pa je tek zatim ulazilo ostalo graanstvo. U drugim mestima
dolazilo je, istina, do javne licitacije, ali tek kad su prijatelji i rodbina organa koji su
vrili prodaju prethodno otkupili objekte po procenjenoj vrednosti.
Za predmete od vee vrednosti nakite, satove, nalivpera, itd, postojao je
neto drukiji postupak. Ovakvi su predmeti slati Pane-vakoj pukoj banci, a ova ih
je s procenom dostavljala Bankarskom drutvu AD u Beogradu. Jedan deo tih stvari
preuzeo je po-verenik generalnog opunomoenika za privredu neki Messbeck i
odneo u Nemaku. Drugi deo predmete manje vrednosti procenjene znatno
ispod njihove vrednosti, prodavali su u prostorijama ureda generalnog
opunomoenika za privredu pripadnicima oruane sile Rajha.
Svaki vojnik, podoficir i oficir mogao je u odreene dane u prostorijama tog
ureda da kupi do odreene sume takve predmete. Tako je, na primer, redov mogao
kupovati jevrejske predmete u vrednosti jedne RM, podoficir do 23 RM itd.
Maksimum je bio 200 rajhsmaraka za visoke funkcionere. Predmeti koji su na taj
nain za budzato kupljeni, prodavani su zatim na crnoj berzi po stostruko veem
iznosu. Karakteristian je iskaz svedoka Klijevi Jovana, biveg inovnika
Panevake puke banke, koji je u ono vreme od jednog nemakog vojnika kupio
jedan depni sat za 3000 dinara. Prilikom razgovora vojnik mu je ispriao da je taj sat
kupio za jednu RM hvalei se da ima na prodaju jo depnih satova, o emu se i sam
svedok uverio, jer je kod istog vojnika video 10 satova s graviranim jevrejskim
imenima.
 Glava X

Unitavanje jevrejskih kulturnih i verskih objekata

Skoro u svim mestima Banata u kojima su iveli Jevreji, Nemci su. odmah po
dolasku, jevrejske verske zajednice rasturili i bogo-sluenje zabranili. Svi su hramovi
bili odmah opljakani, neki odmah i porueni. Jevrejska groblja su u mnogim mestima
demolirana. Biblioteke raznih jevrejskih kulturnih i verskih drutava Nemci su spalili
ili razneli.
Tako su, na primer, potpuno opljakali hramove u najveim mestima Banata:
Zrenjaninu, Panevu, Beloj Crkvi, Vrcu. Sve to se moglo odneti, odneli su; zidove
su zamazali, prostorije zagadili, unitili ili otetili. Hramove po drugim mestima na
primer u Novom Kneevcu, Padeju, Potiskom Sv. Nikoli, Banatskom Aranelovu
poruili su do temelja odmah po ulasku. Hram u Panevu pretvorili su u magacin, u
koji su smestili i gde su prodavali opljakane jevrejske stvari; docnije su ga pretvorili
u vojni magacin. Vraki hram sluio je s poetka kao zatvor, a kasnije je isti kupila
protestantska crkvena optina. Hramovi u Novom Beeju i Kikindi sluili su kao
privremeni logori za internirane Jevreje.
Kikindski hram pretvorili su Nemci posle deportacije Jevreja u praonicu rublja, a
hram u Zrenjaninu minirali su i bacili u vazduh;, materijal od sruenog hrama
iskoristili su za zidanje drugih zgrada. Skoro su svi hramovi tokom 19421944
prodati privatnim licima, i ova su u njima smestila poslovne i stanbene prostorije ili ih
ruila i iskoriavala materijal.
Panevako, zrenjaninsko, vrako i kikindsko groblje unitena su ili oteena u
znatnoj meri. Mnoge su nadgrobne spomenike poruili, otetili ili odneli; nadgrobne
ploe razbili, kosturnice razvalili i leeve ispreturali traei nakit i zlato. U manjim
mestima groblja su potpuno iezla ona su preorana i zemljite obraeno. Na
panevakom groblju ograda je poruena i groblje pretvoreno u javni nunik.
U Srbiji postupak je bio ispoetka blai. Bogosluenje nije bilo zabranjeno;
sinagoge su opljakali tek po internaciji svih Jevreja. Beogradski sefardski hram u
ulici Cara Uroa pretvoren je u magacin za smetaj jevrejskih stvari; po odlasku iz
Beograda Nemci su isti minirali i bacili u vazduh. Na slian su nain postupili i sa hra-
movima u ostalim mestima Srbije.
Ekenaski hram u Beogradu u Kosmajskoj ulici pretvorili su u javnu kuu.
,,Za vreme okupacije u hramu se nalazila isprva ne-maka vojska. Kada
smo po osloboenju Beograda preuzeli upravu nae optine, prva nam je
dunost bila da hram oistimo.

52
 Na mestu gde je nekad bio oltar naili smo na materijal za bar. Velika sala koja
se sastojala od prizemlja i galerije iz osnova je izmenjena. Veliku salu i galeriju
pregradili su horizontalnom pregradom na dva dela, tako da su na galeriji napravili
sobe u kojima su vojnici vrili blud. Na izlaznim vratima pojedinih soba nali smo
natpise fur Damen", fur Herren". U pojedinim sobama zatekli smo pojedine ostatke
razlupanog nametaja i rascepanih slamarica. Da je hram sluio za celo vreme
okupacije za vrenje bluda nemakih vojnika, potvrdili su nam mnogi susedi iz
Kosmajske ulice." (Z.s. Avrama Mevoraha od 7 maja 1947).

53
 DRUGI DEO

NEZAVISNA DRAVA HRVATSKA"

Glava I
Prve mere
Hapenja. Prve nemake ete stigle su u Zagreb 10 aprila 1941 oko 16 asova,
a ve oko 17 asova istoga dana upali su SD-ovci u stanove jevrejskih javnih radnika
u prvom redu funkcio-nera zagrebake veroispovedne optine i hapsili ih. Nekoliko
dana kasnije poeli su da hapse Jevreje advokate i advokatske pripravnike i emigrante
iz srednjoevropskih drava. Maja meseca, posle registracije, uhapsili su i oko 300
jevrejskih omladinaca. Vei deo ovih prvih zatvorenika puten je iz pritvora posle
kratkog vremena.
Osloboenje prvih hapenika bilo je sraunato na zavaravanje Jevreja. Nemci i
ustae hteli su stvoriti uverenje kod Jevreja da e, dodue, biti ikanirani i pljakani,
ali da im, ipak, ne preti fiziko unitenje. Hteli su Jevreje odvratiti od bekstva dok ne
izvre pripreme za njihovu sistematsku likvidaciju.
Drugi manji deo uhapenih lica odvele su ustae u prve koncentracione
logore u Danicu u Koprivnici, a odatle na Pag ili Ja-dovno, kraj Gospia, gde su
tokom leta 1941 skoro sve pobili. To su uglavnom bili jevrejski omladinci.
Zlostavljanja. Po pravilu, uhapena lica ustae i Nemci su u zatvorima
zlostavljali i poniavali.
Svedok Mirko Ronaj (Beoin) navodi:
... Svake noi napred pomenuta 3 vojnika sa nekim lanovima
Kulturbund-a terali su nas da siemo u dvorite, i tu nas gonila da trimo u
krug do iznemoglosti, da skaemo potpuno goli po dvoritu. Jedne noi ovo
je zlostavljanje trajalo ak do 8 asova izjutra, a metani tj. pripadnici Kul-
turbund-a, pokupili se da se naslauju naim mukama.

54
 Za Dona i Ungera, koji su bili stari i nisu mogli da tre dole u
dvoritu, pronali su drugi nain poniavanja i zlostavljanja. U kui
direktora, u kuhinji, pronali su veliku iniju sutlijaa, te su nemaki vojnici
u istu istresli sve pepeljare, u kojima je bilo pepela, ostataka cigareta i ibica,
a zatim pronali crnu kafu. Sve su to izmeali i naterali ih da ovo jedu.
Prethodno su ih postavili za stol, oko vrata im vezali salvete, pa su obojica
morali da jedu ovo neuveno u istoriji jelo, izmeano sa svim gadostima.
Bilo je jo mnogo drugih vrsta muenja. Tako na primer, terali su nas gole da
igramo po dvoritu i da skaemo preko zidane ograde, a mene su terali da se
go penjem uz jedno drvo dok su nemaki vojnici za vreme mog penjanja
pucali iz puaka kraj moje glave. Sve je ovo posmatrala gomila ljudi
lanovi Kultur-bund-a beoinske fabrike. Ovo muenje trajalo je 8 dana, a
inicijatori bili su lanovi Kulturbund-a, koji su nagovarali nemake vojnike
da nas mue, dok o samom nainu muenja nisu morali mnogo govoriti, jer
su Nemci, tj. vojnici, znali na kakav nain da nas mue."
Pljaka. Uporedo s hapenjem Jevreja vreno je ve od prvog dana ulaska
nemake vojske, i pljakanje jevrejske imovine. U pljaki jevrejske imovine takmiili
su se Nemci, folksdojeri i ustae.
Nemaki oficiri smestili su se u najboljim jevrejskim stanovima i temeljno su ih
opljakali.
Pod izgovorom da trae masonsku, komunistiku i opasnu" je-vrejsku
literaturu, upadali su inteligentni" SD-ovci sa sanducima u jevrejske stanove i
odnosili umetnika dela, starine, skupocene ilime i razne predmete od vrednosti.
Folksdojeri su vrili pljaku u krajevima gde ih je bilo u veem broju, naroito
u Osijeku. U prvim mesecima okupacije podelili su Nemci, folksdojeri i ustae u
gradu i okrugu Osijek nadlenost u pljakanju: pljaku Jevreja uglavnom su preuzeli
Nemci i folksdojeri, a pljaku Srba ustae.
Ustake ustanove i formacije u NDH snabdevene su dobrim de-lom imovinom
opljakanom od Jevreja. O legalnoj" pljaki, tj. o pljaki Jevreja koju su vrile vlasti
u NDH na osnovu raznih Pa-velievih zakonskih odredaba", bie kasnije rei. Ovde
emo se zadrati poglavito na pljaki koju su vrile pojedine ustae na svoju ruku i za
svoj raun, to je sve ustaka vlast ne samo doputala ve i potpomagala.
Ustake metode divlje" pljake bile su raznolike.
Prisilno iseljavanje Jevreja iz stanova iskoristili su ustae da opljakaju sav
nametaj i sve ostale pokretnosti koje bi pronali u stanu.
Izdavali su nalog Jevrejima da visokim" ustakim funkcione-rima i ustanovama
imaju pribaviti skupoceno pokustvo, naravno besplatno.
55
 Ulazili su u jevrejske radnje i odnosili sve to su hteli. Isto su inili i po
jevrejskim stanovima kada su tamo ulazili da vre pretres ili hapenja. Zaustavili su na
ulici prolaznike Jevreje i oduzimali im novanike, asovnike, nalivpera, pa i delove
odee i obuu.
Hapsili su pojedine Jevreje samo zato da bi od njihovih porodica iznuivali
novac.
Kontribucija. Od oblika pljaki koje su vrile ustake i ne-make vlasti
pomenuemo na ovom mestu samo kontribuciju.
Postupak u vezi s naplatom kontribucije bio je uglavnom jednak. Ustake ili
nemake vlasti pohapsili bi najimunije Jevreje jednog mesta, odveli ih u zatvor i
drali ih tamo neko vreme ne rekavi im zato su uhapeni. Posle nekoliko dana
saoptili bi im da e ih stre-ljati kao taoce, ako Jevreji dotinog mesta ne plate do
odreenog dana nametnutu kontribuciju. Predloge Jevreja da se odreena svota
pokrije bar delimino jevrejskim nepokretnostima, radnjama i pre-duzeima, ironino
su odbijali ,,jer e drava i onako tom jevrejskom imovinom raspolagati". Traili su
gotov novac, dragocenosti, zlato, cesije potraivanja u inostranstvu i sl.
Ilustracije radi navodimo sluajeve kontribucije u Osijeku i Zagrebu.
Tri dana posle ulaska Nemaca u Osijek, tj. 13 aprila 1941, pohapsili su Nemci i
folksdojeri vei broj imunih Jevreja. Posle uobiajenog postupka koji je gore
opisan, saoptio je folksdojer Lutz uhapenim Jevrejima da je nemaka vojska
razrezala na Jevreje grada Osijeka kontribuciju od 30 miliona dinara. Poto su
uhapeni nekako uspeli da dokau da nisu u stanju da plate toliku kontribuciju u
gotovom novcu, zlatu i dragocenostima, kako su to Nemci traili, sniena je
kontribucija na 20 miliona dinara, koja je svota najveim delom stvarno od Jevreja u
Osijeku i naplaena.
Kako se posle ulo, dolo je do svae izmeu ustaa i osijekih folksdojera, jer
su ustae tvrdile da su Nemci ovu kontribuciju ne-ovlaeno podigli, pa su traili svoj
deo. Navodno je meu pljakaima dolo do poravnanja na taj nain da su Nemci
jedan deo kontribucije predali ustaama.
Poetkom maja 1941 uhapsili su ustae najimunije zagrebake Jevreje. Ivo
Britvi, ef politikog otseka redarstva, stavio im je do znanja da se od zagrebakih
Jevreja zahteva vrednost od 100 kg zlata (preko 100 miliona dinara) i da hapenici
jame kao taoci svojim ivotom da e suma biti potpuno isplaena. Stvoren je naroiti
odbor zagrebakih Jevreja, koji je uspeo da posle nekog vremena skupi nametnutu
kontribuciju u zlatu, dragocenostima, novcu, inostranim valutama i devizama i predao
je ustakim vlastima.
Prinudni radovi. Ustaka policija pozivala je ve od prvih dana Jevreje
pismenim pozivima da se jave policiji radi ispunjenja obaveza" prinudnog rada, pod
pretnjom stroge kazne u sluaju izostanka. Pozivani su naroito intelektualci, majke,
deca do 14 go-

56
dina i starci preko 80 godina, dakle lica koja su bila najmanje sposobna za fiziki rad.
Morali su obino istiti kanale i nunike, dvorita i podove u nemakim i ustakim
stanovima i sl. Prilikom rada ustae i SS-ovci obasipali su Jevreje pogrdama i udarali
ih batinama i kundacima.
tampa bi donosila opise Jevreja na prinudnom radu sa fotografijama i
podrugljivim komentarima, kao na pr.: ,,I danas ne samo da uivaju zemaljske
plodove, ve nakon 6000 godina prvi put se znoje." Ili: Vrlo dobro negovanim
rukama i elegantno skrojenim kunim haljinama, polaze idovi i idovke najprije na
rad sa smehom, a kasnije tuno", i tsl.
Ruenje jevrejskih hramova. U mnogim mestima NDH dolo je ve prvih
dana do pljake i ruenja jevrejskih hramova, do unitenja jevrejskih kulturnih
spomenika i grobova. Tako je, samo 4 dana po ulasku nemake vojske u Osijek, jedna
rulja, koja se sastojala od nemakih vojnika, folksdojera i ustaa, predvoena od
osijekih folksdojera Franje Kaplana i Antuna Piljara, provalila u gornjogradski hram
i opljakala ga. Posle kratkog vremena po-eo je hram da gori. Prema iskazu svedoka,
paljevina je izvrena specijalnim zapaljivim bombama. Poto je hram zapaljen,
krenula je rulja na jevrejsko groblje, zapalila mrtvanicu, zatim se dala na ruenje
grobova i razbijanje nadgrobnih spomenika. U Slav. Brodu, pod izgovorom da se iz
hrama pucalo na nemake vojnike i ustae, Tazbijeni su svi prozori hrama, opljakan i
uniten sav ureaj, napose skupocene orgulje, molitvenici, itd. U akovu, na Hitlerov
roendan, pripadnici Kulturbund-a i ustae opljakali su, a zatim potpuno poruili
hram, devastirali groblje ruei spomenike i otvarajui grobove. Slino se dogodilo
aprila i maja 1941 i u Zemunu, Srem. Mitrovici, Slav. Poegi, Novoj Gradiki i
mnogim drugim manjim mestima.
O devastaciji hramova i grobova izvrenih posle masovne internacije Jevreja
bie rei kasnije.

G l a v a II
Logori Danica i Jadovno
Pre nego to preemo na izlaganje zloina Nemaca i ustaa, poinjenih u drugoj
fazi progona, tj. od masovne internacije Jevreja u leto 1941 pa nadalje, osvrnuemo se
na sudbinu onih Jevreja, koje su ustae pohapsile aprila i maja 1941, a koje nisu, kao
veinu tih u prvo vreme pohapenih lica, pustili na slobodu, ve ih zadrali u zatvoru,
i po osnivanju prvih koncentracionih logora, tamo internirali.
Ti prvi koncentracioni logori Danica, Jadovno, Pag koji su osnovani jo
pre poetka masovnog progona Srba i Jevreja, likvi-

57
dirani su brzo, jo avgusta meseca 1941, a skoro svi internirci u njima pobijeni. Na
ovom mestu govoriemo samo o logorima u Danici i na Jadovnu; o logoru na Pagu
bie rei kada se budu izlagali zloini Italijana i ustaa na teritoriji koju je kontrolisala
Italija.

1) D a n i c a

U mestu Drnje kod Koprivnice, u prostorijama fabrike Danica" formiran je 29

aprila 1941 prvi ustaki koncentracioni logor.
Prvi transporti interniraca stigli su 29 aprila 1941, a njima su sledovali
neprekidno novi transporti, tako da je ve sredinom maja u logoru bilo oko 3000
interniraca. Sve dok je postojao taj logor, internirci su iz njega stalno otpremani u
druge logore a novi dopremani, ali je proseno brojno stanje iznosilo obino oko 3000
ljudi. Internirci su po narodnosti bili veinom Srbi, a bilo je neto i Hrvata; Jevreja
bilo je 4500, meu njima i oko 300 omladinaca, koji su se nalazili pod naroito
strogim nadzorom.
Hrana u logoru bila je sasvim nedovoljna; deset do etrnaest interniraca dobijalo
je dnevno po jedan hleb, nikad tei od jednog kilograma, a koji put nije bio veliki ni
kao dlan. Da se nije krijum-arila hrana u logor, internirci bi poumirali od gladi.
Internirce, a naroito intelektualce Srbe i Jevreje, terali su na najgore radove, kao
ienje nunikih jama golim rukama i ote-pljivanje ve godinama zaepijenih
nunikih kanala, pa su zatoenici morali do kolena da gaze u izmetu.
Postupak u logoru bio je neovean.
Svedok Dr. Fran Praunsperger dao je ovaj iskaz o postupku u tom logoru:
.. . Zlostavljanje i batinanje, a s tim u vezi i teke te-lesne ozlijede bile
su na dnevnom redu. Za itavo vrijeme moje lijenike prakse od 1929
godine pa do tog doba u logoru nisam video toliko tekih telesnih ozleda kao
tih me-seci u logoru...
Jednom je stigao jedan transport, navodno iz Sarajeva, te je primanju
bio prisutan i logornik Herman u dosta pripitom stanju. Od pridolih logoraa
bio je jedan optuen da je poglavniku psovao oca i mater, no kod suda je
navodno bio rijeen. Unato toga bio je u Danici sav istuen te je od izbijenih
zubi imao puna usta krvi. Kad ga je logornik Herman pitao je li on uistinu
psovao poglavniku oca i mater, logora nije mogao govoriti, jer su mu usta
bila puna krvi. Jedan potar do njega je rekao da jest, a na to je Herman
izvadio revolver i prostrijelio mu elo. Kad se nesretnik sruio, skoio je
voditelj kancelarije Horvat i ve na mrtvog ovjeka na zemlji ispalio jo pet-
est hitaca iz revolvera. Svi smo to gledali koji smo se nalazili u dvoritu, na
to su

58
 nas poterali u sobe, pozvali nekoliko logoraa i dali ga kraj latrine zakopati
po nalogu Herman-a..."
Svedok Mato Butkovi iskazao je:
... U to doba (tj. u drugoj polovini jula) bilo je u tom logoru (Danici)
oko 9000 zatoenika Srba i Jevreja... Meu zatoenicima bilo je puno ena i
djece. Ja sam sluajno do-speo meu Srbe i Jevreje.
Postupak u logoru bio je vie nego neovean. Tako su na primer,
logorski funkcioneri svake nci obilazili zatoenike, koji su morali u
leeem stavu primati batine, pa ako je zatoenik zajaukao, bivao je odmah
kroz usta proboden. Ta su se zverstva ponavljala svaku no..."
U mesecu julu 1941 otpremljeni su svi Srbi i Jevreji preko Gospia na Jadovno,
gde su poubijani. Kratko vreme posle toga preostali Hrvati otpremljeni su u Staru
Gradiku i Jasenovac, a zatim je logor likvidiran.
2) J a d o v n o

U noi izmeu 22 i 23 juna 1941 ustae su u sabiralitu u Zagrebakom zboru

utovarili u kamione oko 200 interniraca, veinom Jevreja, i otpremili ih u Gospi. Od
te grupe odvojili su u Gospiu 25 lica i prevezli ih u zaselak Jadovno, koji se nalazi na
Velebitu na visini od 1200 metara.
U gustoj umi ti prvi internirci logora Jadovno morali su ograditi bodljikavom
icom prostor od 4500 m2; izvan ograde sagradili su dve barake, jednu za strau, a
drugu za zapovednika logora i njegovog zamenika.
Ubrzo zatim poele su pristizati jedna grupa interniraca za drugom, veinom
Srba, pored njih i Jevreja. Istovremeno poinju ustae da ubijaju internirce. Ubijali su
ih u okolini logora, kod jedne provalije, u koju su bacali rtve poto bi ih prethodno
ubili zaklali, udarili maljem po glavi ili su rtve i ive bacali u provaliju. Ja-
dovno je na taj nain sluilo kao prolazni logor u koji su ustae dovodile rtve raznih
sabirnih logora kaznione u Gospiu, logora Danica, i dr. i odatle su ih, posle
kraeg boravka, upuivali na gubilite.
Transporte i kolone interniraca ustae esto nisu ni uvodile u logor, ve su ih
upuivale pravo na gubilite kod provalije. Iz iskaza svedoka vidi se, da je kod
Jadovna poklano ili pobijeno oko 10.000 lica. od toga nekoliko stotina Jevreja, sve
ostalo Srba dovedenih sa cele teritorije NDH.
1 avgusta 1941 ustae su poele likvidirati logor. Poto su manju grupu
interniraca Hrvata pustili ili otpremili u druge logore, izvr-ili su likvidaciju na taj
nain to su sve preostale Hrvate, zatim sve Srbe i Jevreje pobili.
59
 Svedok Slavko Radej iskazuje o tome:
... Vezani su icom jedan za drugoga, postavljeni na rub jedne peine,
prvi je gurnut u provaliju, pa su se ostali strovalili za njim, a zatim su ustae
za njima bacale rune bombe. Po prianju jednog metanina, jo nekoliko
dana nakon ovog strahovitog pokolja, uli su se iz provalije jauci rtava.
Sigurno znam da se nije spasao ni jedan od jevrejskih omladinaca, koji su
odvedeni na Jadovno i Pag..."

G l a v a III

Masovna internacija Jevreja

Zakonodavstvo. Napad Nemake na SSSR bio je i u NDH znak za jaanje

terora prema Srbima, Jevrejima i Hrvatima anti-faistima. Jedna od prvih ustakih
mera bila je masovna internacija Jevreja.
Signal za masovna hapenja Jevreja dao je poglavnik" Paveli Izvanrednom
zakonskom odredbom i zapovijedi od 26 juna 1941:
Budui Zidovi ire lane vijesti u svrhu uznemiravanja puanstva, te
svojim poznatim spekulativnim nainima oteavaju opskrbu puanstva, to se
kolektivno za to smatraju odgovornim i prema tome e se proti njima
postupati i spremati ih, povrh kazneno-pravne odgovornosti, u zatoenika
zbiralita pod vedrim nebom"
Pavelieva Izvanredna zakonska odredba normirala je, dakle, da je svaka
konkretna inkriminacija kao opravdanje hapenja Jevreja nepotrebna, jer je zakonski"
ustanovila da Jevreji ire lane vijesti i spekulativnim nainom oteavaju opskrbu
puanstva" pa da za to odgovaraju kolektivno i mogu bez ikakvog posebnog
obrazloenja biti internirani u zbiralita pod vedrim nebom".
Kad je zatim Zakonskom odredbom o upuivanju nepoudnih i pogibeljnih
osoba na prisilni boravak u sabirne logore od 23.XI.1941 odreeno da se nepoudne
osobe", koje su pogibeljne za javni red i sigurnost ili koje bi mogle ugroziti mir i
spokojstvo Hrvatskog naroda" mogu uputiti u koncentracione logore, svi su Jevreji
tretirani kao nepoudne i pogibeljne osobe" i kao takve otpremane u logor.
U Vinkovcima pronaeno je 366 prijedloga o prisilnom boravku u logoru" koje
je sastavilo Pretstojnitvo gradskog redarstva u Vinkovcima. Navedeni predloi sadre
fotografije, line podatke i otiske prstiju 366 Jevreja, koji su otpremljeni u logore, i svi
imaju isti tekst, koji glasi:
. .. Predlae se ustakoj nadzornoj slubi ravnateljstvu ustakih
redarstava NDH u Zagrebu (Ured I) da se nad

60
 predmetnom osobom izree odluka o prisilnom boravku u logoru, u trajanju
od 5 godina.
Obrazloenje: Ustanovljeno je, da su svi vinkovaki Zidovi
potpomagali englesku promidbu lanih vijesti i da mrze sile Osovine, a time
i samu NDH. Nadalje je ustanovljeno da idovi i njihove ene i deca
poskupljuju ivotne namirnice i time korumpiraju na narodni hrvatski
ivalj. Rasadnik su nemorala u prolosti i sadanjosti. Uslijed toga treba
imenovanoga kao lana te zajednice misli i rada presuditi na prisilni boravak
i rad".
Tok internacije. Masovna hapenja i internacije zapoele su krajem juna
1941. U nekim gradovima, kao na primer u Zagrebu, vrene su azbunim redom; u
nekim su najpre hapeni mukarci, a zatim ene i deca; u nekim mestima u
unutranjosti pohapeni su svi Jevreji tokom jednog dana ili, tanije, tokom jedne
noi. Te su internacije vrene cele 1941 i tokom prolea 1942.
U leto 1942 zloglasni Ivan Tolj, tada kotarski pretstojnik u Vinkovcima, izveo je
ienje" Srema cd Jevreja. Pohapsio je sve srem-ske Jevreje (oko 100 lica) i smestio
ih u sabirni logor u Vinkovcima, koji se nalazio na igralitu sportskog kluba
Cibalia", pod vedrim nebom.
Posle toga je nastupilo relativno zatije do maja 1943.
Ali i za vreme tog zatija na teritoriji NR Hrvatske hvatani su pojedinci,
zatvarani, odvoeni u logor i ubijani. U aprilu 1943 ostao je samo vrlo mali broj
Jevreja na slobodi. Od oko 25.000 Jevreja na teritoriji NR Hrvatske i Srema
emigriralo je dotle oko 2.000, a oko 17.000 amilo u nemakim i ustakim logorima
ili ve bilo ubijeno.
Iako se ustaama zaista nije moglo prebaciti da nisu dovoljno radikalno reavali
jevrejsko pitanje", Nemci nisu bili zadovoljni to se oko 5.000 Jevreja nalazi jo u
slobodi. Traili su od ustaa da se svi jo preostali Jevreji uklone. A da bi bili sigurni
da e likvidacija preostalih doista biti izvrena, zahtevali su da im se novi internirci
izrue, da bi ih mogli otpremati u svoje logore i tamo pobiti.
Ovom nemakom nalogu je udovoljeno. Tokom maja 1943 pohvatale su ustae u
samom Zagrebu oko 1.700 Jevreja, a oko 2.500 u ostalim mestima NDH i predali ih
Nemcima, koji su ih odveli u svoje logore veinom u Osviecim.
Svedok Aleksandar Benak koji je u to vreme bio savjetnik Ministarstva
unutranjih poslova NDH" iskazao je:
. . . Poznato mi je da je koncem mjeseca aprila sa strane njemakog
poslanstva u Zagrebu bilo zatraeno, da se ostatak idova u Hrvatskoj uhiti i
zatoi u logorima. Radi toga odrana je sjednica kod glavnog ravnatelja
Crven-kovia, te je toj sjednici prisustvovao izaslanik njemakog poslanstva
SS-Hauptsturmfuhrer Abrumeit, sa strane glav-

61
 nog ravnateljstva dr Maji kao nadstojnik politikog otsjeka, i ja kao tuma.
Na toj sjednici data je naelna privola sa strane glavnog ravnateljstva i
odreene smernice, prema kojima e se izvriti zatita osoba u mjeovitom
braku i osoba, koje su kao strunjaci neophodno potrebne u privredi ili
drugom javnom zvanju. Tako je za grad Zagreb u prisutnosti navedenog
Nijemca sastavljen popis osoba koje se imadu zatititi, taj se popis kasnije i
nadopunio odnosno ispravio... Koliko je meni poznato, svi uhieni Zidovi
trebali su biti skupljeni u Zagrebu i odavde odvedeni u Njemaku u kon-
centracione logore. Navedeni Abrumeit imao je provesti organizaciju toga
transporta kao i prihvaanje tih-osoba u Zagrebu..."
Posle ovog poslednjeg lova" ostalo je na slobodi oko 1.300 Je-vreja, od kojih
je oko 1.000 ivelo u braku s nejevrejskim drugom, a ostali iveli krijui se od vlasti
ili zatieni kao specijalni strunjaci. Od ovih preostalih, od maja 1943 do maja 1945,
jedan deo je pohvatan i ubijen.
Postupak kod hapenja i u sabiralitima. Hapenja su po pravilu vrena nou.
Naoruani revolverom, bombama i mainskom pukom, provaljivale su ustae u
stanove. U roku od nekoliko minuta izvreno je odvoenje. esto rtve nisu imale ni
toliko vremena da se estito obuku, a jo manje da ponesu sobom najpotrebnije stvari.
Tako su ustae postupale naroito ako bi odvodile sve stanare iz jednog stana. Tada bi
se vraale jo iste noi u stan i opljakale ga. Ako bi hapsile samo neke stanare,
preporuivale bi rtvama da ponesu sa sobom najbolje i najvrednije predmete.
Prilikom transporta ili im bi stigli u sabiralite ili logore, ustae bi hapenike skidale
gole, enama bi ponekad pregledale ak i vaginu, zatim ih potpuno opljakale.
U Zagrebu i ostalim gradovima dolazili bi po rtve policiskim kamionima. U
strahu su oslukivali Jevreji s noi na no um automobila. Odahnuli bi kada bi ovaj
proao, a pretrnuli, ako bi se automobil zaustavio pred kuom ili u blizini, kad bi
zazvonilo kuno zvonce ili ko lupao na vrata. Mnogi nisu mogli da podnesu taj strah
te su izvrili samoubistvo.
Hapenja su vrena i na taj nain to bi ustae iznenada blokirale pojedine ulice i
hapsile svakog Jevrejina koji bi naiao a kojeg bi lako poznale po jevrejskom znaku.
Da bi taj lov bio to uspe-niji, bili su ustaki agenti posebno nagraivani za taj
zloinaki rad. Za svakog uhapenog Jevrejina primali su po 100 kuna u ime nagrade.
Ljudi uhvaeni po ulicama nestali bi, a njihove porodice nisu znale ta je sa
njima. Tek se posle izvesnog vremena saznavalo za pojedince da su streljani ,,radi
odmazde" ili da se nalaze negde u logoru.

62
 Od hapenja i otpremanja u logore nisu bili poteeni ni ene, deca, starci i
bolesnici. Bolesnike su odnosili na nosilama i redovno ih ubijali prilikom
transportovanja ili kod dolaska u logor.
Kod masovnih hapenja koncentrisani su uhapenici u tzv. sa-biralitima. Takvih
je sabiralita bilo u svim veim mestima. Bili su to ili icom ograeni prostori pod
vedrim nebom ili koji zatvor, kolska iii naputena fabrika zgrada, i tome slino.
Postupak u sabiralitima ve je liio na postupak u logorima.
Kod dolaska u sabiralite, zatoenici su prolazili kroz duge redove ustaa, koji su
ih nemilosrdno mlatili gumenim palicama, batinama i kundacima, te su mnogima ve
u sabiralitu slomili ruku ili nogu, izbili zube, cigaretama isprili telo, itd.
Zatim je sledila pljaka novca i svih predmeta od vrednosti.
U sabiralitima se lealo na golom betonu ili na zemlji pod vedrim nebom u
icom ograenom prostoru.
Za celo vreme boravka u sabiralitu ustaki su straari zlostavljali uhapenike,
obasipali ih pogrdnim reima i svim sredstvima nastojali da im boravak bude to tei.
Najvea broj Jevreja, na desetine hiljada, prolo je kroz sabiralita u
Zagrebakom zboru i Gospiu.
Postupak kod transportovanja. Iz sabiralita su hapenici otpremani na
elezniku stanicu, a zatim utrpani u vagone u tolikom broju, da je jedan leao na
drugome. Vagoni su zakljuani na polaznoj stanici i hapenici nisu mogli izlaziti do
odredita. Po nekoliko dana nisu dobij ali ni vode ni hrane, a uz to su zlostavljani od
ustaa koje su ih pratile. Po koji hapenik je ubijen, a ene silovane.
Strahoviti zloin izvren je nad jednim detetom prilikom utovara ena i dece u
kamione u sabiralitu u Gospiu. Jedna Jevrejka zamolila je jednog ustau da joj
podigne dete u kamion. Ustaa je zabio bajonet u dete i tako dete pruio majci.
Svedok Lidija Rosenberger opisuje svoj put od Gospia do Kruice:
... Koncem kolovoza 1941 otpremljeni smo u velikom transportu od 800
ljudi u zatvorenim vagonima za Jastrebar-sko. Tome transportu bile su
prikljuene i ene iz logora Paga, idovke s djecom i to oko 100. Put do
Jastrebarskog bio je prava muka, jer smo bili u jednom marvenom vagonu
nagurani po 50, koji je bio kroz cijela dva dana zatvoren, tako da nismo
dobivali ni hrane ni vode, a nudu smo morali vriti u samom vagonu, i to
ene pred mukarcima, i obratno...
Ve 2.IX.1941 otpravljeni smo i mi oko 300 za logor Kruicu.
Putovali smo na isti nain kao iz Gospia za Jastrebarsko, samo s tom
razlikom da smo ovaj put bili zatvoreni etiri puna dana bez hrane i vode".

63
 Svedok Erenfrojd-Poli iskazala je:
... Na stanici Jasenovac naa je kompozicija stajala jednu no, a to je
bila jedna od najgorih noi to smo ih proveli u naem zatoenju. Onaj isti
Bosanac kojega sam spomenula u Slanom nahrupio je s drugim ustakim
banditima sa noevima u ustima u vagone, pretresli su sav na prtljag i
oduzeli nam sve, osim najpotrebnijih odjevnih predmeta.
Jo iste noi, nakon napred prikazane pljake, navalili su banditi
ponovno u vagone, osvetljavali runim baterijama pojedine zatoenice te
natjerali mlae i lepe pred jedan prazan vagon u koji su ih posle vodili i
tamo pokuali silovati. itavu no ule smo zapomaganje i jauk tih
nesretnica, pa kako su se one energino opirale banditima, to su ih oni itavu
no zlostavljali i mlatili. Drugo jutro su te drugarice potpuno plave od
udaranja dole u vagone, no nisu nita govorile o tome to se dogodilo, jer su
im banditi zaprijetili smru, ukoliko bi o tome govorile..."

Glava IV
Progoni Jevreja u Bosni i Hercegovini
Uvod. Pre nego to preemo na izlaganje masovnog unitenja Jevreja po
logorima u NDH, daemo u kratkim potezima progone Jevreja u Bosni i Hercegovini
koje su bile sastavni deo NDH i u kojima su vaili isti protivjevrejski zakoni, progoni
Jevreja vreni po istom sistemu i od strane istih elemenata kao i na ostaloj teritoriji
NDH.
Od oko 14.000 Jevreja, koliko je pre rata ivelo u Bosni i Hercegovini, ubijeno
je tokom okupacije blizu 12.000 lica. Od toga broja stradalo je preko 11.000 u
logorima koji su se nalazili na teritoriji NR Hrvatske ili Osviecimu. Izlaganje progona
Jevreja u Bosni i Hercegovini obuhvatie, dakle, uglavnom samo prve dve faze pro-
gona: prve mere i masovnu internaciju.
Samo u nekim manjim mestima Bosne i Hercegovine Jevreji nisu deportovani,
ve ubijeni bilo prilikom pogroma po svojim stanovima, bilo prvo odvedeni u logore
ili na razna gubilita najee zajedno sa Srbima i tamo ubijani. Ovi pojedinani
sluajevi izloie se takoe celine radi u ovoj glavi.

A) S a r a j e v o
1) Prve mere
Nemci su progone Jevreja u Sarajevu zapoeli pljakom i unitavanjem
jevrejskih hramova.
16 aprila 1941, dakle odmah sutradan po ulasku, upali su Nemci u veliki
jevrejski hram. Oni su, zajedno sa domaom ruljom, koja

64
je ne znajui nemaki jezik, dizala desnu ruku s rairenih 5 prstiju da time objasne
Nemcima da pripada petoj koloni", poeli pljakati hram i iznositi iz njega sve to se
moglo odneti. Razuzdana nemaka soldateska pucala je iz mitraljeza na lustere, a na
oltar bacala rune bombe. Uz smeh nemakih oficira i vojnika i na oigled policiskih
vlasti, rulja je puna dva dana pljakala i demolirala hram, iznosei iz hrama ilime,
lustere, klupe, prozore, vrata, skidala je ak i debeli bakreni lim sa kupole hrama i
linoleum sa poda.
Uza sam hram nalazila se optinska venica, velika biblioteka, bogata arhiva i
muzej. I to je sve uniteno i razrueno, a u predvorju hrama spaljene su jevrejske svete
knjige i sva biblioteka, koja je imala mnogo knjiga od velike istoriske i kulturne
vrednosti, kao i itava arhiva, koja je sadravala mnogo originalnih istoriskih do-
kumenata, jer je sarajevska sefardska optina bila jedna od najstarijih u Jugoslaviji.
Ista sudbina zadesila je tih dana i ostale jevrejske hramove u Sarajevu, koji su na
slian nain devastirani, a sav inventar opljakan. To su bili ekenaski hram na obali
Miljacke i stari hramovi na Mejtau i na Ba-ariji.
Oduzimanje jevrejskih radnji. 24 aprila 1941 objavljena je u sarajevskim
novinama odluka o pripajanju Bosne i Hercegovine novostvorenoj NDH.
Postavljenim ,,poglavnikovim" poverenicima za Bosnu i Hercegovinu, upniku
Boidaru Bralu i Hakiji Hadiu bila je prva stvar da se domognu potrebnih novanih
sredstava za stvaranje upravnog aparata. Tome je, u prvom redu imala da poslui
imovina Jevreja, koji su zakonima nove ustake vlade proglaeni za graane druge
vrste, a praksom ustakih vlasti stvarno bili potpuno obespravljeni.
11 maja 1941 izdata je naredba prema kojoj se u svima trgovakim, industriskim
i zanatskim preduzeima imaju odmah postaviti poverenici. Kao glavni poverenik za
sve radnje u Sarajevu postavljen je ustaki poverenik u sarajevskoj policiji Zubi i on
je, odmah po svom postavljenju, poeo da imenuje poverenike za jevrejske i srpske
radnje iz redova svojih prijatelja ili po njihovoj preporuci. To su u velikoj veini bili
obini pljakai, a nad njihovim radom nije bilo nikakve kontrole. Prave vlasnike
radnji, koji nisu uivali nikakve i niije zatite, prosto su izbacili iz radnji i preduzea.
Nisu im hteli isplaivati iz prihoda radnji ni onaj minimum za izdravanje koji su
ustake vlasti odobrile, ve su mnogi od njih nastojali da se bilo na koji nain
oslobode neeljenih sve-doka svoga rada. S toga nisu bili retki sluajevi da su Jevreji
hap-eni i odvoeni u logor ba na zahtev takvih poverenika, koji su onda poverenu
im radnju prvo dobro opljakali a posle za neznatne svote novca kupili i to jo na
dugoronu otplatu od drave, putem Saveza Napretkovih zadruga. Sam glavni
poverenik Zubi prednjaio je u pljakanju imovine koja mu je bila poverena na
upravu. On je, na primer, ,,kupio" veliku gvoarsku radnju Avrama Majera
65
Altarca za 6,500.000 kuna, a nepokretnosti istoga vlasnika za 3,200.000 kuna, i
isplatio je na taj nain to se zaduio kod Saveza Napretkovih zadruga za 9,000.000
kuna, davi kao pokrie intabula-ciju na te iste nepokretnosti koje su procenjene i
plaene svega 3,200.000 kuna.
Poverenici za verske zajednice. Ne samo jevrejske radnje i preduzea ve i
jevrejske veroispovedne optine sefardskog i eke-naskog obreda i sva jevrejska
kulturna i humana drutva dobili su svoje poverenike. Jevrejskim veroispovednim
optinama postavljeni su za poverenike sudije Sreko Buja i Branko Milakovi, i to
prvi za sefardsku, a drugi ekenasku optinu. Obojica su preuzela svoju dunost ve
poetkom maja 1941, a zadatak im je bio da preuzmu upravu imovine tih optina, da
vode tanu evidenciju o svima Je-vrejima i da budu pri ruci ustakim vlastima pri
reavanju jevrej-skog pitanja" u Sarajevu. Brinuli su se o prikupljanju prihoda i na-
plati verskog prireza. Kod njih se vrila i registracija Jevreja.
Obespravljeni Jevreji obraali su im se esto za intervenciju kod raznih ustakih
vlasti i oni su te intervencije veoma savesno vrili i portvovno se zalagali za Jevreje,
ali esto uzalud.
Ostale mere protiv Jevreja. Naravno da sarajevski Jevreji nisu bili poteeni
ni od svih ostalih protivjevrejskih mera koje su ustae primenjivale, a koje su izloene
ranije, kad je bilo govora o Hrvatskoj. Tu u prvom redu dolaze sve mere predviene
ustakim zakonodavstvom, zatim razne diskriminacije putem naredaba lokalnih
upravnih vlasti, koje su u tom pogledu imale veoma iroku nadlenost. Dalje, tu su
bili prinudni radovi, za koje su sarajevske Jevreje hvatali po ulicama kao pse, zatim
pljake, u svim moguim oblicima, i iznude, prevare, ucene. Naroito su bili esti
sluajevi oduzimanja stanova od Jevreja i pljake pokustva tim putem. Videemo
kasnije da je relativno brza i temeljna likvidacija bosanskih Jevreja imala dobrim
delom svoj uzrok ba u elji ustaa da se to pre dokopaju jevrejskih stanova.
Ubijanje talaca. Prvi udar ustaa po preuzimanju vlasti u NDH bio je
upravljen protiv Srba. to se tie Jevreja, u prvo vreme dolazila je u obzir uglavnom
njihova imovina.
Otuda, u poreenju sa zloinima koje ustae u to vreme vre protiv Srba kao i sa
kasnijim zloinima protiv Jevreja, postupak ustaa sa Jevrejima u Sarajevu moe se
nazvati prvih nedelja ak i blagim. Do prvih ubistava Jevreja dolo je tek avgusta
meseca.
Povod tim ubistvima bila je, prema iskazima poverenika Bu-jasa elja izvesnih
istaknutih ustaa da se neki Srbi i Jevreji, koji su im smetali, smaknu. Ustae su,
meutim, kao razlog naveli eksploziju koja se desila u noi izmeu 29 i 30 jula 1941
u eljeznikoj loionici u Sarajevu. 1 avgusta, ustae, koristei taj dogaaj, streljale su
12 Srba i 8 Jevreja.

66
 im su navedeni Jevreji uhapeni, njihove su se porodice obratile za intervenciju
povereniku Bujasu i ovaj je obiao sve zatvore i ustaka nadletva, ali o uhapenima
nije mogao nita saznati. Kada je neto kasnije sluajno saznao od oevica streljanja
ta se zbilo, poalio se poglavnikovim poverenicima Hakiji Hadiu i Boidaru Bralu.
Bralo koji je bio katoliki svetenik dobacio mu je ciniki da se on pobrinuo za
njihove due" (mislio je time na pokrtavanje mnogih Jevreja koji su se nadali da e
time moda spasti ivot), ali da im time nije jamio za ivot".

2) Internacija i deportacija

Dok je na mestima na teritoriji NR Hrvatske masovna internacija Jevreja

zapoela ve krajem juna 1941, u Sarajevu do prve masovne internacije dolazi, istina,
tek septembra meseca, ali, jednom zapoeta, sprovodi se takvim tempom, da je veina
sarajevskih Jevreja poetkom 1942 ve bila po koncentracionim logorima.
Septembar 1941. 3 septembra 1941, oko ponoi, na vrata stanova Jevreja iz
centra grada lupali su policiski agenti i nareivali uplaenim Jevrejima da se spreme
za logor ostavljajui im samo nekoliko minuta za pripremu. Ljudi, koji ovo uopte
nisu oekivali, jedva su stigli da se za nudu obuku; malo je bilo onih koji su uspeli da
ponesu neto preobuke i hrane.
Iz stanova je odvojeno i staro i bolesno, pa ak i deca i odojad. Pla i vriska
razlegli su se ulicama, a nemilosrdni pratioci terali su rtve udarcima kundaka i
pesnica na sabirno mesto, odakle su zatim otpremljeni za logor u Kruici.
Ova internacija je izvrena zbog toga, to je ustakom bojniku i komandantu
Crne legije" Juri Francetiu zatrebalo kreveta za njegove crnce" kako je on od
milote zvao razbojnike na slubi u njegovom odredu koji su nosili crne uniforme.
Tri ili etiri dana posle toga dolo je ponovo do internacije Jevreja i ovog puta
porodica koje su stanovale po veim stanovima i nekoliko stotina ljudi, ena i dece
odvedeno je takoe za Kru-icu.
Koncentracioni logor u Kruici. Ovaj se logor nalazio na naputenom
imanju Gutman u mestu Kruica, oko 17 km od Travnika. Prvi transporti interniraca
stizali su u Kruicu od 28 avgusta do 1 septembra 1941. Bilo je oko 1.000 lica,
uglavnom jevrejskih ena i dece iz logora na Pagu i raznih sabiralita za internirane
Jevreje, kao i dece i manji broj jevrejskih emigranata iz Nemake i iz zemalja
okupiranih od Nemaca.
Ubrzo zatim stiglo je via transporta Jevreja iz Bosne, jedan transport srpskih
ena i dece iz Hercegovine, tako da je broj interniraca poetkom meseca septembra
narastao na 3.000 lica, veinom Jevreja.

67
 Neki internirci smeteni su u dve zgrade, po 80 u jednu sobu, a veina u
nedovrene drvene barake. Barake su bile bez prozora, krova i podova, i zatoenici su
u njima leali upravo u blatu. Kao jedinu hranu dobij ali su 34 kocke krompira u
toploj vodi.
Ishrana je bila mizerna. Dobijali smo hranu jedanput na dan, i to vrlo
neredovno, a sastojala se uglavnom od 1 krompira po osobi, tako da su ljudi,
odnosno ene, a naroito djeca, od velike iznemoglosti i gladi padali u
nesvest, a bilo je i smrtnih sluajeva od iznemoglosti" (Z.s. Serafine Engel).
... Po nekoliko dana nismo uope dobili hrane, a kad su neke majke traile
od zapovjednika logora... da im dade bar neto hrane za djecu, on je
odgovorio: ,,neka crknu". (Z.s. Anice Erenfrojnd-Poli).
Lekarska pomo nije se mogla dobiti, lino pranje i pranje rublja bilo je
zabranjeno, nudu su ene morale vriti pred mukarcima, a vrenje nude u nuniku
nou bilo je zabranjeno.
. . . Kad se koja zatoenica razbolela i imala visoku temperaturu, pa
bi se molilo za lijeniku pomo, on (zapovjednik logora Mandui) bi
obino uzvraao: dosta je i-vela neka crkne". (Z.s. Anice Erenfrojnd-
Poli).
Zlostavljanje i kundaenje ena i dece bila su svakodnevna zabava ustaa. esto
bi ustae nou upadale u stanove i silovale mlae ene i devojke.
Koncem septembra zapoela je evakuacija logora: mukarci su odvedeni u
Jasenovac, a ene i deca prebaeni su u logor Lobor-grad.
Internacija od strane Nemaca. Internacije Jevreja u cilju otimanja i pljakanja
jevrejskih stanova nastavile su se i dalje. Gestapo u Sarajevu sa svojim efom dr.
Heinrich-om Alfred-om setio se da i on ima pravo na jevrejske stanove koji su im
odgovarali, pa kad bi ih nali, hapsili bi stanare, odvodili ih u bivi vojniki logor u
Sarajevu, a sami se useljavali u nametene jevrejske stanove. Mukarce su smestili u
zatvor toga logora, a ene i decu u konj usnice, i predali ih na uvanje nemakoj
vojsci.
Zbog proslave nemakog dana" koja se imala odrati u Sara-jevu 19 oktobra
1941, dolo je u noi izmeu 16 i 17 oktobra opet do masovnog interniranja Jevreja.
Ovi su takoe odvedeni u vojniki logor, a hapenicima je reeno da su zatvoreni
samo privremeno, da. voa nemake narodne grupe u NDH dr. Altgayer, koji je doao
na proslavu, ,,ne bi gledao previe Jevreja u sarajevskim ulicama."
Nemaki dan" je proao, ali Jevreji nisu puteni na slobodu, ve su 26 i 27
oktobra u dva transporta, u kojima je ukupno bilo oko 1400 ljudi, otpremljeni u logore
u Hrvatskoj.
Novembar 1941. Najvee masovno hapenje i otpremanje sarajevskih Jevreja
u logore bilo je nou izmeu 15 i 16 novembra

68
1941. Ovom su prilikom ustae odvodili sve koje su zatekli u stanovima, bez obzira na
pol, starost i zdravstveno stanje. Iznosili su i lica koja su po 10 i 20 godina leala
oduzeta u krevetu. Te su nesre-nike iznosili u aravima i bacali ih na pripremljene
kamione, koji su ekali na odreenim mestima grada. Hajka se nastavila po ulicama.
Onima koje su zatekli na ulici nisu dozvoljavali da odu do svojih kua i ponesu
najnunije stvari, ve su ih odveli pravo u sa-biralite.
Posle kratkog boravka u sabiralitu svi su uhapeni odmah idue noi upueni u
Jasenovac. Ovaj je transport brojao preko 3.000 ljudi.
Selidba iz nemakog logora u zgradu Benevolencije". U meuvremenu,
konjunice u kojima su bile smetene Jevrejke s decom, koje je oktobra 1941 bio
internirao Gestapo da bi doao do stanova za svoje organe, postale su potrebne
nemakoj komandi. 2ene i decu, ije su stanove Nemci oduzeli nemaki je komandant
kasarne pustio ,,u slobodu".
Poto stana nisu vie imali, poverenici jevrejskih optina su za njih jedva
pronali poluporuene ledene prostorije zgrade Benevolencije" oteene od
nemakog bombardovanja, bez prozora, osvet-lenja i vode. Jedan deo ena i dece
smeten je tada i u zgrade jevrejskih hramova na Mejtau i na ariji, koje su bile
takoe od bombardovanja oteene a od rulje demolirane.
Nastala je rana jaka zima 1941/42. U prostorijama poluporue-nih zgrada koje
nisu pruale nikakvu zatitu od hladnoe, pa ni od kie ni snega, zbilo se hiljade ena,
dece, staraca i bolesnika. Nestaicu hrane osealo je u velikoj meri i graanstvo
Sarajeva koje je bilo na slobodi, a internirci su naprosto umirali od gladi. Prebacivali
su ih postepeno u logore u Hrvatskoj.
Njihovo stanje je bilo tako oajno, da su se mnoge nesretnice dobrovoljno
javljale za transport, zamiljajui da gore ne moe biti. Jedan od takvih transporta
ena i dece koji je krenuo po najljuoj zimi januara 1942 za Loborgrad, vraen je
odande ponovo u Sarajevo, jer je logor bio prepun. Taj transport bio je punih 8 dana
na putu i za celo vreme puta internirke nisu izlazile iz vagona, osim u Brodu prilikom
prekrcavanja.
Kad su vraene, smestili su ih u prostorije kole na Marijinom dvoru". Prilike u
kojima su se ovde nalazile bile su uasne, a osim toga pojavila su se i razna oboljenja.
Intervencija poverenika jevrejskih optina kod zapovednika redarstva Ivana Tolja nije
pomogla, pa su se ovi obratili velikom upanu, a zatim ministarstvu unutranjih dela u
Zagrebu. Sav uspeh intervencija kod ustakih vlasti bio je taj da su internirke
prebaene u logore akovo i Staru Gradiku i tamo odnele pegavac, koji se zbog
valjivosti bio pojavio.
Avgust 1942. Za nepunih pet meseci ustae su internirale i poslale u
koncentracione logore preko 8.500 sarajevskih Jevreja.

69
Poetkom 1942 ostalo je u Sarajevu jo samo nekoliko stotina Jevre-ja. Ovi su
stanovali po malim stanovima na periferiji grada, koji nisu ustaama zapeli za oko te
su tako iveli u relativnom miru sve do avgusta 1942.
21 avgusta pokupljeno je osim 120 lica koja su ostala legalno u Sarajevu kao
neophodni strunjaci sve to je jo preostalo Jevreja u Sarajevu, a 24 avgusta
upueno neposredno u nemaki logor Osviecim.
Tako su dakle ustae do kraja 1942 odvele u logor oko 9.000 Jevreja od ukupno
10.500 koliko ih je u Sarajevu ivelo pre rata. Od tih 9.000 vratilo se do danas oko 40
lica. Svi ostali nali su smrt u ustakim ili nemakim muilitima.

B) Ostala mesta u Bosni i Hercegovini

Bugojnike ustae pobile su Jevreje na zverski nain. 2 avgusta 1941 uhapsili su

12 Jevreja te su ih sa jednom veom grupom me-tana Srba kamionom odvezli u
Graanicu. Tu su, pred jednom velikom jamom, u koju je ve bilo baeno oko 1.900
zaklanih Srba, i oni poklani i baeni u jamu.
Primer neverovatnog ustakog zverstva je sluaj klanja Rudolfa Grofa i sina mu
Nacike. Kad je s ostalima doveden u Graanicu pred jamu, Grosa su naterali da uzme
sina u naruje, a jedan mu je ustaa uzjahao za vrat. Dok je otac drao sina u naruju
ustaa je klao dete. Dete je vriskalo od bola, a otac mu je govorio: Umri sine,
junaki". Posle sina ustae su zaklale i oca.
Onima koji su imali u ustima zlatne zube, ustae su prvo izbijale zube sa
delovima vilica, a zatim ih klali.
U Bijeljini su glavnu re vodili kolonisti folksdojeri.
Pre prvog odvoenja Jevreja u logore, ovi predstavnici vie rase" esto su
zatvarali vee grupe mukaraca Jevreja u hram, tamo ih drali po vie dana i tu bi ih
mrcvarili i tukli. U meuvremenu ili bi, vodei sobom i nemake oficire i vojnike,
kod ena pritvorenika i vrili silovanje. Po nareenju funkcionera Kulturbund-a,
dovodili su straarno pojedine ene koje su morale obui pidamu u javne
lokale i tu ih silovali.
Prilikom jednog odvoenja starijih ljudi u logor, istovarili su kamione nedaleko
od grada i naredili Jevrejima da poleu na zemlju. Isprebijali su ih zverski kundacima,
a zatim ih polumrtve ubacili u kamione kao vree i odvezli u logor. Mnogi su jo na
putu umrli od zadobivenih ozleda.
U Brkom je pre rata ivelo oko 150 Jevreja. Sem toga nastanila se u Brkom
jedna grupa od oko 200 Jevreja, emigranata iz Austrije.

70
 Poloaj Jevreja u Brkom postao je naroito teak posle dolaska zloglasnog
sadiste i koljaa Vjeeslava Montanija za kotarskog pretstojnika. Odmah po svom
dolasku pristupio je internaciji svih Jevreja mukaraca.
Poetkom decembra 1941 jednu grupu od 10 uhapenih Jevreja uputio je
straarno preko Save u Gunju, odakle je trebalo da se vozom otpreme u logor. Na
putu, a pre toga i u zatvoru, te su ljude uasno pretukli. Salamon Perera, koji je bio
tako premlaen i izranjavan da je u rukama nosio svoja creva, naao je toliko snage,
da s mosta skoi u Savu i ubrza smrt.
Posle nekoliko dana, 10 decembra, organizovao je Montani u zajednici sa
ustaama poglavnikove telesne bojne strano krvoprolie. Toga dana doboem je
objavljeno da svi Jevreji, bez obzira na pol i starost, moraju doi posle podne u zgradu
gimnazije. Sakupljene Jevreje, zajedno sa ve ranije interniranim, ukupno oko 340
lica, preuzeli su ustaki krvoloci 18 i 20 satnije poglavnikove telesne bojne, na elu sa
ustakim oficirom Venturom Baljakom. U noi, koja je bila strahovito hladna, po
dubokom snegu, odveli su sve Jevreje vezane icom nedaleko grada do Save, skinuli
ih gole, i onda decu na oigled roditelja, roditelje na oigled dece ekiima i noevima
pobili i zaklali i pobacali u Savu.
Pokolju je sledovala pljaka imovine pobijenih od strane Montanija i njegove
bande.
U Rogatici su, po dolasku Francetieve ,,Crne legije" poetkom februara 1942,
odvedeni svi Jevreji koji su se jo nalazili u Rogatici. Vezali su ih icom i oterali u
Podromaniju, tamo strahovito muili, a zatim pobili. Zaklano je tada 17 Jevreja u
Podromaniji, a 6 Jevreja ubili su Nemci i ustae u samoj Rogatici.
U Podromaniji je rtve ubijao Longo, mesar iz Sarajeva. Ubijao ih je
,,pajpiklom", orujem koje je s jedne strane sekira a s druge iljak i to udarajui ih
iljatim delom u potiljak.
U Vlasenici je 1 aprila 1942 dola Francetieva Crna legija", pohapsila sve
Jevreje, muila ih glau, slala na prinudne radove. To je trajalo do 5 ili 6 maja 1942,
kada su ustae odvele sve Jevrejke na mesto zvano Ploa, do jedne jame. Tu su sve
devojke i devoj-ice silovali, a zatim i muke i enske poklali i bacili u jamu. Ukupno
je toga dana poklano 57 Jevreja.
Tuzla je imala pre rata, ubrojivi i Jevreje iz blie okoline grada oko 315 Jevreja.
Od ovih je odvedeno u logor 261 lice, gde su svi bez izuzetka stradali. U partizane
otilo je 21 lice od kojih je 6 u borbi poginulo.
Osim toga pridruili su se NOV u jesen 1943 svi Jevreji lekari i apotekari koji su
bili na dunosti u Tuzli, njih 18 na broju sa preko 40 lanova svojih porodica. Od tih
lekara su zarobljena i streljana od Nemaca dvojica, a 21 lan njihovih porodica
starci, ene i
71
deca i bolesnici koji su se sklonili u Srebrenik i Dubonicu poklani su u aprilu 1944
od SS-ovaca Handar divizije" u kojoj je bilo mnogo muslimana iz Bosne.
Tu su grupu prokazali neki metani, te su je zarobili odredi 13 SS divizije
Handar". 22 aprila 1944 izvedeni su zarobljeni Jevreji na jedan slobodan prostor i tu
ih je opkolila jedna grupa od 20 SS-ovaca, naroita grupa za ubijanje i klanje. Voa
ove grupe, neki folksdojer, naredio je Jevrejima da se skinu, to su ovi i uinili. Posle
toga, uz jauk i vrisak rtava, sve su te ene, decu, starce i bolesnike poklali, a
unakaene gole leeve ostavili nepokopane.
Ali nisu u pokoljima Jevreja uestvovali samo njihovi otvoreni neprijatelji
ustae i Nemci. I etnici Drae Mihajlovia su progonili Jevreje, i to ne samo kao
pripadnike i simpatizere NOV, ve sledei u tome u svemu drugovima po oruju,
Nemcima i ustaama i iz rasnih razloga, a esto i u cilju pljake. Za izbeglice
Jevreje znailo je istu opasnost pasti u ruke etnicima kao i pasti u ruke ustaama ili
Nemcima.
to broj Jevreja pobijenih od etnika nije bio vei, dolazi jedino otuda, to su
Jevreji iveli po gradovima. Onaj mali broj Jevreja koji se sakrivao po selima, etnici
su nemilosrdno gonili.
Pored sluajeva pljake, muenja radi iznude, kao i pojedinanih ubistava
Jevreja od strane etnika (utvreno 13 sluajeva) etnici, pod komandom Rade
Radia, ubili su zajedno s Nemcima 6 Jevreja posle zverskog muenja, a u Bijeljini su
etnici ubili 12 Jevreja i 10 zarobljenika NOV.
U ostalim mestima Bosne i Hercegovine koja nisu u ovom delu spomenuta,
progoni Jevreja odvijali su se slino kao u Sarajevu. Posle prvih protivjevrejskih mera
ustae su poele od jeseni 1941 da hapse Jevreje i da ih odvode u koncentracione
logore na teritoriji NR Hrvatske ili u Osviecim, gde su skoro svi pobijeni.

Glava V

O koncentracionim logorima u NDH

Osnivanje logora i upuivanje nepoudnih i pogibeljnih osoba" u te logore

propisala je, kao to smo ve naveli, Zakonska odredba od 23.XI.1941.
Kao to su svi ustaki zakoni" imali da legalizuju ve poinjene zloine, tako je
i ta Zakonska odredba objavljena tek poto su ustaki logori bili ve u punom pogonu,
neki meu njima kao Pag, Danica, Jadovno ak i rasputeni, a desetine hiljada ljudi
u njima poubijani.
Po 1 te Zakonske odredbe stavljeno je osnivanje logora u nadlenost ustake
nadzorne slube, a po 3 Odluku o upuivanju osobe na prisilni boravak u sabirne i
radne logore, o vremenu tra-

72
 janja boravka i o stepenu opreza i paske donosi ustako redarstvo kao grana ustake
nadzorne slube" s tim, da proti odluci ustakog redarstva nema pravnog lijeka ni
tube na upravni sud".
Odluku, dakle, o upuivanju u logor, odluku, koja je u stvari znaila u 99%
sluajeva osudu na mueniku smrt, nije donosio ni sud, ni redovni upravni organ,
nego ustaka teroristika organizacija, i protiv nje nije bilo pravnog leka. Ali se ak ni
tog nadlenog" puta nisu ustae drale, jer su i sva druga ustaka nadletva (kao na
primer glavni ustaki stan, stoeri, logori, itd.) pa su ak i pojedine ustae po svojoj
volji otpremale nevine ljude, a naroito Srbe i Jevreje, u logore.
Prema 2 citirane Zakonske odredbe trajanje boravka u sabirnim logorima nije
moglo biti krae od 3 meseca ni due od 3 godine. Ni ovog svog propisa nisu se
ustae drale. Iz Prijedloga o prisilnom boravku u logoru" koji su pronaeni u arhivi
Ustakog pred-stojnitva gradskog redarstva u Vinkovcima, proizlazi, da su Jevreji
upuivani u logore na 5 godina, pa i bez ikakvog roka.
Meutim ti rokovi i nisu bili vani. Iz logora nije ni jedan Je-vrejin osloboen,
osim nekih iz meovitih brakova, a veliki broj Jevreja mukaraca, ena i dece pobijeni
su im su tamo stigli.
Samo osnivanje logora i organizacija u njima, upuivanje u logor nepoudnih",
konzekventno teranje u logore i istrebljivanje Jevreja po nacistiko-rasistikom
kriterij umu, metode muenja i ubijanja, kojima su ustae dodale jo i svoje
specijalitete", sve to dokazuje da su ustaki logori u NDH stvoreni i zloini u njima
izvravani po nemakom receptu i nareenju, i da su ustae bile i u tom pogledu samo
sluge nemakog okupatora.
Pored drugih dokaza, dokazuje to i injenica da su ustae mnoge Jevreje koje su
pohvatale predale direktno Nemcima, koji su ih uputili u svoje koncentracione logore.
Takoe je veliki broj Jevreja koji su se nalazili ve u ustakim logorima, na primer u
Tenju, Loborgradu i drugima, i koji su izvueni iz tih logora i izrueni Nemcima. Van
svake je sumnje da su ustae predavale Nemcima sve one Jevreje koje su Nemci
traili i kad god su ih traili. Prema podacima odvedeno je iz NDH u nemake
koncentracione logore i to veinom u Osviecim oko 5.000 Jevreja, od kojih se
vratilo svega nekoliko lica.
U logorima u NDH pak, stradalo je, prema podacima kojima raspolae ova
Komisija, oko 25 do 26.000 Jevreja. Iz ovih logora spasio se samo nekoliko desetina
Jevreja.
Pored prvih logora za unitavanje interniranih Srba i Jevreja koji su jo tokom
leta 1941 likvidirani i o kojima je ve bilo govora, postojali su za Jevreje u Hrvatskoj i
enski logori: Loborgrad i akovo, i meoviti logori: Jasenovac i Stara Gradika.
Tenje kod Osijeka osnovano je isprva kao naselje Geto a posle posluilo kao
koncentracioni logor za Jevreje iz Osijeka i okoline. No od ovih logora samo
Jasenovac i Staru Gradiku moemo nazvati logorima

73
smrti; samo je u njima unitavanje interniraca vreno masovno i sistematski. Ostali
logori Loborgrad, akovo, Tenje bili su prolazni logori, iz kojih su Jevreji
upuivani u logore smrti u Hrvatskoj ili u Osviecim te su ova tri poslednja logora
ukinuta ve 1942, godine.
Logori na teritoriji dananje NR Hrvatske sluili su im za likvidaciju Jevreja sa
teritorije cele bive NDH dakle i sa teritorije Bosne i Hercegovine i Srema. U
Bosni i Hercegovini osim Kru-ice, nisu postojali posebni stalni koncentracioni
logori za Jevreje, ve su ovi iz sabiralita upuivani u koncentracione logore u Hrvat-
skoj. Izvestan broj sremskih Jevreja likvidiran je u koncentracionom logoru na
Sajmitu kod Beograda.
Izuzev logora Tenje, u svim drugim logorima Jevreji su se nalazili zajedno sa
Srbima i Hrvatima.

Glava VI

Loborgrad, akovo, Tenje

1) L o b o r g r a d
Osnivanje logora. Starinski dvorac Loborgrad nalazi se udaljen 10 km. od
stanice Zlatar-Bistrica, a vlasnitvo je drutva Socijalna zatita." Sluio je pre rata
kao dom staraca i u njemu je bilo smeteno poetkom 1941 oko 60 staraca, tienika
Socijalne zatite".
Septembra 1941 primilo je Drutvo nalog od ustaa da isprazni dvorac, jer e se
u njemu smestiti koncentracioni logor za oko 1300 Jevrejki. Na prigovor drutva da se
u dvorac ne moe smestiti pod ovenim okolnostima vie od 300 lica, pretstojnik
policije u Varadinu Boidar Gregl odgovorio je da mu je svejedno kako e se ti
Cifuti" smestiti: ,,Neka pokrepaju, pa e onda biti vie mesta".
Odmah po osnivanju logora upravu nad istim preuzeli su folks-dojeri, lanovi
Kulturbund-a.
Posle nekoliko dana dolo je u logor 1300 internirki, uglavnom Jevrejke i neto
Srpkinja. Bilo je meu njima i dece ispod 14 godina. Najvei deo doveden je iz
Kruice.
O stanju tih internirki prilikom dolaska u logor iskazuje lekar Dr. Janko Pajas
pretsednik drutva Socijalna zatita" sledee:
,, ... Stigavi u logor pruala se predamnom oajna slika mizerije i
nesree, koju bih bio jedva u stanju opisati. Te nesrenice tada jo nisu bile
rasporeene po prostorijama zgrade, ve su leale okolo po tratini,
bespomonih, tupih pogleda, ispijena lica, upalih oiju, suhe i naborane koe
koja se ljutila, znaci pretrpljene strahote i bede, te latentnog patolokog
straha. Dijagnoza, uglavnom, kod svih zatoenica bila je avitaminoza, usled
koje su im ispadali zubi i kosa, na-

74
 grepani nokti, ljuenje koe, vanjska stigmata spola gotovo izbrisana, a sve
zatoenice, osim toga, bile su amenoroine."
Postupak u logoru. Poto su internirke provele nekoliko dana pod vedrim
nebom i nekoliko dana u dvorcu na golom betonu, postavljeni su im u sobama drveni
leaj i, i to u tri sprata; prostor za leaj iznosio je po osobi samo oko 40 cm. u irini.
Na taj nain bilo je ve prema veliini prostorija smeteno u pojedinim sobama
5090 lica.
U higijenskom pogledu stanje je bilo jo gore. Usled prenatrpa-nosti i
nemogunosti dovoljnog pranja zbog nedostatka vode, bio je u tim prostorijama
uasan zadah, potenciran jo i time, to je poeo harati trbuni tifus u logoru, te su i
zdrava lica koja su leala zajedno sa obolelim bila izloena uasnom smradu fekalija,
koje su se sabirale u sudovima postavljenim u pojedinim sobama.
Ovoj epidemiji doprinosila je i okolnost da je u itavoj logorskoj zgradi bilo
svega 4 nunika, te su internirke morale satima ekati dok dou na red da obave
nudu. Povrh toga je zapovednik logora izdao nareenje da internirke mogu vriti
nudu samo u odreeno vreme, i to od 812 pre podne i od 28 po podne.
Nisu to bili samo pojedini sluajevi, ve se vrlo esto deavalo da su zatoenice
bile prisiljene upotrebljavati svoje posude od hrane za vrenje nude. Osim toga,
zapovednik logora primoravao ih je da nuniku jamu iste posudama u kojima se
prenosila sirova ili kuvana hrana, i to na taj nain to su tim posudama morali vaditi
izmet iz jame i prenositi u latrinu iza zgrade. irenju epidemija doprinelo je i to to
zapovednik logora nije dozvoljavao izolaciju zdravih internirki od bolesnih. U logoru
je bila svega jedna lekarka, Dr. Milica Kun-Band, koja je portvovano negovala bole-
snice u granicama mogunosti. I ona je kasnije ubijena u Osvie-cimu.
Hrana u logoru bila je vrlo slaba. Rodbina i prijatelji internirki slali su u logor
velike koliine hrane, ali je tu hranu, kao i odeu koja je stizala za internirke,
oduzimao zapovednik logora, te je odmah otpremao u Zagreb i tamo prodavao, a
novac delio sa ostalim lanovima uprave logora.
Uprava logora postupala je prema zatoenicama veoma neo-veno, u emu su
se naroito isticali zapovednik logora Karlo Heger, njegov brat Wilibald, kao i neki
Golik, koji su internirke mlatili batinama, zlostavljali, nazivali najpogrdnijim
imenima, a uobiajeno oslovljavanje internirki bilo je smrdljiva ifutko". Jednom je
prilikom Wilibald Heger razmrskao glavu kundakom jednom detetu kad je ovo,
igrajui se u dvoritu, naletelo na njega.
Zapovednik logora osnovao je za sebe i svoju kulturbundovsku druinu posebnu
kuhinju, gde su gladne internirke morale kuvati odabrana jela, a sve od namirnica koje
je zagrebaka jevrejska op-tina slala za internirke. itave noi orgijali su zapovednik
i nje-
75
govi straari a mlae internirke morale su ih posluivati. Svi lanovi uprave i strae
logora zloupotrebljavali su svoj poloaj i prisiljavali ene i devojke na polni snoaj, a
silovali su i devojice od 1416 godina.
Likvidacija logora. U jesen 1942 zapoela je likvidacija logora, i to na taj
nain to su sve preivele Jevrejke poslate transportima preko Zagreba u Osviecim,
odakle se do danas ni jedna nije vratila.
Mlae Srpkinje otpremljene su na rad u Nemaku i njihova je sudbina
nepoznata; starije su prebaene u Srbiju.
Krajem oktobra 1942 logor je bio potpuno likvidiran, a 200 bezimenih grobova
uz ogradu logora kao i strana sudbina transpor-tovanih Jevrejki u Osviecim i Srpkinja
u Nemaku govori i optuuje rad Kulturbund-a, Nemaca i njihovih ustakih slugu u
naoj zemlji.

2) a k o v o

Osnivanje logora. Poetkom decembra 1941 Odbor jevrejske veroispovedne

optine u Osijeku primio je nalog od upske redarstvene oblasti u Osijeku da mora u
roku od 5 dana pronai prostorije, u koje e se smestiti oko 2000 ena i dece.
Saopteno je istom prilikom optini da e ih morati da izdrava o svom troku.
Punomonici Odbora jevrejske optine prokrstarili su Slavoniju traei pogodnih
zgrada, pa su najzad nali prazan bivi mlin ,,Ce-reale" u akovu, vlasnitvo tamonje
biskupije.
upska redarstvena oblast donela je odluku da se mlin Cere-ale" upotrebi kao
logor i da unutranju upravu logora preuzme Je-vrejska optina u Osijeku i sami
internirci.
akovaka biskupija protivila se da se logor smesti u njenom mlinu. Njene
intervencije nisu uspele, jer je mesto konveniralo osijekoj policiji, poto je bilo blizu
Osijeka, tako da je mogla lako da kontrolie logor.
U prva dva transporta koji su sledili jedan za drugim, stiglo je u logor akovo
1830 jevrejskih ena i dece, i 50 srpskih devojaka.
Zapovednika logora imenovala je osijeka policija, a unutranju upravu i svu
brigu za logor preuzela su lica imenovana od osijeke jevrejske optine i izabrana od
samih interniraca.
Poetkom januara 1942 osijeka jevrejska optina, obavetena da je u logoru u
Staroj Gradiki stigao veliki transport jevrejskih i srpskih ena i dece u oajnom
stanju, alje u Staru Gradiku hranu za internirke.
Delegati osijeke jevrejske optine koji su sproveli hranu u Staru Gradiku,
videvi da je stanje internirki u logoru veoma teko, predlau da se ove prebace u
logor u akovu. 18 februara prima

76
po tom pitanju delegaciju sam Luburi, komandant Odbranbenog zdruga" cele ove
oblasti, i saoptava joj da odobrava preselenje je-vrejskih i srpskih ena i dece iz
logora u Staroj Gradiki u logor akovo. Poznavajui zlikovca Luburia, delegati su
bili svesni da se iza te ,,velikodunosti" neto krije, ali im nije ostalo nita drugo nego
da spaavaju ene i decu iz neposredne opasnosti i stranog poloaja u Staroj Gradiki.
24 februara 1942 poinje transportovanje ena i dece iz Stare Gradike u logor
akovo.
U meuvremenu druga delegacija osijeke jevrejske optine predouje teko
stanje internirki koje e iz logora Stara Gradika stii u akovo. Predouje uasne
patnje koje su ove nevine rtve pretrpele, svu njihovu bedu i iznurenost. Moli da se
upravi logora stavi na raspoloenje prazni magacin, koji se nalazi u logorskom krugu,
u svrhu smetaja ovih jadnica u karantin, kako se ne bi po-meale zdrave internirke
logora akovo sa eventualno bolesnim iz logora Stara Gradika.
Sva uveravanja delegacije, svi argumenti, svi apeli na samilost nisu naili na
razumevanje. Molbe su odbijene pod izgovorom da je magacin potreban biskupiji.
Istoga dana oko 10 sati navee stiglo je 1200 bednih ena i dece po cioj zimi.
Nastaje pitanje smetaja. Logorska uprava odluuje da se isprazni trei sprat
mlina u koji se smeta vei broj doljaka iz Stare Gradike i zabranjuje im se svako
meanje s licima koja se nalaze na niim spratovima. Drugi deo novodoavih smeta
se u tale su-sednog poseda, iako su tamo zidovi puni pukotina, a zima 25 do 30. Na
treem spratu izgrauju se uurbano etvorospratni leajevi, da bi se time nekako
omoguio smetaj.
Brojno stanje logora poraslo je sada na 3.000 dua.
Iako je sve preduzeto da se onemogui kontakt izmeu starih i novih internirki,
nije uspelo sprovesti potpunu izolaciju ovih po-slednjih. Posledice su se odmah
pokazale.
Pridolice iz Stare Gradike bile su zaraene pegavcem i trbunim tifusom. Za 10
dana 3.000 internirki bile su potpuno zauene. Poela su se pojavljivati prva oboljenja
pegavog tifusa. Zaraza je uzela toliko maha, da je posle kraeg vremena umiralo
dnevno 56 lica.
Sada je postala jasna Luburieva velikodunost". Ovaj zlikovac znao je da su
ene iz logora Stara Gradika zaraene pegavcem. Hteo je ovu zarazu da prenese na
jo zdravi logor akovo i da tako pristupi postepeno njegovoj likvidaciji.
Ali za masovno umiranje internirki od pegavca i trbunog tifusa nesumnjivo su
krivi i oni koji su svojim neovenim stavom, stalnim odbijanjem da stave na
raspolaganje prazne prostorije, koje bi omoguile bolju izolaciju novopridolih skrivili
irenju epidemije.

77
 Usled velikog broja internirki pogorala se ishrana. S tim u vezi nastaju
oboljenja organa za varenje i pojavljuju se i sluajevi di-zenterije.
Javlja se potreba veeg broja nunika. Ponovno uprava logora izlae teko stanje
ena i dece i moli za odobrenje da se mogu izgraditi novi nunici. Odbijena je i ova
molba i naglaeno je da e se, naprotiv, nastojati svim moguim sredstvima logor
ukloniti iz akova.
29 marta 1942 dolo je u logor akovo nekoliko ustaa iz Jasenovca na elu sa
jasenovakim koljaima Ljubom Miloem i Jo-zom Matijeviem. Zaposeli su sve
prilaze u logor, policiska straa je otstranjena, a jevrejskoj logorskoj upravi zabranjen
pristup u logor. Za zapovednika logora postavljen je ustaki zastavnik Jozo Matijevi.
Stanje u logoru je postalo jo mnogo tee. Zavladala je prava glad. Ustae su
oduzimale sve namirnice koje je slala zagrebaka ili osijeka jevrejska optina i
prodavale iste. Oni su obilazili logor naoruani letvama, gumenim palicama, tekim
batinama, i tukli ene i decu bez ikakvog razloga. U mnogo sluajeva internirci su
toliko isprebijani, da su usled zadobijenih povreda umrli. O zlostavljanju dece iskazao
je svedok Antun Miler:
... Prije selenja samog logora bili smo ja i moj otac u bati. Naa kua
nalazi se u susjedstvu mlina Cereale". uli smo odjednom viku i lajanje
psa.
Mi smo pogledali kroz tarabu i videli smo gdje jedan djeak iz logora u
starosti od 1011 godina tri, a za njim jedan pas vujak. Pas je zgrabio
dijete zubima i otkinuo komad mesa. Dijete je plakalo i vriskalo i bjealo...
prema logoru. U dvoritu ga je pas ponovo dostigao i opet mu otkinuo
komad mesa.
To je video jedan ustaa iz logora te uhvatio dijete za ruku i odvukao
ga u magacin. Kasnije smo uli kako se dijete deralo i zapomagalo, sve tie i
tie, dok nije umuklo. To je sve gledala majka djeteta. Dok je dijete vikalo u
maga-cinu, uli smo ujedno i lajanje psa i sviranje harmonike, koju je svirao
ustaa Rupi.
To je muenje trajalo oko 1 sat."
Ustae su izvrile temeljnu pljaku internirki. Pored toga ustae su pljakale i
mrtvace. Sve mrtve skinuli bi gole i tako i sahranjivali, ali bi im pre toga jo izvadili
zlatne zube, ako ih je bilo.
U vezi s pljakom mrtvaca izvrile su ustae gnusan zloin:
,,.... Dana 18 lipnja 1942 ponovno sam otiao u akovo gde sam
provaao ciklonizaciju stvari i raskuivanja zatoenica.
Tom prilikom priala mi je Fela Papo, rodom iz Sarajeva o strahotama
i muenju jedne starice, koja je inae bila

78
 grobarica... Njoj je bila dunost da svakoj eni koja umre, izvadi, ukoliko
ima, zlatne zube, te iste preda ustaama. ena je to radila. Ali jednog dana
umrla je njena tetka i ona nije htela da joj vadi zube.
Ustae su ju zato zlostavljale i tukle, a nakon toga za-zatvorile u upu u
dvoritu. Stavili su joj goruu sveu u spolovilo pa je pretrpela velike
opekotine. ena je bila vezana na rukama i nogama. Nakon kratkog vremena
umrla je od opekotina..." (Z.s. Juraja Kezia)
U logoru je bio znatan broj lepih devojaka i mladih ena. Ustae su najlepe
izabrale, zaposlile ih u zapovednitvu logora, u ambulanti i na radovima oko
dezinfekcije, te su ih prisilile na polni snoaj. Prema iskazima svedoka bilo je 19
Jevrejki i 2 Srpkinje. Sve su one pobijene od ustaa jula 1942 prilikom likvidacije
logora.
U junu 1942 ustae su poele evakuisati logor. Evakuacija je izvrena od 15 juna
do 5 jula u tri partije, svaka od priblino 800 lica.
Prema iskazima svedoka evakuisane ene i deca otpremljene su u Jasenovac i u
Gradini ubijeni svi do poslednjeg.
Dosad je ustanovljeno da na akovakom groblju lei 516 rtava iz logora
akovo. Neke od njih su ubijene, a veina je umrla od pegavca, trbunog tifusa i
dizenterije.
Oko 2.400 jevrejskih ena i dece iz logora akovo ukopani su negde u
Jasenovcu. Njih su ubili jasenovaki koljai.
Ima samo nekoliko preivelih ena iz logora akovo. To su one ene koje su
kao bolesne otpremljene u bolnicu u Osijek, dok jo ustae nisu preuzele logor. One
su pobegle i u emigraciji doivele Osloboenje.
3) N a s e l j e i l o g o r T e n j e
Jevreji iz Osijeka i okolnih mesta ostali su poteeni od masovnih internacija
sve do juna 1942 godine.
Juna 1942 doao je u Osijek zloglasni Ivan Tolj sa zadatkom da izvri potpuno
ienje" Osijeka i okolnih mesta od Jevreja. Za dva dana, uz pomo ustaa, policije
i folksdojera, pohapeni su svi Jevreji Osijeka i zatvoreni u naselje Tenje.
Naselje Tenje bili su izgradili sami osijeki Jevreji svojom radnom snagom i
sredstvima. Ustake vlasti bile su im obeale da e Tenje biti neka vrsta geta, gde e
oni moi da ive u slobodi. Ustake vlasti, da bi bolje obmanule Jevreje, dale su to
obeanje i pismeno osijekoj jevrejskoj optini u zapisniku o pregovorima o osni-
vanju naselja Tenje.
Nekoliko dana kasnije pohapeni su Jevreji iz okolnih mesta Donjeg
Miholjca, Slatine, Naica, akova i drugih mesta u kojima su dotle iveli ili u
slobodi ili u posebnim naseljima kraj tih mesta.
Tako se u Tenju i u zgradi fabrike koverata Mursa Mill", koja je sluila za
smetaj starih i bolesnih, zbilo oko 3.000 ljudi, ena i

79
 dece. Tu su, uvani od ustaa i folksdojera, proveli oko 2 meseca pod tekim
stanbenim i prehranbenim uslovima.
14 avgusta 1942 stigao je u Tenje jedan SS oficir iz Zagreba, pa je u roku od 24
sata sastavljen prvi transport koji se sastojao od oko 1.000 lica, od kojih oko 700
dece.
Toliki broj dece ubaen je u prvi transport zbog toga, to je taj SS-ovac, videvi
da Jevreji hoe da spasu decu da ne bi pola ve tim prvim transportom, izdao nalog
da se pokupe sva deca i ubace u prvi transport.
Ovaj prvi transport otpremljen je 15 avgusta u Osviecim.
Odmah posle ovog doao je u logor Tenje zapovednik radne slube u Jasenovcu
ustaki potpukovnik Picilli, te internircima odrao govor u kome je od zanatlija i
strunih radnika zahtevao da ne idu u Nemaku, nego da se dobrovoljno jave za logor
Jasenovac, kuda e biti upueni zajedno sa svojim porodicama. Obeao im je da e
tamo moi nesmetano da ive radei svoj posao, i tako doekati svretak rata.
Jevreji su i ovom zloincu poverovali, uprkos ranijih gorkih iskustava. Mnogi su
se javili za odlazak u Jasenovac. Njihov broj se nije mogao ni priblino utvrditi, jer se
iskazi svedoka u tom pravcu znatno razilaze.
Ovaj drugi transport krenuo je iz Osijeka 18 avgusta 1942 za logor Jasenovac.
U Jasenovcu doiveli su sudbinu ostalih interniraca. Vratio se nije niko.
S treim transportom, 22 avgusta 1942 dovrena je konana deportacija Jevreja
Osijeka i okoline. Toga dana ustae su pokupile sve preostale internirce.
U Osijeku su pored Jevreja u meovitim brakovima, ostala svega 2 ili 3
Jevrejina, koji su se sakrili ili na koje su ustae zaboravile. Iz opskrbilita izvueni su
i oni koje su morali izneti na nosilima.
Internirci su dovedeni na stanicu i utovareni u marvene vagone, u svaki po 60
lica. U poslednja 2 vagona utovareni su starci i nemoni.
Voz je krenuo u noi u pravcu Vinkovaca, a odavde dalje do Jasenovca. U
Jasenovcu iskopana su zadnja dva vagona sa starcima i bolesnicima. Ove rtve vie
niko nikad nije video, pa su verovatno odmah po dolasku u logor likvidirane.
Preostali vagoni upueni su dalje do Loborgrada. Onamo su stigli 24 avgusta
1942 i preuzeti od lanova Kulturbund-a. Jedan deo interniraca prikljuen je odmah
ve ranije spremljenom transportu u Loborgradu koji je upravo odlazio za Osviecim.
Vei deo transporta ostao je u Loborgradu do 30 avgusta 1942, a tada je i on ot-
premljen za Osviecim.
Od 3.000 Jevreja otpremljenih iz Osijeka tokom avgusta 1942 za Osviecim i
Jasenovac vratilo se u svemu 10 lica.

80
 Glava VII

Ustaki zatvori, ubijanje talaca, protivpravna suenja

1) Z a t v o r i

Kroz ustake zatvore prolo je nekoliko stotina Jevreja osumnjienih kao aktivni
antifaisti. Politiki zatvorenici su u tim zatvorima najsvirepijim metodama mueni i
ubijani.
Jedan od najstranijih ustakih zatvora nalazio se u Zagrebu u ulici Rakoga br.
9. Veliki broj Jevreja je u tom zatvoru muen i posle muenja ubijen u zatvoru ili na
gubilitu u Maksimiru.
Navodimo iskaze svedoka Slavka Radeja:
... Kadgod je u Zagrebu izvren kakav atentat kao na primer na potu, u
Botanikom vrtu, itd. uvijek je pohvatano po nekoliko Jevreja i ubijeno. U
novinama bi izlazilo da su sueni po prijekom sudu, iako stvarnog suenja
uope nije bilo. Na taj nain je u Zagrebu sigurno pobijeno nekoliko stotina
Jevreja. Mnogi od njih proli su kroz ustaki zatvor u Rakoga ul. br. 9. U
tom zatvoru ustae bi hapenicima turali igle pod nokat, palili im tabane, tukli
ih do krvi, na razne naine vjeali, palili ih cigaretama, itd".
Dr. Nela Gavrani iskazuje:
Dana 1 avgusta 1941 uhapen je bio moj mu povodom masovnog
hapenja Srba, Zidova i nepoudnih" elemenata od strane tadanjeg tzv.
ustakog redarstva, koje se u to doba nalazilo u Rakoga ul. 9 i odveden u
podrum zgrade.
Postupak sa zatvorenicima u tom podrumu bio je straan, a sam podrum
bio je bez prozora, bez svijetla i bez ikakve ventilacije, tako da su zatvorenici
imali oseaj da se gue. Elektrino svijetlo je gorilo i to po danu i po noi, a-
rulje su bile tolike jakosti, da je svijetlo delovalo zasleplju-jue, to je u noi
bilo nepodnosivo. Zatvorenici nisu znali kad je dan, a kad je no. To su samo
pogaali po vremenu dijeljenja hrane i ostalim indicijama. Satova naravno,
nisu vie imali. Vruina je bila neizdrljiva, tako da su svi leali goli i nisu se
uope micali da na taj nain troe im manje zraka. Zidovi su pak bili
potpuno mokri od vlage".

2) P r o t i v p r a v n a suenja i ubijanje talaca

Protivpravna suenja. Zakonskom odredbom od 17 maja 1941 Paveli je

osnovao pokretne preke sudove. Ti su sudovi putovali od mesta do mesta po NDH;
gde god bi se pojavili, izazvali su strah i trepet, jer je njihovo prisustvo uvek znailo
smrt nevinih ljudi.

81
 Prema pomenutim zakonskim odredbama ovi su sudovi imali da sude
vinovnicima odreenih dela. U stvari, to su bili ustaki instrumenti koji su pod firmom
suda" imali presudom legalizovati" ubijanje nevinih graana kao talaca radi
odmazde.
rtve koje su bile odreene da budu ubijene kao taoci, esto nisu ni izvedene
pred taj pokretni sud, nego su ve u ustakom pritvoru ili van pritvora, posle tekih
zlostavljanja, ubijene, a sudije" prekog ,,suda" bi posle toga izradili i proglasili
presudu kao da je glavni pretres proveden. Ako bi negde i dolo do pretresa bila je to
samo tragina farsa.
Svedok dr. Aleksije Lutenberger ovako opisuje te rasprave:
Prigodom dolaska zloglasnog prijekog suda u Bjelovar bio sam i ja
nekoliko puta postavljen braniteljem osuenih, i to ureda radi. Rasprava je
voena vrlo sumarno i optueni su bili vrlo povrno ispitani, pa ak ni
njihove izjave nisu bile vjerno diktirane u zapisnik. Mogu tvrditi da je svaka
odbrana tuenih bila nemogua, jer je sud principijelno odbio svaki prijedlog
odbrane i uope nije uzeo u obzir ono to odbrana iznosi u korist optuenih.
Dokazni materijal na teret optuenih bio je sastavljen iskljuivo od iskaza
politikih organa. Grupa protiv koje se tada vodila parnica, bila je sastavljena
od 15 optuenih, koji su odgovarali za razna fakta. Optunica je bila
opsena, ali unato toga osuda je bila gotova za vrlo kratko vrijeme. Sjeam
se da sam si ja, im se je sud povukao na vjeanje, zapalio jednu cigaretu, ali
nisam uspeo niti istu dopuiti, kad su me zvali natrag u dvoranu da
prisustvujem proglaenju osude. To znai da je osuda bila gotova ve prije
pretresa, jer je tehniki nemogue da se dispozitiv jedne tako opsene osude
sa svim generalijama optuenih moe izdiktirati u roku od 5 minuta.
Svi ovi optueni bili su osueni na smrt, premda za njihovu krivicu nije
postojao ni jedan konkretan dokaz.
to se tie rada ovog pokretnog suda mogu kazati, da to nije bilo
ozbiljno suenje nego jedna tragina lakrdija.
Svaki ovjek koji je bio optuen, bio je unapred osuen na smrt. Sud
uope nije uzeo u obzir odbranu optuenoga, nije se brinuo za dokazna
sredstva i bilo mu je sasvim svejedno da li je koji in dokazan ili ne."
Pokretni preki sudovi osudili su na smrt i naknadnom presudom legalizovali"
ubijanje vie hiljada naih graana, meu njima i Jevreja.
Poneki put ustaki su zloinci, kad bi to smatrali oportunim, u cilju zastraivanja
graanstva, objavljivali rezultate takvih suenja" ili izvode iz presuda".
Evo nekoliko objavljenih sluajeva:

82
 4 jula 1941 naen je u jednoj bari Petruevake ume kraj Radnike ulice u
Zagrebu le jednog policajca. 10 jula 1941 obavilo je ministarstvo nutranjih poslova
da je pokretni preki sud osudio kao duhovne zaetnike zloina" 10 istaknutih
intelektualaca, izmeu kojih je bilo i 6 Jevreja, koji su odmah streljani.
Sve ubijene rtve nalazile su se u Zagrebu u vreme kada je taj policajac ubijen.
Neki su bili stalno u zatvoru jo pre 6 aprila 1941 godine. Ipak je preki sud utvrdio"
da su te rtve intelektualni zaetnici ubistva.
Prema oglasu ministarstva unutranjih poslova NDH od 4 av-gusta 1941 izvren
je 4 avgusta 1941 u 11.45 sati atentat na strau ustake sveuiline vojnice". Kao
neposredne izvrioce toga atentata osudio je pokretni preki sud 4 komunista, a kao
intelektualne zaetnike" 98 Jevreja i komunista. Osuenici su istog dana streljani.
U roku od nekoliko sati ustae su dakle uspele pronai, osuditi i streljati ne samo
neposredne izvrioce nego i 98 intelektualnih zaetnika".
U vezi sa istim atentatom preki sud dan kasnije, tj. 5 avgusta 1941 pronalazi,
osuuje i odreuje streljanje daljih 87 Jevreja i komunista, krivaca" za atentat.
Kao intelektualne zaetnike atentata u zgradi Ravnateljstva pota, brzojava i
brzoglasa" a radi vrenja komunistike promidbe", pokretni preki sud osuuje 19
septembra 1941 50 Jevreja i komunista na smrt i presuda se izvruje istog dana.
30 oktobra 1943 izdana je Zakonska odredba o zatitnim mera-ma od napadaja i
ina sabotae protiv javnom redu i sigurnosti", po kojoj se proti onim osobama za
koje je utvreno da su napadaje ili ine sabotae pomagale, kao i onima za koje je
redarstveno utvreno da su djelatni komunisti ili odmetnici" kao i protiv branog
druga, roditelja i dece ovih mogu primeniti zatitne mere" stre-ljanja, veanja,
upuivanja u radne logore i oduzimanje imovine.
U svima ovim sluajevima koje predvia taj zakon, bila je i prva i poslednja
instanca Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost", a svaki pravni lek bio je
iskljuen. Priznaje se, najzad, otvoreno da se ne radi ni o kakvom sudu" i suenju",
ve naprosto o odmazdi i ubijanju talaca u cilju zastraivanja graanstva.
Funkciju odreivanja talaca i nareivanja ubistva istih preuzelo je sada dakle
Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost" a kasnije naroiti Povjerenik za
provaanje mjera" predvienih pomenutom Zakonskom odredbom.
Postupak tih ustakih nadletava kod odreivanja i ubijanja talaca ovako
prikazuje Benak Aleksandar savjetnik Ministarstva Unutranjih poslova NDH":
.. . Represalije, odnosno odmazde prema Zakonskoj odredbi iz godine
1943 vrile su se na taj nain, da je podruno

83
 redarstvo stavilo svoj pismeni prijedlog Glavnom ravnateljstvu za javni red i
sigurnost." Glavni ravnatelj donio je na temelju prijedloga sam odluku o tome
da li e se odmazda izvriti ili ne, i u kojem opsegu i na koji nain. Primjera
radi navaam da je redarstvena oblast za grad Zagreb obino prethodno se
telefonski sporazumela sa glavnim ravnateljem, tj. ef redarstva ili njegov
zamjenik, odnosno nadstojnik politikog otsjeka uglavio je sa glavnim ravna-
teljem, da li e se odmazda izvriti, u kojem opsegu i nad koliko osoba.
Redarstvena oblast poslala je na to pismeni prijedlog sa opisom osoba, kojih
broj je bio vei nego je bilo unapred uglavljeno, te je referent redarstva a
katkad i nadstojnik politikog otsjeka osobno podnosio glavnom ravnatelju
taj prijedlog, pa je taj onda izabrao iz popisa osoba one, nad kojima treba
izvriti odmazdu, te je odmah na samom prijedlogu olovkom izradio kratak
nalog koji je glasio po prilici imade se izvriti" i potpis. Dotini redarstvenik
s tim nalogom mogao je izdati podreenom osoblju sve ostale potrebne
naloge za izvrenje dok je Ravnateljstvo za javni red i sigurnost", tj. njegov
politiki otsjek, izradio oglas za novine ili moebitne popratne spise, ukoliko
je to bilo potrebno.
Redarstvene oblasti iz provincije predlagale su izvrenje kazne
odmazde redovito brzojavno, te su i brzojavno dobivale odobrenje za
izvrenje ili odbijanje prijedloga. Inae je formalan postupak bio jednak
gornjemu s tom razlikom, da je potanko obrazloeni prijedlog stizavao nakon
brzojava, te se ti spisi nisu dalje razraivali, ukoliko je bila izdana brzojavna
dozvola za izvrenje.
Izvrenje odmazda zahtijevale su takoer i razne njemake oblasti, a
koliko je meni poznato, u veini sluajeva traila je odmazdu
Sicherheitsdienst i Sicherheitspolizei, te su takvi zahtevi bili podpisani po
zapovijedniku Standar-tenfiihrer-u Gunther-u."
Posle poslednjeg hapenja Jevreja u maju 1943, broj jevrejskih rtava ustake
odmazde opada, jer gotovo vie nije bilo Jevreja u NDH.
Ubijanje talaca. Ubijanje talaca vreno je streljanjem i ve-anjem, ali i
udarcima ekia i raznim drugim svirepim metodima. Veina rtava mnoge hiljade
ubijane su i sahranjivane su kraj Zagreba u umi zvanoj Doktorina". To
gubilite i groblje ustakih rtava prozvao je narod Maksimir" taj ustaki
Maksimir nije istovetan sa zagrebakom umom Maksimir koji lei oko 2 km.
severno od puta MaksimirDubrava.

84
 Jedna anketna komisija je posle Osloboenja izvrila uviaj u tom Maksimiru
kao i ekshumaciju jednog dela tamo sahranjenih rtava, i presluala mnoge svedoke.
Navodimo iz tog zapisnika stav koji se odnosi na metode ubijanja rtava:
,, ... Sam nain likvidiranja bio je skroz razliit. Imade rtava udavljenih
sa icom oko vrata, na kraju sa drvenim tapiima, razbijene lubanje sa
ekiem ili drugim tupo-tvrdim predmetom, streljanje metkom iz pitolja ili
puke u zatiljak, streljanje plotunom od 4 ili 6 metaka i sa 2 ili 3 metka u
prsa, a isto tako i u glavu, te na razne druge naine."

Glava VIII

Jasenovac i Stara Gradika

A) J a s e n o v a c
1) Opte
Smetaj logora. Mesto Jasenovac nalazi se u blizini ua Une u Savu; lei na
eljeznikoj pruzi ZagrebBeograd. Stanovnitvo mesta bilo je do okupacije
preteno srpsko. Ustae su to stanovnitvo veim delom pobile, a u samo mesto
smestile stalni ustaki garnizon.
Prve transporte zatoenika, koji su se sastojali uglavnom od Je-vreja i Srba,
dovele su ustae u leto 1941 do sela Krapja, koje se nalazi oko 12 km zapadno od
Jasenovca. Ovde su internirci sagradili logor koji je dobio slubeni naziv: Jasenovac-
Logor br. I.
Kako je broj interniraca brzo rastao, osnovan je izmeu Jasenovca i Krapja na
reci Strugi drugi logor, koji je dobio slubeni naziv: Logor br. II.
Internirci su morali oba logora ograditi bodljikavom icom, podii straare,
izgraditi barake, kuhinje, kao i nasipe oko oba logora jer su se Strug i Sava razlivali i
plavili celu okolinu. Na brzu ruku izgraeni nasipi nisu mogli odoleti poplavama koje
su prouzrokovale kie u novembru 1941, pa su ustae sredinom novembra likvidirale
logore br. I i br. II i osnovali novi logor koji je dobio slubeni naziv: Logor br. III.
Logor br. III smeten je neposredno s istone strane Jasenovca, na prostoru gde
se ranije nalazila tvornica cigle Ciglana". Ceo logor zauzimao je povrinu od 1
1/2 km2. Sa istone, severne i zapadne strane bio je opasan zidom 3 m visokim, dok je
juna granica logora bila reka Sava.
Unutar ovog prostora nalazile su se, osim baraka za zatoenike, razne zgrade, u
kojima je smetena uprava logora, razne radionice, magacini, itd. Radi boljeg
razumevanja daljeg prikaza, naveemo neke od tih zgrada:

85
 ,,Glavno skladite" sluilo je kao prostorija gde su ustae dovodile mase rtava te
ih nou, i po cioj zimi, skidale gole, ruke im vezali na lea, povezali zatim dva po
dva icom, te ih gonili na Granik".
,,Granik" je bilo mesto gde su se iz brodova i splavova dizali i iskrcavali tereti,
odnosno gde se ukrcavala roba koja je odlazila iz Jasenovca. Na Graniku" su ustae
ubijale rtve maljem i ekiem, rezale im trbuhe, veale im na ruke gvozdene terete i
bacale u Savu.
Zvonara" je bila mala baraka koju su ustae upotrebljavale kao muilite. U nju
su zatvarale one internirce koji su bili osueni da umru od gladi.
,,Tunel" je bio dugaka upa za uvanje drva, bez pobonih zidova. Ovde su
internirci koji su dovoeni tokom 1941 i 1942 morali da ekaju danima i nedeljama po
svakom vremenu dok im nau mesto u barakama ili dok ih ne otpreme na likvidaciju.
Sve zgrade u logoru bile su ograene icom. U severoistonom delu logora bila
je velika ledina ograena bodljikavom icom, na kojoj su ustae na prolee 1942
podigle logor pod vedrim nebom. Taj prostor je nazvan: Logor III C. Kojoj je svrsi
sluio taj logor i o tome to se u njemu zbilo, bie kasnije govora.
U samom mestu Jasenovac, u Demetrovoj ulici, nalazio se Logor br. IV. To su
bile industriske zgrade, opasane bodljikavom icom od vie redova, gde se izraivala i
suila koa. Taj su logor zatoenici nazivali Koara".
Pred svoje bekstvo ustae su minirale i zapalile sve barake, sve zgrade u
logorima i gotovo sve kue u Jasenovcu, da bi zametnule trag svojim zloinima.
Dolazak u logor; Pljaka. etiri su godine stizali u Jasenovac transporti
interniraca, neki u eljeznikim vagonima, neki na kamionima, a neki peice. Nije
prola nedelja da se nisu manje ili vee grupe zaustavile pred zgradom uprave logora,
gde su ih ustaki straari koji su pratili transport predavali zapovedniku logora
ili njegovim zamenicima.
Doek svake nove grupe bio je sraunat da kod interniraca ve u prvim
trenucima stvori strah i uas. Zato su jo kod samog dolaska internirce vezali, pretili
im, tukli ih, a esto i ubijali jednog ili vie njih.
Zatim se prelazilo na pljaku. Ustae su svakom internircu oduzele sve stvari
koje je ovaj sa sobom doneo. Svaki internirac morao je izjaviti da je predao sav novac,
sve stvari od vrednosti i pisma, i da nije nita sakrio.
Za svaku, ma i najmanju, bez razlike da li sluajnu ili namernu povredu ovog
propisa, kanjavale su ustae krivca" odmah smru.
... Samnom je doao u logor dne 18.IX.1941 neki starac imenom
Poljokan. Nakon to je predao neke svoje sitnice i izjavio da vie nema nita,
otkrile su ustae da u ka-

86
 putu ima neto zaivenog novca. Ljubo Milo mu je odmah pred svima nama
dva puta zabio veliki no u grudi i starac je pao mrtav." (Z.s. Hinka tajnera)
Posle predaje svih predmeta i izjave da nisu nita sakrili, inter-nirce su svlaili
gole. Sva bolja odela, rublje i obuu ustae su im oduzeli i dale u zamenu dronjke, a
nekima ostavili samo rublje.
Posle ove procedure upuivali su ih po grupama u dodeljene barake. U
sluajevima kada u barakama nije bilo dovoljno mesta noili su preostali u logorskom
krugu, bez krova nad glavom.
One internirce, koje su ustae dovodile u Jasenovac samo radi likvidacije, drale
su satima, a katkada i danima, gole i bose u zgradi Glavnog skladita", ili u Tunelu"
ili na otvorenom prostoru pod vedrim nebom dok ih konano ne povedu na Granik"
ili u Gradinu, selo na drugoj strani Save, i tamo pobiju.
Stan i hrana. Hrana je, kao i svuda u ustakim logorima, bila loa i
nedovoljna. Hleb se izdavao neredovno. Deavalo se da inter-nirci mesecima ne prime
hleba. Taj hleb bio je crn kao zemlja; dnevni obrok je iznosio najvie 1/8 kg.
Cilj je ustaa bio da tako loom i nedovoljnom hranom oslabe organizam
interniraca i da ga uine neotpornim za fizike napore i bolesti, koje su doista
nastupile kao posledica ovakve ishrane i nehigijenskih uslova. Tome se pridruila i
neistoa, pa su leti stalno harali dizenterija, tifus i druge bolesti organa za varenje,
koje su samo u jednom mesecu 1942 pokosile oko 1800 lica, a oboleli su gotovo svi
od takve hrane.
Svedok uro varc ovako opisuje glad i njene posledice:
,,. .. Glad je bivala sve groznija. Dnevno je umiralo oko 20 ljudi. Nosili
su ih kraj pilane cestom na groblje... Groblje? Jame pune golih tjelesa
pokrivene sa nekoliko dcm zemlje po kojoj se hodalo, bez ikakvog znaka
kria ili slinog. Ostala groblja", na primer, ono kod jezera, ve su puna.
Sve su to masovni grobovi... Na srpskoj strani dvorita lealo je sve vie
ljeina iskeenih, nepokrivenih.. To je bilo prirodno" umiranje, od gladi."
Internirci su spavali po barakama. Svaka je baraka bila ogromna drvena
prostorija 24 m duga, a 5 m iroka. Kroz sredinu barake bio je ostavljen prostor za
prolaz, a levo i desno od njega bili su boksovi, u kojima je moglo da lei do 5 lica.
Kad bi stigao novi transport, natrpale bi ustae u svaki boks jo po nekog, pa makar
boksovi bili ve puni, tako da su ljudi leali jedan na drugom.
Lealo se na golim daskama, bez slame, a pokrivalo ebadima. Kod dolaska u
logor, ustae su oduzimale bolju ebad i davale staru i slabu.
Svi su boksovi bili puni gamadi: vai, stenica i buva, pa sva ienja i trebljenja
koja su internirci vrili sami nisu nita pomogla.
87
 Lekari i bolniari bili su i sami internirci, pa su portvovano nastojali da
pomognu svojim bolesnim drugovima. Kako nisu raspolagali skoro nikakvim
lekarskim instrumentima ili lekovima, to je pomo koju su mogli pruiti bila mala;
pogotovo nisu mogli da izvedu kakav iole vei hirurki zahvat.
Tako je svaki tei bolesnik brzo umirao, a ako je to umiranje teklo odvie sporo,
ustae su nou upadale u bolnicu, isterivale bolesnike iz postelja, te ih na Graniku" ili
u Gradini likvidirale.
,,. . . Od zime, pomanjkanja vitamina i gladi pojavljuju se
udnovate pojave na ljudima. Nekima otiu noge u koljenu i poprimaju
groteskni izgled. Drugima slabi vid, oslepljuju, dobivaju starake bore po
licu, zubi im pocrne, itd. Ljudi su dobivali mehure po nogama koji bi se
otvarali i neprestano curili dok ovek ne bi umro. Proljev je vladao u logoru.
Ako nije uspjelo zaustaviti ga prvih dana, onda se umiralo...
... Poslije, kad smo bili u barakama, onda je baraka br. 3 nosila naziv
bolnica". Prvo je bilo kad je ovjek stupio unutra da mu je udario u nos
smrad ljeina, koje su bile ispremijeane sa umiruima ili jo ivima u
boksovima. Teko je ovjek u prvi mah luio ive od mrtvih, jer su mrtvaci
leali otvorenih oiju kao da su ivi, a ivi su bili nepomini poput mrtvih.
Mjesto naziva bolnica" bio bi bolji naziv crkavalite". Ustaki sistem nije,
naravno, putao na miru ni one koji su umirali, nego su ih sa njihovih
samrtnih leita izvlaili, tovarili eventualno gole po onoj zimi na kola
i odvozili u umu na ubijanje. Svaki je nastojao kolikogod mu je bilo
mogue da ne doe u bolnicu", jer je najvea elja svih bila umrijeti
naravnom smru. Ali kako je bilo zabranjeno ostajati u drugim barakama po
danu, to nemonima nije drugo preostajalo. No obino due od nekoliko
dana nije nikom trebala ta bolnica". (Z.s. ure varca)
Prvi internirci Logora br. I i br. II gradili su barake i nasipe koji su imali da brane
logor od poplava Struga i Save. Pri radu su ih ustae udarale kocima i kundacima,
terale da brzo kopaju zemlju i da je nose na nasip, a kad bi koji od umora malaksao i
pao, dotukle bi ga na mestu.
,, .. . Svaki put kad smo ili na rad ustaka je pratnja kundaila naroito
one koji su uslijed slabosti ili starosti bili iznemogli. Uvijek smo morali
polaziti na rad treim korakom. Kod polaska na rad dogaala su se i vea
zloinstva nego li je samo kundaenje. Ko je zaostao, jer nije mogao da tri,
bio je ubijen. Ustaka je pratnja pucala u nas zatoenike viui: Bre bre"
i pri tom mnoge ranila.
Ako je na radu neko od zatoenika pokuao da se odmori i stane ma i
jednu sekundu, pogodio ga je ustaki me-
 tak. Sjeam se da je Ljubo Milo jednom zgodom rekao straarima da ne
treba da pucaju, jer svaki ustaa ima no, pa neka zakolje zatoenika koji
nee" da radi." (Z.s. Jakoba Danona)
Razumljivo je stoga da je posle likvidacije Logora br. I i br. II, od nekoliko
hiljada ljudi stiglo u Logor br. III samo nekoliko stotina.
Rad se u Logoru br. III delio na unutranji i spoljni.
Prvi se vrio po radionicama: u lanari, ciglani, pekari, elektrinoj centrali,
pilani, ekonomiji, itd.
Raditi se moralo bar 10 sati dnevno bez odmora, jer su predmeti koji su se
izraivali bili vrlo potrebni za vojsku okupatora i ustaa. Radilo se i na iskrcavanju i
ukrcavanju robe u eleznike vagone, kamione i brodova na Savi. Nije bilo odmora ni
nedeljama ni praznicima, pa je tek 1943 uveden nedeljni odmor za marljive radnike.
Ustaki su se nadzornici etali po radionicama i budno pazili da niko ne zastajkuje u
radu, da se ne zadrava predugo u nu-niku i da radi bez odmora.
Kada je neki ustaa ocenio da neko sabotira rad", isprebijao bi ga, pa i ubio.
Lekari su vrlo esto propisivali potedu bolesnicima, starim i nemonim, ali
ustae, naroito potpukovnik ing. Picilli, zapovednik radne slube u logoru, nisu se
mnogo obazirale na te potede; neki su uivali da trae ba bolesnike i da ih svirepom
tuom i pretnjom revolverom ipak nateraju da rade. ,,A zato sad moe, majku ti i-
futsku", likovali bi tada.
Spoljni rad sastojao se na podizanju ograde od bodljikavih ica, na podizanju
malog i velikog nasipa, na izgradnji velikog zida (taj je posao trajao do kraja 1942), na
podizanju brojnih bunkera i od-branbenih poloaja oko logora, na krenju i sei ume,
dalje, u radu na poljima, u ekonomiji", ili u susednom Jablancu. I ovde su usta-e-
straari kundacima i noevima ili vatrenim orujem terale ljude da rade brzo. Mnogo
je i mnogo hiljada stradalo na tom spoljnom radu, pa se esto dogaalo da se cele
grupe ili delovi grupa nisu vise sa rada vratili u logor.
Poloaj interniraca. Svako sakupljanje u slobodno vreme, eprkanje oko
kuhinje i traenje otpadaka hrane, svaka alba upravi logora na neovean postupak ili
slabu hranu itd, bili su najtei disciplinski prekraj, koji su ustae odmah teko
kanjavale. Mlatile su rtve motkama, kocima, volovskim ilama, kundacima, bacale
na zemlju i gazile nogama, a vrlo esto vadile revolver ili no i ubijale. Dogaalo se
da je neki ustaki dunostnik" dozvolio nekom internircu da neto uini ili uzme, pa
ga je odmah posle toga drugi ustaa, ne marei za dozvolu svog druga, neovecno
kaznio.
Kazne su obino izvravane javno, izvrenju su morali prisustvovati svi
internirci.

89
 Za tee prestupe" internirci su kanjavani zatvorom. Evo ta jedan od svedoka
govori o zatvoru u Jasenovcu:
... Jednom su tako uhvatili limara Filipa tajna, koji je hranu sakrio u
pumperice. Sluajno mu je uspelo da se spase iz zatvora tik pred odlazak na
gubilite ali je u zatvoru toliko ostario kao da je u njemu bio vie godina, a
ne tri ili etiri dana. Zatvor je mijenjao izraz lica ljudima koji su u njemu
proveli makar samo 24 sata. Filip tajn mi je pripovjedao, da ga je Matijevi
tukao po glavi, a Milo mu je kljetima upao i frkao kou. Kada je pak
refleksivno radi udaraca dizao ruke da se obrani, uperio je Milo u njega re-
volver i rekao, da e ga odmah ustreliti, ako samo trepne. Morao je rairiti
ruke i gledati u cijev revolvera, a Matijevi ga je tukao po itavom tijelu, po
glavi i po monji. Ali vjerujte, kao da uope nisam osjeao udarce, jer sam
gledao samo revolver", priao mi je posle tajn. Osim njega bilo je u zatvoru
jo 53 zatoenika, kojima su bile isprene noge i ruke. Udovi su im bili
sasvim pocrneli, to su bili uglavnom intelektualci. Pola sata posle
njegovog izlaska iz zatvora, pobijeni su svi, iako su se nadali da e ostati u
ivotu. Sutra dan je Milo sa tajnom razgovorao, ovaj je morao raditi u
upravnoj zgradi, i premda ga je jue jo tukao i skoro ubio, razgovarao je
kao da nita nije bilo, pae mu je poklonio cigaretu. Kad je tajn sve to
priao, navaljivale su mu suze na oi." (Z.s. ure varca)
Svedok Josip Riboli u svom prikazu navodi:
.. . Kad bi logor bio prepun, odluile bi ustae da likvidiraju stanoviti
broj. Svi su se zatoenici morali u tu svrhu navee ili nou postrojiti, pa je
jednom zgodom obilazio Marii zatoenike, hodajui od grupe do grupe,
rasvetlio im fenjerom lice i zapitao odakle je koji. Ako se tako nije napunio
potreban broj rtava koje su bile iz krajeva koji nisu Mariiu po udi, onda
je prikupio i one koji mu se inae nisu ,lino sviali".
Takva je revizija trajala po nekoliko sati..."
Marii se etao s pratnjom i vraao po vie puta istoj grupi, uivao sadistiki u
mukama zatoenika, koji su bili u neizvesnosti nee li kocka pasti na njih.
One druge nastupe" radi polaska na rad u Nemaku", itd, smatrale su ustae
alom", uivajui u tome to se same rtve dobrovoljno javljaju da budu poslane u
smrt.
Svedok Oto Brajer prikazuje ovako sudbinu onih koji su se prijavili da idu u
logor u akovo:
. . . Ustae bi zatoenike utovarile u kamione pa silom im naredili da
unu ili sjednu. Pokrili su ih zatim velikim

90
 ciradama, a onda se na svaki kamion popelo 56 ustaa i poelo skakati po
zatoenicima, gazei ih nogama i tukui kundacima. Takvo su kundaenje i
ubijanje zvale ustae oporavak u akovu".
Svedok Milan uzemli opisuje muenje u Jasenovcu na sle-dei nain:
... Po mom dolasku u logor na Boi 1943 bio sam baen u samicu
gde sam probavio 22 dana. Ustae su me muili na taj nain, da su mi palili
tabane, boli me iglom pod nokte, tukli icom omotanom gumom, stavili mi
na prsa dasku po kojoj su skakali. Boli su me noevima, pa imam na obim
rukama vidljive oiljke. Kroz cijelo vrijeme se uo vapaj i zapomaganje iz
drugih samica, pa sam kasnije saznao, da su zatoenika Doga Josipa muili
na taj nain, to su mu vezali ruke i noge u klupko i valjali ga po iljcima,
koji su bili pribijeni u tu dasku. Serti uro je muen tako, da su mu ustae
rezali meso s bedara i ranu solili.
Vidio sam sa nekolicinom zatoenika mjeseca decembra 1944, kako su
se Luburi, Matkovi, Ljubo Milo, Soji i Kordi zabavljali na taj nain,
to su 19-godinju devojku Lonarevi Maricu iz Plesma povalili golu
golcatu na zemlju, noge joj rairili i palili cigaretama spolovilo, u koje su
otresali pepeo.
Video sam, kako su ustae prigodom likvidiranja djece u logoru bacili
jedno dijete godinu dana staro u zrak, a drugi ga je ustaa doekao na
bajonet..."
Ustae su itave grupe interniraca ili lica koja su bila poslata u Jasenovac radi
neposredne likvidacije ubijali na Graniku" ili u okolini sela Gradine i Utica koja
lee na bosanskoj strani preko puta Granika".
... To je trajalo katkada po itavu no. rtve su ekale u ,,Glavnom skladitu" ili
u nekoj drugoj zgradi ili pod vedrim nebom. Prije polaska ustae su ih skinule do gola.
Zatim su im ruke svezale na lea icom, a onda ih, privezane icom jednoga za
drugog dotjerale na Granik". Ovdje je rtva morala da klekne, a ustae su joj na ruke
prive-zale teak eljezni teret u obliku koluta. Iza toga su udarili rtvu maljem,
ekiem ili tupom stranom sjekire po glavi, trbuh esto rasporili mesarskim noem, te
bacili zatim le u Savu..." (Z.s. Jovana Zivkovia). Likvidaciju u Gradini i Uticama
obavljali su ispoetka same ustae, a od 1942 naterali su internirane Cigane da im u
tom pomau.
... Ja sam bio zaposlen u Jasenovcu kao grobar od mjeseca decembra
1941 i znam da sam sa nekim drugovima pokopao dnevno oko 200300
rtava. Ubijanje se vrilo na
91
 sledei nain: jame su bile veliine 38 m2. Dok smo mi kopali grobove,
ustae su s porunikom Mujicom na elu vrili ubijanja nad rtvama, koje su
bile vezane icama. Ubijali su ih maljem, udarajui ih po slijepoonicama.
Zatim su ubijali udarcima sjekira po vratu. Nadalje su ubijali metanjem
drvenih klinova u usta. Klin se stavio u usta okomito, a tada bi ustaa udario
sjekirom po bradi.
Katkada su pitale rtve da li imaju rodbine, pa kad se ustanovilo da
postoji meu kojima rodbinska veza, silili su ih da se meusobno ubiju. Tako
se deavalo da je brat ubio brata, otac sina, kerka majku, itd. Mnogima su
rezali s lea kajie. Bio sam prisutan, kad je Mujica izrezao jednoj rtvi na
leima kajie kao uzde i onda ju tjerao okolo nateui je sa uzde. Mladi su
ustae pojedinim rtvama rezali noseve i ui i meu sobom govorili, da su
ubili u borbi partizane i odrezali im noseve i ui. Te su odrezane noseve i ui
spremali u rupie i trpali u depove.
rtve bi pregledavali, pa kad bi ustanovili da rtva ima zlatne zube,
vadili su ih noevima." (Z.s. Egona Bergera)
... Ja sam radio kao grobar na logorskom groblju samo 10 dana. Kroz
to sam vrijeme pokopao ljeine bez glave, bez ruku, sa razmrskanom
glavom, sa istrgnutim prstima na rukama i nogama, sa avlima zabodenim u
grudi, sa odrezanim udovima, i leine iznakaene modre od udaraca. Za ono
sam 10 dana pokopao s drugovima oko 3.000 ljeina, meu kojima sam
prepoznao ljeine petorice grobara, koje su ustae dotukli." (Z.s. Jakova
Fincia)
... Pred Boi 1944, i to jedne nedelje, video sam kako je oko 11 sati tjerano
oko etrdeset golih ena i djece iz logora na ,,Granik" gdje im je Luburi noem
presekao vrat, a Prpi rasporio trbuh, te su ih bacili u Savu. Vidio sam drugom
zgodom, da je vjeao trideset i pet zatoenika a meu njima i jednu enu, koja je imala
u logoru etvoro male djece. Djeca su prilikom njenog vjeanja plakala za njom i
hvatala joj se za suknju ali je Picilli jednu 6-godinju djevojicu udario nogom tako
snano, da joj je pukla lubanja." (Z.s. Franje Kosine) Rekli smo ve da su ustae
ubijale zatoenike na radu, pa u vezi s time navodimo iskaz svedoka Andrije
Katalinia:
,, ... Kao brija odlazio sam esto na mjesto gdje se gradio tzv. Novi
nasip", te sam vidio kako ustae udaraju radnike na nasipu kvrgastim
batinama. One koje bi dotukle, bacale bi odmah u nasip. Jednom sam
prilikom uo kako se jedan ustaki straar, stariji ovjek imenom Jozo,
hvalio pred svima kako je njemu pravi uitak kad kolje partizansku djecu i
kako on za zabavu pokolje svako vee 1020 djece."

92
 Zapovednici logora su esto odreivali da se neki internirci imaju pobiti na ime
odmazde zbog neijeg tekog prestupka" koji se dogodio u logoru. Egzekucija se
obavljala javno, u prisustvu svih interniraca, pa svedok Riboli opisuje ovako prizor
koji je morao da gleda:
. .. Majstorovi, Poli i Marii su se natjecali ko e od njih biti prvi.
rtve su morale da kleknu pred njima tak-nuvi elom zemlju, onda im je
delat ispalio iz revolvera metak u zatiljak. Ako smrt nije odmah nastupila,
maio se neko od njih za no i prerezao rtvi grkljan. Jednom je takvom
zgodom ustaki zastavnik Matijevi polizao toplu krv s noa. To je bilo tako
odvratno, da su zatoenici okrenuli glavu ili oborili oi da to ne gledaju."
U logoru su bila i veala na koja su veani pojedinci i visili na njima po nekoliko
dana, kao opomena ostalim internircima. Isto je tako postojao neko vreme u logoru i
krematorij um, koji je bio izgraen po nareenju Picilli-a. Ustae su ovde spaljivale
ljude, ene i decu. Svedoci navode, dalje, da je u Jasenovcu postojala maina, u kojoj
su ustae gnjeile ljude, kao i testere kojima su testerisala ive ljude.
Na kakve je sve ideje dola sadistika ud ustakih koljaa, pogotovu kad su bili
napiti, prikazao je svedok Mato Sulina:
... Saznao sam od prijanjih starih logoraa oevidaca kako su ustae
jednoj trudnoj eni rasporile trbuh i izvadile dijete, a drugoj netrudnoj
otvorile trbuh, po joj to dijete u trbuh ugurale.
Sam se sjeam ustae Horvat Mate, koji je uvijek kad se napio traio
rtvu i nastojao da pronae nov, originalan nain muenja, koji u praksi do
tada nije primenjivan. Na svoje sam pak oi gledao kad su ustae poloile
jednog zatoenika na nakovanj, te ga ekima tukle kao da po njemu kuju,
sve dotle dok nije podlegao."
Jedno od najteih vrsta muenja i ubijanja bilo je muenje glau i smrt od gladi.
Nie emo prikazati kako su ustae celi Logor III C likvidirale na taj nain to su
ljude muili glau do smrti. Ovde emo pomenuti "Zvonaru", naroito muilite
odreeno za tu svrhu. To je bila mala baraka bez prozora, na kojoj su bila staklena
vrata, tako da se spo-lja moglo videti sve to se u njoj dogaa. Ustae su zatvarale u
nju rtve, drei ih bez hrane i pia po vie nedelja. Njihove su patnje bile uasne, a iz
barake je odjekivalo oajno zapomaganje: Vodite nas, ubijte nas!" Ustae su se,
naroito Matkovi i Vica uivajui u mukama rtava, etali pred Zvonarom" i
smejali se.
Svedok Matko Devi prikazuje ovako svoja opaanja o onima koje su ustae
izvele ive iz Zvonare":
93
 . . . Svi su oni sada ili na strijeljanje nakon to su proveli neko
vrijeme u muionici zvanoj Zvonara". Odanle su izlazili veinom potpuno
plavi od batina, potrganih ili odrezanih uiju i krvavi."
Glavni ustaki koljai. Vjekoslav Luburi, zvani ,Maks", bio je komandant
Odbranbenog zdruga", u iju je nadlenost spadala i neposredna uprava
koncentracionim logorima na teritoriji njegove jedinice. Na toj su se teritoriji nalazili
svi koncentracioni logori za Jevreje Jasenovac, Stara Gradika, akovo, i dr. Za
svoj rad bio je odgovoran Paveliu, i ovaj ga je zbog ,,zasluga" imenovao generalom.
Njegova jedinica sastavljena od probranih ustakih zloinaca davala je
komandno osoblje i strau za sve te logore; raspored ovih lica vrio je sam Luburi.
Luburi je dolazio u Jasenovac 23 puta meseno i zadravao se tu samo
nekoliko dana, no i za to kratko vreme inio je toliko zloina, da su internirci strepili
kada su uli da je Luburi doao u Jasenovac.
Strani su bili njegovi prvi raporti kad je primao nove transporte interniraca,
njegovo urlikanje i psovke, koje je propraao amarima, kundaenjem, mecima iz
revolvera ili klanjem. Obilazei logor, vrebao je ne bi li otkrio kakav prekraj
logorske discipline", ne bi li opazio da koji zatoenik kunja od slabosti, starosti ili
bolesti i zbog toga zastajkuje u radu, ne bi li opazio da koji gladan internirao trai
otpatke hrane ili ga ne pozdravlja propisno.
9 oktobra 1942 priredio je Luburi u Jasenovcu sveanost, gde je ustaama
podelio zlatne i srebrne medalje koje im je Paveli na-menio kao nagradu za
zasluge".
Na tom je banketu Luburi, pijan kao i ostali njegovi dunost-nici", odrao
govor i, prema iskazu jednoga svedoka, rekao doslovno ovo: ,,I tako smo vam mi u
ovoj godini ovde u Jasenovcu poklali vie ljudi nego Osmanlisko carstvo za cijelo
vrijeme boravka Turaka u Evropi."
Prvi Luburiev zamenik bio je Matkovi Ivica.
Matkovi je bio krvolok kao i Luburi, ali je bio uz to i sadista, uivao je da
muke to vie produi, rugajui se pri tome bespomonim rtvama.
Matkovi je odreivao da se svi internirci moraju da postroje po grupama i da
budu prisutni kod masovnih streljanja radi kazne; birao je sam rtve u cilju da smanji
brojno stanje logora, itd.
Trei po rangu u logoru bio je Hercegovac Milo Ljubo.
I Milo je bio neobino krvoloan i sadista. Uz to je bio jo i manijak.
Svedok Milan Flumijani iskazao je o njemu:
,, ... Tek to smo stigli, nas sedamnaestorica, u Jasenovac u logor,
ustae su nas mlatili kundacima i doveli do Ciglane",

94
 gdje je Milo Ljubo imao postrojene ve dvije grupe, dok smo mi pristupili
kao poslednja trea grupa.
Marii je pitao Ljubu Miloa: ,,U koga da najprije ni-anim?", a Milo
je odgovorio: ,,Gde ih ima vie", i uperili su obe strojne puke na onu
etrdesetoricu iz prvih dveju grupa i sve ih postrijeljali.
Potom je pitao prvog iz nae grupe, zato je doao ovamo, a kad je ovaj
odgovorio da je kriv zato to se rodio kao Srbin, ubio ga je na mjestu. Onda
je izdvojio Jevreja advokata Laufera iz Zagreba, te ga je upitao ta je on, a
kad mu je ovaj odgovorio ta je, pozvao ga je ovako: ,,Ja advokate volim,
doi blie" i odmah ga ubio."
Kada je Milo imao nastupe besa, pojahao bi konja i terao kasom po logoru,
pucajui na internirce koji nisu uspeli da se blagovremeno negde sakriju.
Taj ustaki zlikovac imao je u zapovednitvu logora sobu koju je uredio kao
nekakvu ambulantu".
Kad bi doao nov transport Jevreja, Milo bi navukao dugaku, belu lekarsku
kecelju i poslao ustakog straara do novodoavih porukom da svaki Jevrejin koji je
bolestan moe doi na lekarski pregled.
Uvodio je zatim jednog po jednog bolesnika u tu ambulantu", postavio ga uza
zid, te jakim zamahom noa razrezao grlo, prerezao rebra i rasporio trbuh. On je tu
operaciju" nazivao ritualno klanje idova", te se njome, kako veli svedok Riboli,
jako ponosio.
Ipak ga je nadmaio u krvolotvu Miroslav Filipovi-Majstoro-vi, koji je jedno
vreme bio zapovednik Logora broj III, zatim zapo-vednik logora u Staroj Gradiki.
Filipovi je bio franjevac. Istakao se prilikom strahovitih pokolja Srba, koje su
ustae izvrile u okolini Banja Luke, naroito u selu Graanici, u leto 1941. Prve
polovine 1942 doao je u Jasenovac, gde je ubrzo postavljen za ustakog satnika, a
decembra 1942 i za komandanta Logora broj III.
Evo kako svedok Riboli opisuje Majstorovia:
... Upravo je nevjerovatno koliko je taj fratar bio krvav i krvoloan.
Dok su na primjer Matkovi i Milo ve i po svom izgledu dali naslutiti to
se u njihovoj nutrini krije, Majstorovi je bio izvanredno sladak i prijazan, a
kad bi se primio koljakog posla, onda je u krvolonosti bio nenatkri-ljiv. On
je dugo vremena bio glavni izvritelj masovnih klanja u Gradini, za koji bi
posao na veer obukao neki zelenkasti kombinezon, a ujutro bi se vraao sav
krvav. Nijedan cd drugih masovnih koljaa u Gradini nije tako dugo izdra-
vao u tom poslu kao fratar Majstorovi...
Ja sam na svoje oi video sledee: Pred zapovednitvom i pred
asnikom blagovaonom, gde su stajali prostrti stolovi

95
 da bi gladni zatoenici mogli videti kako so ustaki banditi dobro hrane,
sjedio je Majstorovi i ruao. Sjeam se dobro da je pred sobom pored
ostaloga imao i zelenu salatu. Na-jedanputa pristupi mu jedan ustaa i neto
mu raportira. Majstorovi mu izda neki nalog. Ustaa ode do glavne logorske
kapije, dovede jednog zatoenika pred Majstorovia. Ovaj je s najveim
mirom odloio vilicu i no, izvadio revolver i bez rijei ustrijelio jadnika, da
bi zatim odmah nastavio s rukom, a ustai je samo rekao: ,,Zovi grobara".
Svedok Tomo Krka opisuje pak Majstorovia ovako:
,, ... Gledao sam vrlo esto za vrijeme svog boravka u Jasenovcu kako
je Majstorovi vlastoruno strijeljao zatoenike u tzv. javnim nastupima. Taj
je Majstorovi imao neku gumenu cijev, koju je znao katkada staviti na rane
odakle je rtvi tekla krv, i onda je tu krv sisao govorei: Hou da se napijem
komunistike (ili idovske) krvi".
Istrana komisija presluala je ovog zloinca kad je posle osloboenja zemlje
pao u ruke pravde. Donosimo neke delove njegovog iskaza:
... U Jasenovcu sam bio ustaki astnik i upravitelj logora od konca
lipnja 1942 do kraja listopada 1942. Priznajem da sam lino kod javnih
strijeljanja ubio oko stotinu zatoenika logora Jasenovac i Gradika. Isto tako
priznajem da su se za vrijeme moga upraviteljstva u logoru Jasenovac vrila
masovna ubijanja u Gradini, ali ja u tome nisam sudjelovao iako sam za ta
masovna ubijanja znao. Ispravljam se da sam kod tih masovnih ubistava
prisustvovao, ali ih nijesam izvrivao. Ta masovna ubijanja doputao sam
kao upravitelj, jer sam imao usmene naloge od Ljube Miloa, a jo vie od
Matkovi Ivice, a katkada i od Maksa Luburia. U Gradini ubijalo se
maljem, i to tako da bi rtva morala sii u iskopanu jamu, nato je slijedio
udarac maljem po glavi odostraga. Osim toga se ubijalo i strijeljanjem i
klanjem. Kad su se vrile likvidacije ena i djevojaka u Gradini, znam, da su
se nad mladima izvrila silovanja. O tome je odreivao Matkovi Ivica, a
silovanja su, koliko ja znam, vrili Cigani, i to Cigani grobari. Ja nisam vrio
silovanje. Za moje vrijeme, po mom raunu, likvidirano je u logoru
Jasenovac 2030.000 zatoenika. Posebno istiem, da je u poetku ljeta
izvrena u Jasenovcu likvidacija logora akovo. Tom likvidacijom
rukovodio je Matijevi Jozo, ustaki porunik. Kod te likvidacije logora
akovo raunam, da je bilo pobijeno oko 23000 idovki i njihove djece.
Iz Jasenovca sam doao u logor Stara Gradika koncem listopada 1942. Za
gornje vrijeme dogaale su se i u logoru Stara Gradika

96
 masovne likvidacije, koje su se obino vrile izvan logora, tako na primjer u
Mlaci, Jablancu, a otpremani su i u Jasenovac. Ovakvi veliki transporti za
likvidaciju vrili su se po nalogu Matkovi Ivice. Na ovaj nain otpremljeno
je oko 23.000 ljudi.
16. IV. 1945 vratio sam se u Jasenovac, gdje sam ostao do konca.
Znadem da su u to vrijeme vaene ljeine zatoenika iz Gradine i spaljivane,
kako bi se zametnuo trag poinjenim zloinstvima. Ja nisam sudjelovao u
likvidaciji zadnjih zatoenika, nego samo u ekshumaciji."
Zapovednik radne slube u Jasenovcu bio je ing. Hinko Dominik Picilli. On je
bio neogranieni gospodar celokupne logorske radne sile". Picilli je neoveno
eksploatisao internirce, gonei ih da rade preko svojih sila. Obilazio je zatoenike po
radionicama, odnosno po terenu na kome su radili, i gvozdenom batinom, koju je uvek
imao sa sobom mlatio nemilosrdno radnike.
Picilli je naroito progonio nemone internirce kojima su lekari propisali potedu
pa je upadao u barake gde su se oni nalazili i te-rao ih je batinama i revolverom na
rad.
On je bio prouio planove nemakih pei za spaljivanje, te je naredio da se kod
Ciglane" sagradi pe, u kojoj su tri meseca spaljivani ljudi, ene i deca.

2) Pojedini masovni zloini

Osim ve spomenutih zloina, prikazaemo neke od masovnih zloina, naroito
one kod kojih su u veem broju ubijani Jevreji. Zloinstva emo prikazati
hronolokim redom, kako su vrena od osnivanja logora pa do njegovog osloboenja.
Ovde e, meutim, moi biti prikazan samo manji deo tih zloina. Ustae su
najvie zloina poinili nou i tajno, pa o veini takvih sluajeva svedoci ne znaju
nita tano ni u pogledu broja rtava, ni u pogledu vremena i naina izvrenja zloina,
iako su ustae pri izvrenju nekih zloina prisiljavali zatoenike da im prisustvuju. S
druge strane, broj onih koji su preiveli internaciju tako je mali, da nema oevidaca za
vei deo poinjenih zloina u Jasenovcu.
Likvidacija Logora broj I i II u Jasenovcu. Pomenuto je ve da se prvi
Jasenovaki logor nalazio 12 km daleko od mesta Jasenovac, kraj sela Krapja. Posle
nekoliko nedelja osnovan je i Logor broj II na reci Strugu, nedaleko od puta koji vodi
iz Jasenovca prema Novskoj.
U novembru 1941 pretvorile su jesenje kie itav taj kraj u veliko jezero.
Provizorni nasipi nisu mogli da odole vodenoj sili, pa su se ustae pobojale da voda
ne odnese i njihove straare. Odluili su stoga da ukinu oba ta logora, da demontiraju
barake, a materijal i ljude presele u prostor Ciglane" kraj Jasenovca i tamo osnuju
novi logor.

97
 Oko 15 novembra naredio je Luburi da se pokolju svi oni koji nisu bili u stanju
da fiziki izdre dalji rad i napor oko preseljenja, pa je tom prilikom poklano od 6
700 lica.
Svedok uro varc opisuje ovako ove zloine:
... Dne 14.X.1941 u petak pala je komanda da se niko ne smije maknuti
iz nastambe. To je trajalo do oko 9 sati. Kad smo se cestom uputili prema
,,Lanari", stajali su kraj elektrine centrale velika plato kola, a na njima
brdo lje-ina blatnih, golih, na pola obuenih, ispremijeane glave s nogama.
Slika vie nego grozna... Najedanput se pronio apat da se u Ciglani" ubija
eljeznim motkama i toljagama... Svi smo bili kao u nekom ludilu, takorei
ve osjeali toljagu po glavi.
... Brzim koracima, ne gledajui ni lijevo ni desno, poli smo prema
pumpi. Pogled smo uprli k zemlji... Najednom sam se naao meu samim
ljeinama strahovito izmrcvarenim, neke takorei bez pola lica, a neke su se
jo micale. Straar je pjevao. Spustili smo se brzo u aht pumpe, da
nestanemo takorei s lica zemlje. Pumpa je bila natkrivena, ali se ispred
krovia moglo vidjeti to se vani zbiva. Kad bi vidio da se koji teko ranjeni
mie skoio bi straar na njega i dotukao ga bakandama, da su kosti
prskale. Kada smo se vratili s pumpe trajalo je i dalje ubijanje u logoru.
Luburi je etao po ,,Lanari", valjda da proui efekat koji je njegova akcija
proizvela na zatoenike. Oko podneva nije bilo vie onih ljeina kraj kapije,
nego samo koja zaostala cipela i lokve krvi. Luburi se alio sa seljankama
koje su prolazile. Dovikivao im je: ,,Ej curo mala".
Isti je dan naredio Luburi da se pokolju jo 85 ljudi, jer su se usudili da mu
uprave molbu da se pobolja hrana.
Milo Ljubo je u isto vreme u Logoru broj II pobio sa drugim nekim ustaama
oko 50 Jevreja, da bi uterao strah onima koji nee da rade brzo".
Posle svih ovih pokolja preostalo je jo oko 700 lica koja su morala po najveem
blatu i kii prenositi grede, daske, alat i ostali materijal u sam Jasenovac. Kad je
konano selidba bila zavrena, ustanovilo se da je u ivotu ostalo samo 250 ljudi,
pored zanatlija koji su se jo oktobra preselili na Ciglanu" i bili prvi internirci u
Logoru broj III.
Utvreno je da je za prvih 6 meseci stradalo u Logorima br. I i broj II to od
bolesti ili iscrpljenosti, a to od ustakog metka ili noa oko 8.000 ljudi.
Zima 1941/1942. Ubijanje bolesnih i nemonih. Prvih 250 interniraca
smestile su ustae u otvorene upe Ciglane", odelivi zasebno Srbe, zasebno Jevreje,
zasebno Hrvate, stvorivi tako odeljenja III A, III B i III D.

98
 Odmah posle toga poeli su dnevno pristizati transporti novih interniraca, pa
kako nije bilo dosta prostora za smetaj, novoprido-li su spavali po tavanima
Ciglane" i Lanare", ili pod vedrim nebom.
Eugen Kvaternik i Luburi stvorili su plan da se u Logoru III postepeno izgrade
razne industriske i zanatske radionice i podignu barake za 3.5004.000 ljudi, koji bi
pretstavljali stalnu radnu snagu.
Pristupili su, pre svega, izolaciji logora od ostalog sveta.
U neposrednoj je blizini prolazila eleznika pruga, a odmah iza nje glavni put,
pa su putnici tako mogli videti ta se sve dogaa u logoru. Naredili su stoga, da se
logor ogradi bodljikavom icom i debelim zidom u visini od 3 metra. Pored toga,
ustae su evakui-sale i Jasenovac i oblinja sela, da bi na taj nain izolacija logora bila
potpuna. Tek su tada preli na izgradnju baraka za stanovanje.
Od decembra 1941 do kraja februara 1942 dovodile su ustae iz Srema,
Slavonije i Bosne skoro svakodnevno velike transporte mukaraca i ena u Jasenovac,
da ih tamo likvidiraju. Bili su uglavnom Srbi, ali je bilo i Jevreja i neto Hrvata.
Hinko tajner i Egon Berger iskazuju saglasno da su ustae odmah posle pretresa
i pljake otpremale te transporte, u kojima je bilo od 100 pa do 300 lica, na veliku
ledinu koja se nalazi u blizini Velike Koutarice i tamo ih ubijali. rtve su ubijali
sekirom ili maljem. 80 interniraca su itavu zimu kopali rake i sahranjivali leeve
pobijenih.
Gornji svedoci tvrde da je te zime pobijeno u Koutarici oko 50.000 ljudi. To su
mogli utvrditi na taj nain to su grobari priali jedni drugima koliko su rtava koji
dan sahranili.
Cesto se klalo i u samom logoru:
... Neke dane treba naroito istaknuti. Tako je na primjer na Badnjak
1941 osvanuo lijep zimski dan...
Toga dana odreeno je samo jedno mjesto za dobivanje jela, i to
Ekonomija".
Kad su nam podjelili te cedulje, dola je kroz kapiju pred upravnu
zgradu jedna velika grupa od vie stotina zatoenika, koje prije nismo
vidjeli. Poreali su ih u dva reda. Iza njih postavili su im se ustae. Sjeam
se dobro da su redovi ili od Lanare" pa sve do Straare". Na vratima
upravne zgrade stajao je Milo gologlav, a oko njega asnici i ustae. Ti
novodoli bili su dobro hranjeni, djelom debeli i mnogi su imali krcate
naprtnjae. Ustae su ih golicali ba-jonetima. Ostalo mi je u pameti
paklenski nasmejano lice jednog ustae sa debelim crnakim usnicama, koji
je bockao jednog omanjeg oveka u pleku. Mi smo straga gledali iz
Pilane" ta se dogaa. Poeli su ih klati jednog po jednoga noem. Nismo
uope uli glasa rtava. Izvlaili su ih iz grupe pred Miloa: Grobarska
grupa (kasnije tzv. grupa D) poela
99
 je nositi mimo nas prve rtve. Zatoenike koji su umirali ili bili ubijeni u
naem logoru bilo je lako nositi. Ali ovi su bili ugojeni i kroz razderanu
koulju tresli su im se trbusi. Neki su bili potpuno krvavi, da ih je bilo
nemogue raspoznati, a neki su jedva pustili kap krvi. Mi smo radi jela otili
prema Ekonomiji" i tamo se poredali u dugaak red, ali uslijed novog
rasporeda nije se davanje jela odvijalo brzo, a nosai su imali velike muke,
jer su ili uz kraj ceste. Ti su ljudi izgledali kao Hrvati-katolici. Za jelo smo
toga dana imali puru." (Z.s. Dure varca)
Zima 1941 i 1942 bila je neobino otra. Usled vrlo slabe hrane i odee, loih i
hladnih stanova, obolelo je mnogo veinom starijih ljudi. Oni za ustae nisu
pretstavljali radnu snagu, pa su odluili da ih likvidiraju.
Svedok Hinko tajner navodi:
... U sijenju 1942 bilo je u tzv. potednoj bolnici oko 300 bolesnih
zatoenika. Kako su zatoenici morali tada spavati po raznim tavanima ili
pod vedrim nebom, a zima je bila otra, obolelo ih je vrlo mnogo od raznih
bolesti, pa je bolnica bila prepuna bolesnika.
Milo Ljubo, Ivica Matkovi i Jozo Matijevi istjerali su sve bolesnike
jedne noi iz postelja, nabacali ih na saonice i odvezli na ledinu, gde su ih
dotukli maljevima i poklali noevima."
Ovakvih likvidacija bolesnika bilo je i kasnije redovno sve do Osloboenja.
Kako su internirci bili stalno gladni, traili su kada u logora nije gledao straar,
otpatke hrane, naroito oko kuhinje i smetlita.
Petorica su pokuala jednog dana u februaru 1942 da iskopaju nekoliko sirovih
krompira koji su bili zakopani u zemlju. Zatekli su ih ustaki straari i doterali
zapovedniku Ivici Matkoviu, koji je odluio da ih odmah kazni. Svedoci Hinko
tajner i Jakob Danon opisuju ovako njihovo kanjavanje:
... Matkovi je naloio da se svi zatoenici imaju postrojiti po
grupama i prisustvovati izvrenju javne kazne nad ovom petoricom. Premda
je bila najvea zima, morala su sva petorica da se svuku do gola, ustae su im
ruke svezali icom na lea te ih za ruke objesili. U takvom su poloaju visili
itav jedan sat drhui od zime, a tjelo im je poplavilo. Nakon jednog sata
dao ih je Matkovi odvezati, a zatim je-svu petoricu ustrijelio metkom u
zatiljak i odrao zatvorenicima govor u kojem im je zapretio jo teom
kaznom, ako se ponovi takav zloin".
Spaljivanje. Dosadanje metode ubijanja postale su ustaama spore i
komplikovane, a naroito se gubilo mnogo vremena u ko-

100
panju raka i sahranjivanju mrtvaca. Osim toga nije se zatirao trag zloinima. Po uzoru
svojih nacistikih gospodara odluile su ustae da u Jasenovakom logoru sagrade pe
za spaljivanje leeva.
Posao oko izgradnje tih pei bio je poveren ing. Picilli-u. Odlueno je da se
izgrade dve pei: jedna kod Ciglane" a druga u Gradini. Picilli je prikupio materijal i
zidare, te je za kratko vreme bila gotova pe u blizini Ciglane", koju su internirci
prozvali Picilli-jeva pe". Kad je izgradnja bila zavrena, Picilli je pobio sve zidare
koji su gradili pe, da se ne bi saznala njegova tajna.
Ta je pe gutala svoje rtve od kraja februara 1942 pa do maja iste godine, dakle
skoro tri meseca, kad su je ustae iz nepoznatih razloga sruile, tako da od nje nije
ostalo ni traga.
Ustae su u toj pei spaljivale najpre ene i decu, koje su dovodile iz logora u
Staroj Gradiki i drugih logora. Tako su tri meseca stizali u Jasenovac kamioni puni
rtava i zaustavljali se u blizini magacina za cigle. Tu su ustae iskrcavale rtve, a
onda ih odvodile pojedinano ili u manjim grupama do neke prostorije u blizini pei,
gde su ih svukle gole, udarcem po glavi onesvestile i bacile u pe. Odelo, obuu i
ostale stvari su zatim slagali, sortirali i otpremali u magacine.
Egon Berger opisuje samu egzekuciju:
... Ja sam kroz neko vrijeme prislukivao iz jedne radionice koja je bila u
blizini krematorija ta se tamo dogaa. uo sam najprije zapomaganje, pla i
vrisak, potom mukli um kao da su se sruila teka eljezna vrata. Iza toga je
nastala tiina, plamen se pojavio iz kape pei, no za kratko vrijeme uo se
jauk i vrisak nove rtve."
Ustae su spaljivale u ovoj pei i internirce iz samog logora veinom stare,
nemone i bolesne. Njihov broj nije bio veliki, dok se, prema iskazima svedoka, broj
ena i dece koji su dovedeni iz logora u Staroj Gradiki kree oko 5.000, a broj ena i
dece dovedenih iz drugih logora penje na 10.000.
Svi svedoci pretpostavljaju da su rtve prvo onesvestili udarcima po glavi, te ih
bacale u vatru u besvesnom stanju. Samo sve-dok Branko Balija tvrdi, da je uo od
ustaa da su bacali u pe i ljude pri punoj svesti.
Masovne likvidacije izvan logora. Do sada smo govorili o likvidaciji onih
rtava koje su ustae uvele u Jasenovaki logor.
Meutim tokom cele godine 1942 dolazili su eleznicom, kamionima ili peke
veliki transporti ljudi, ena i dece, koje ustae nisu uopte uvele u Jasenovaki logor,
ve su ih odmah prebacile preko Save, te ih tamo likvidirale. Broj tih rtava znatno je
vei od broja pobijenih interniraca.
Ubijanje marta 1942. Svedok Jakob Finci prikazuje masovni zloin koji se
dogodio u martu 1942:
101
 ,,... U prvoj polovici mjeseca marta 1942 izvrili su ustae iji se
identitet nije mogao ustanoviti, pokolj nad 3.000 zatoenika Jasenovakog
logora.
Klanje je trajalo 10 dana. rtvama su razmrskali glavu tupim
predmetom, mlatili ih kolcima i eljeznim ipkama u tolikoj mjeri, da su
tjelesa bila crna i posve iznakaena. Zabijali su avle u tijelo, rezali udove,
itd. Kroz 10 je dana pedesetak grobara moralo da pokopa ljeine na tzv.
groblju" izvan logora gdje su se dogaala zverstva."
Ubijanje Jevreja krajem 1942. Krajem 1942 trebalo je da stigne u Jasenovac
vie novih transporta. Poto nije bilo mesta, odluile su ustae da izvestan broj
interniraca likvidiraju; izbor je pao na Jevreje.
Tri dana ustaki nadzornici kupili su nou po barakama stare, bolesne i nemone
Jevreje, te su ih tako 19 novembra 1942 bili pokupili oko 800. Najpre su ih zatvorili u
posebnu sabirnu prostoriju a onda ih jedne noi prevezli amcima preko Save u
Gradinu, gde su morali sami da kopaju svoje grobove, zatim su ih Cigani poklali i
zakopali.
Likvidacija Logora III C. Od marta 1942 pa do kraja iste godine bio je Logor
III C stalno prepun ljudi, ena i dece koje su ustae dovodile onamo radi likvidacije.
Ustae su u prvom redu pokupili iz cele NDH sve Cigane oko 40.000 lica i
dovele ih u Jasenovac. Smestili su ih izmeu tzv. stare ice logora i velikog zida u
severoistonom kutu, na goloj ledini, pod vedrim nebom, ogradivi ovaj deo logora,
koga su nazivali Logor III C, bodljikavom icom.
Odmah po dolasku poeli su ih odvoditi u partijama u Gradinu i tamo ubijati, pa
su ih, posle izvesnog vremena, sve pobili, osim manje grupe, kojoj su dodelili dunost
grobara, kasnije i delata.
Na mesto pobijenih Cigana, dovodile su ustae nove grupe interniraca, koje su
takoe skoro svakodnevno odvodili na ubijanje, tako da je Logor III C tokom 1942
bio sabiralite za stotine hiljada rtava, koje su tamo ekale na red da pou u smrt.
Krajem novembra 1942 preostalo je u Logoru III C jo samo 160 interniraca,
veinom intelektualaca.
Zapovednik logora, Ivica Matkovi, odluio je da ih ubije na taj nain to e im
uskratiti svaku hranu i pie, da bi tako video koliko dugo moe ovek da ivi bez
hrane i vode. Pojaao je strau i naredio ovoj da ubije svakoga ko bi se usudio da
dobaci hranu onima u Logoru III C. Pored toga postavio je pred logorom veliku tablu
s natpisom Pjegavac", da zastrai ostale internirce a i same ustae, da se ne pribliuju
bodljikavoj ici.
Slabiji i nemoni podlegli su ve posle nekoliko dana ali ih je bilo etrdesetak
koji su bili u ivotu i posle vie nedelja. Oni su
102
bili izgrizli svu travu koja je bila u logoru, pa, izbezumljeni od gladi, poeli da jedu i
ljudsko meso.
Svedok Nikola Kuhada iskazao je o tome sledee:
... Koncem 1942 radio sam na dezinfekciji boksova u jednoj baraki,
udaljenoj oko 4 metra od Logora III C. Nalazio sam se na tavanu te zgrade i
od znatielje sam podigao par crepova na krovu i promatrao ta rade drugovi,
zatvoreni u Logoru III C, kuda nitko vie nije smio ui, gdje je postavljena
ploa s natpisom: Pjegavac."
Vidio sam kako su pojedini zatoenici trgali sa ljeina mrtvih drugova
meso i odmah ga jeli, jer ve 17 dana nisu dobijali nikakve hrane."
Neki su svedoci posmatrali logor nou iz daljine, te dvojica Brajer i Riboli
iskazuju da su videli kako internirci u Logoru III C peku meso umrlih drugova i jedu.
To se moglo jasno raspoznati, jer je plamen osvetljavao ceo logor.
Kad je jedan od interniraca prijavio Ivici Matkoviu ta je video u Logoru III C,
ovaj se kao lud smejao i odgovorio mu:
... Ti bi kao intelektualan ovjek morao znati da je crkotina otrov od
koga se brzo umire. Neka samo peku i jedu, prije e svi pocrkati. I tako mi to
ve predugo traje."
Meutim, ti internirci nisu umirali, ve su pokuali da se jedne burne noi
provuku izmeu ica i bace u Savu. Ustaki su ih stra-ari opazili, pohvatali i podneli
prijavu Matkoviu, koji naredio da se poslednjih 35 interniraca Logora III C nou
utovare u kola i pre-vezu preko Save u Gradinu u jednu seljaku kuu. U tu su kuu
neposredno pre toga zatvorili nekolicinu iz ,,Zvonare", gde su ih ve due vremena
muili glau.
Doveli su tu i ovih 35 preivelih iz Logora III C, svukli ih gole i uterali u kuu,
zabarikadirali sve prozore i vrata, pa su tako svi ovi nesrenici posle nekoliko dana
pomrli od gladi i zime.
Ono mesto gde je nekad stajao Logor III C, ustae su naredile da se preore, da bi
izbrisali svaki trag da je ovde nekad postojao logor u kome je na stotine hiljada ljudi,
ena i dece ekalo danima i nedeljama na suncu i snegu, gladno, golo i boso, as kada
e krenuti u smrt, u kojoj su videli svoj spas.
Ponovno mrcvarenje Jevreja. Svedok Rudolf Rihter iz Zagreba iskazuje ovo:
. . . Jedne noi koncem prosinca 1942 prodrli su ustae u sve barake,
dizali Jevreje sa njihovih leita te ih po ci-oj zimi terali iz baraka. Tu su ih
mlatili toljagama, gazili izmama, lomili im ruke, noge, rebra. Vie je
Jevreja preminulo od rana a mnogi je kasnije podlegao ozlijedama koje je
zadobio te noi."

103
 Kasnije se saznalo da je povod tome pokolju bio taj, to su straari nali u logoru
le jednog ustae, pa kako su u to vreme po-begla iz logora dva Jevrejina, sumnjale su
ustae na ove da su krivi za smrt ubijenog ustae.
Pokolj dece. Cele 1942 godine vrveo je Logor III C od dece koja su dovedena
u Jasenovac zajedno sa svojim roditeljima.
Prilikom likvidacije mnogo je dece izgubilo svoje roditelje, pa su decu prigrlili
internirci. Mnogi je tako logora sakrio kod sebe u baraci siroe bez oca i majke,
hranei ga onim to je sebi otkidao od usta.
Krajem leta 1942 opazio je Luburi da se na tavanima radionice i po barakama
nalazi mnogo dece, te je naredio ustaama da pregledaju celi logor i pokupe svu decu.
Tako se otkrilo da se u logoru nalazi preko 400 dece muke i enske od 414
godina. Luburi se posavetovao sa svojim oficirima", te je na veliko udo svih
interniraca naredio da se sva ta deca registruju i smeste u posebne prostorije. Naao
je meu internir-cima nekoliko uitelja i uiteljica, pa im je naloio da ue decu i-
tanju, pisanju i pevanju.
Tako je taj mali deji dom" postao jedina radost svih interniraca. Njihovo
veselje nije dugo trajalo. Ustae nisu bile zadovoljne rezultatima u vaspitanju dece.
inilo im se da se ovo ne ini u ustakom duhu, a osim toga su ustanovili da su to
veinom srpska ili jevrejska deca.
Kad je u Jasenovac stigao Luburi, prijavili su mu stvar, pa je ovaj naredio da se
sva ta deca pobiju.
Ustae su tu decu u grupama od 6080 odveli u Gradinu, ge su ih zaklale i
zakopale.
Represalije u junu 1944. U junu 1944 pobegao je iz logora Ivan Volner.
student iz Zagreba. Ustae su ga uhvatile kod Dubice i tako premlatile, da je
izdahnuo, a njegov su le dopremili u logor. Sakupili su sve internirce, pa ih je ustaki
natporunik Dinko aki pozvao da odadu lica s kojima se Volner druio i koja su mu
pomogla kod bekstva. Kad se niko nije javio, naredio je aki da mu donesu imenik u
kome su bili popisani svi Jevreji. Iz toga imenika prozvao je 100 Jevreja, pa kad su
ovi stupili pred njega, odabrao je od oka 25 lica i osudio ih je na zatvor u ,,Zvonari",
tj. na smrt od gladi. Prilikom proglaenja presude", nasmejala su se dvojica to je
jedan ustaa opazio i prijavio Sakiu. Ovaj je pozvao tu dvojicu k sebi, naloio im da
kleknu te ih je ubio metkom u potiljak. Meu onih 25 Jevreja koje su zatvorili u
Zvonaru" bilo je vie intelektualaca iz Sarajeva: profesora, advokata, inenjera itd.
Pokolji u zimi 1944/1945. Cele zime 1944/1945 tekla je na Graniku" krv.
Svedok Ivan Roman iskazuje:
104
 ... U mjesecu prosincu 1944, prilikom nastupa kod veere, ustae su
prozivale zatoenike i to 150200 ljudi dnevno, te ih zatvarali u barake pred
Zapovjednitvom" odakle su ih nou vodili gole, icom vezane, na mjesto
Gra-nik", tu ubijali i bacali u Savu.
Ja sam to gledao kroz itavi prosinac iz moje nastambe na Ciglani", jer
je ta nastamba imala staklene prozore i jer sam ja dolazio oko 10 sati na
veer sa rada iz Stolarije". Iz moje nastambe vidio sam tano kako je krvnik
Fr-kovi ubijao na Graniku" ljude, prerezavi im noem grkljan i bacao ih u
Savu. To sam mogao dobro vidjeti zato, jer je iza tog mjesta bila jaka
elektrina lampa."
Tokom te zime, koliko se moglo na osnovu iskaza svedoka utvrditi, ustae su
poinile jo sledee masovne pokolje:
a) Pobili su oko 3.500 lica koja su se nalazila na radu u Jase-novakom logoru;
b) Pijane ustae silovale su redom oko 20 mladih ena koje su radile na
Ekonomiji", pa ih zatim zaklale i bacile u Savu;
c) Jedan transport od oko 15.000 radnika i seljaka, koji je pri-speo u logor,
ustae su smestile u Glavnom skladitu" i livadama oko njega, pa su ih postepeno
likvidirale na Graniku".
Konana likvidacija. Poetkom aprila 1945 poela je velika ofanziva JA sa
ciljem da konano protera iz zemlje okupatora.
Ustaka uprava Jasenovakog logora poela se pripremati za bekstvo. Luburi je
odluio da pre toga pobije sve internirce, a logor i mesto Jasenovac pretvori u gomilu
ruevina i pepela.
Pre svog bekstva ustae su htele da unite tragove svojih zloina. Formirale su
stoga ekipe grobara, kojima su naredile da iskopaju sva groblja u logoru i izvan
logora, i povade leeve poubijanih rtava. Drugi su morali da podiu ogromne lomae.
Na dno lomae stavljali su koks, nabacali na nj kosture, pohvali sve to naftom i
zapalili. Tako su tri nedelje buktale lomae, a internirci su posma-trali te poare.
Svedoci koji su preiveli poslednje dane Jasenovca tvrde:
a) da je u to vreme stiglo nekoliko transporata interniraca iz Lepoglave, Stare
Gradike i drugih logora i zatvora. Ustae su ih pobile na Graniku" ili Gradini.
b) da je 20 aprila 1945 likvidirana jedna grupa od oko 470 lica.
c) da je tada stigla u Jasenovac grupa Sarajlija od oko 400 ljudi i da je i ona
dotuena na Graniku".
d) da je 21 aprila 1945 ostalo u logoru jo oko 760 ena i devo-jaka koje su
radile na Ekonomiji" ili u kuhinji. Toga dana ustae su ih povele u smrt. Duga
povorka tih ena ila je u smrt pevajui. Pozdravljajui svoje drugove i opratajui se
s njima dovikivale su im: Vi ostajte, mi idemo u smrt".
105
 Sve su one istoga dana dotuene i baene u Savu ili spaljene na lomai.
e) 21 aprila nastala je panika meu internircima, pa se oko stotinu njih obesilo iz
oaja po barakama i radionicama.
Tako je 22 aprila 1945 ostalo u Jasenovakom logoru 1060 ljudi..
Ustae su ih sve zatvorili u veliku fabriku zgradu kod Ciglane" zakucale
daskama sva vrata i prozore i postavile oko zgrade jake strae, da ne bi koji umakao.
itav dan i itavu no bile su sve ustae zaposlene time da diu eksplozivom u
vazduh jednu fabriku zgradu za drugom, radionicu za radionicom, magacin za
magacinom, baraku za barakom. Tako se itav logor pretvorio u uarenu baklju, a
njime se prolamala eksplozija za eksplozijom.
Ljudi zatvoreni u velikoj fabrikoj zgradi znali su da im preti sigurna smrt, da e
ustae i njihovu zgradu zapaliti i sve pobiti. Stoga su odluili da sutradan provale
zgradu i povedu goloruku borbu na ivot i smrt. Izabrali su za vou Antu Bakotia.
Svaki je istrgao iz zida ili vrata po neki predmet, te su tano u deset sati ujutru 22
aprila 1945 razbili sva vrata i prozore i pojurili iz zgrade.
U poslednjem asu oko 460 njih klonulo je duhom; mnogi su bili bolesni, stari ili
tako nemoni da nisu imali snage ni hrabrosti da provedu odluku u delo.
Onih 600 ljudi koje nije ostavila hrabrost, iako fiziki slabi i iscrpeni patnjama u
logoru, u enji za slobodom i ivotom prikupili su poslednje snage, napali ustake
straare, nekoliko njih rukama zadavili i oduzeli im puke. Drugi su zgrabili gvozdene
predmete ili cigle i potrali prema istonim logorskim vratima po putu koji vodi u
Koutaricu. Na tom su putu morali da preu prostor koji se nalazio izmeu junog
ogranka velikog zida i reke Save.
Ovde su ustae imale mnogo bunkera, a u svakom bunkeru po vie mitraljeza te
su iz njih kosili begunce.
Bili su ipak iznenaeni, jer nisu oekivali da e se goloruki in-ternirci usuditi da
ih napadnu, pa su zaboravili da zatvore istona logorska vrata.
Tako se kod tih vrata odigrao konac borbe. Mile Risti zadavio' je rukama
mitraljesca, koji je branio kapiju, oteo mu mitraljez i poeo da puca na ustae.
60 interniraca moglo je da potri kroz vrata i da se bekstvom spase u oblinjim
umama. Ostalih 520 je poginulo u borbi. One, pak, koji su ostali u logoru ustae su
pobile do poslednjeg njih oko 460.
Koliko je rtava ubijeno u Jasenovcu? Ustae su pre svog bekstva iz
Jasenovca krajem aprila 1945 spalile ili unitile sav materijal koji bi mogao pruiti
podatke o broju rtava koje su stradale u Jasenovcu. Meutim, da je taj materijal i
sauvan, ne bi se

106
ni iz njega mogli crpiti ni priblini podaci o broju rtava, jer ustae najvei broj rtava
nisu uopte uvodili u logor, a i od onih koje su uveli mnoge nisu registrovali.
Nije stoga moguno da se tano odgovori na pitanje koliko je rtava stradalo u
Jasenovcu. Veoma je mali broj onih koji su iz logora puteni na slobodu, a nema ih ni
stotinu kojima je uspelo da se po-slednjeg trenutka probiju iz logora.
Ipak se iz iskaza i tog relativno malog broja presluanih sve-doka a naroito iz
broja nestalih Srba, Hrvata antifaista i Jevreja, koji su iz svojih domova odvedeni u
internaciju i koji se nikad vie nisu vratili svojim kuama, moe zakljuiti da je u
Jasenovcu pobijeno oko 500.000600.000 ljudi, meu kojima oko 20.000 Jevreja.
Na najstrahovitiji nain pobile su, dakle, ustae u Jasenovcu jednu desetinu
stanovnitva NDH.

B) L o g o r Stara Gradika

Ovaj logor bio je smeten u ranijem kaznenom zavodu u St. Gradiki, koji je od
jeseni 1941 pretvoren u koncentracioni logor.
St. Gradika udaljena je oko 38 km od Jasenovca. Ustaki zloinci premetali su
se svaki as iz jednog logora u drugi i sprovodili u oba logora iste metode muenja i
ubijanja. Stoga se oba logora gotovo mogu smatrati kao jedan, pa se i u nekim
ustakim izvetaji-ma logor St. Gradika pominje kao deo Jasenovakog logora
kao logor V.
Neemo se stoga zadravati due na opisivanju ustakih zloina u tem logoru,
ve emo dati samo nekoliko karakteristinih sluajeva ustake svireposti prema
enama i deci, kojih je u Staroj Gradiki procentualno bilo mnogo vie nego u
Jasenovcu.
Engleskinja Paulina Vajs izjavljuje o svom boravku u logoru Jasenovac i Staroj
Gradiki sledee:
... Dok sam ja boravila u logoru, osim svakodanjih pojedinanih
muenja i ubistava, bilo je i mnogih masovnih likvidacija. Bio je dopremljen
jedan transport sa idovkama i djecom iz Sarajeva. Kad su otvorili vagon, u
njemu su bili sami mrtvaci.
Jednog dana ustae su odveli sve Zidove i pravoslavce iz njihovih
baraka, i pobili. One koji su bili bolesni ili nemoni, ubili su odmah u
barakama. Tom zgodom stradalo je 6800 ljudi.
Cesto se dogaalo, da je na veer stigao koji transport, a ve drugo jutro
ti su ljudi nestali. Znalo se vidjeti itave gomile zaklanih i iznakaenih ljudi.
... 22.XII.1942 bila sam smjetena u enski logor u St. Gradiku. U
,,Kuli" sam probavila preko 7 mjeseci.

107
 Maja Buon, neka Milka stara oko 22 godine, ef naj-deraja", pa
Boena, oko 16 godina, Nada Luburi (sestra Maksa) oko 18 godina, bile su
krvnici Kule". One su svoje rtve klale i guile po noi. Raunam da su ih
likvidirale oko 2000. Razna muenja, kao batinanje i zatvaranje u samicu
bez hrane, bila su svakodnevna.
Do 15.VII.1943 boravila sam u hrvatskom logoru, a toga dana
otputena sam iz logora i vratila se kui."
Naroito su odabirali svoje rtve meu Srpkinjama i Jevraj-kama.
Svedok Rozika inko izjavila je:
... Koncem godine 1943 premjetena sam u zloglasnu Kulu", u kojoj
je bilo veinom idovki i Srpkinja. Te drugarice su uglavnom bile
izgladnjele i izmorene od tekog poljskog rada koji su u ljeti i jeseni
obavljale, pa kako sada u zimi za njih nije bilo posla, bile su zabavljene
ihanjem perja. Kako to po naziranju naih tlaitelja nije bio dovoljno teak
rad za zatoenice, poeli su sukcesivno sa likvidiranjem tih zatoenica.
Danomice su ulazili u odeljenja zloglasni ustaki satnik Bosak sa jo jednim
meni nepoznatim ustaom, pa ustaice Nada Luburi, neka ustaica Maja
(Buon) i ustaica Boica Obradovi, pravoslavka. Oni su izabirali rtve i
dali ih zaklati ili dotui u samici, a i same su prednjaile u klanju. Vidjela
sam jednom kako je ustaica Maja naredila jednoj iznemogloj drugarici da se
digne, a kad se ova nije mogla od slabosti i bolesti podignuti, zadavila ju je
rukama. Pod konac moga boravka u logoru pojavila se jo jedna nova
muiteljica u logoru, neka ustaki-nja Vilma Horvat, koja je ubijala isto tako
kao i napred prikazane".
Od ustakih zloinaca sasluan je Jakov Markovi koji se nalazio kao straar u slubi
u logoru od 1944 do likvidacije logora. On iskazuje:
... Strijeljanje se vrilo sa planskim rasporedom tako da smo po nekoliko
stotina vodili na sijeu drva i iz te partije strijeljali smo dvije treine, a jednu
treinu vraali u logor, i tako se radilo kod svakog strijeljanja. Zatoenici su
sami kopali sebi jame gde smo ih ubacivali. Svakog zatoenika koji je
pokuao da izvri bjekstvo mi smo na licu mjesta izboli noevima, a majke
koje su pokuavale da brane djecu udarali smo sjekirama i maljevima."
Zajedno sa svojim majkama dovoena su u logor srpska i je-vrejska deca. Ova
su deca doivela sudbinu svojih majki. Bez trunke samilosti ustae su i njih muili
glau, tukli i ubijali.

108
 Svedok Rua Rupi, profesor, daje ovaj prikaz muenja i ubijanja dece:
... Dok sam bila u logoru, a naroito od meseca svibnja 1942 pa do
konca godine, dovaali su ustae itave transporte ena i djece. Djecu su
odmah od matera odijelili a matere poslali na rad u Nemaku ili, u koliko
nisu bile sposobne za rad, ubili i majku i dijete. Djeca su bila u dobi od 2
mjeseca i mlaa, pa do 1012 godina. Ishrana i postupak s djecom u logoru
bio je straan, i to tako da dojenad uop-te nije dobivala hrane, nego je od
gladi umirala, a ostali su dobij ali presnu puru, od ega su dobili proliv tako,
da su im ispadala creva. Djeca su spavala na pou, gotovo potpuno gola, tako
da su dnevno u velikom broju umirala, 3040 djece dnevno. U mjesecu
srpnju 1942 izdvojili su ustae oko 2000 djece, navodno nesposobne za
ivot, te ih nabacali kao cepanice u jednu sobu i poguili ih cijanom.
Zdraviju djecu, koja su bila otpornija, odvojili su, i djeca su dalje ivotarila i
umirala, kako je prije spomenuto. Ostatak djece konano stavili su u jedan
transport i poslali u Jasku.
Kad su djeca umirala, bacali su ljeine djece na dvorite na jednu hrpu,
odakle su ih grobari odneli na groblje. No dogodilo se, da su pojedine ljeine
ostajale i po nekoliko-dana na dvoritu".
Svedok Oto Langfelder iznosi ovaj dogaaj:
... Godine 1942 u junu mesecu dola je jedna komisija-na pregled
logora. Tom prilikom smjetena su djeca do jedne godine u ustaku bolnicu.
im je komisija otila, smjesta su djeca poklana".
Svedok Edo Dolinar ceni da je u logoru nastradalo 67.000 dece.
Svedok Vinko Zadravec navodi u svom iskazu da su ustae oka 22 oktobra 1944
pobili oko 200 dece. Bila su to poslednja deca koja su se jo nalazila u logoru.

Glava IX
Protivjevrejsko zakonodavstvo
Ustaki protivjevrejski zakoni prosta su kopija nacistikih zakona, tu i tamo jo
pootreni. Kao i njihovom uzoru, ciljevi ovih zakona bili su pljaka jevrejske imovine
i poniavanje Jevreja. I pored sve svoje svireposti ustaki protivjevrejski zakoni samo
su bledi odraz strahota koje su se zbile u stvarnosti.
U ovom poglavlju navedene su najznaajnije ustake zakonske odredbe i naredbe
donesene za itavo podruje NDH. Posebno je
109
bilo govora o nekim od tih zakonskih odredaba kod prikaza pojedinih vrsta zloina
kojima su imale da budu zakonski" osnov. Odvojeno e se izloiti i zakonodavstvo
koje se odnosi na pljaku je-vrejske imovine.
Prvi ustaki protivjevrejski zakoni kojima se regulie nov poloaj Jevreja jeste
Zakonska odredba o dravljanstvu od 30.IV.1941. Toj Zakonskoj odredbi sledi zatim,
jedan za drugim, niz drugih zakona i naredaba, kojima su za kratko vreme od Jevreja
stvoreni graani nie vrste.
Pomenuta Zakonska odredba utvruje dve vrste graana: dravljane i dravne
pripadnike. Dravljanin moe biti samo onaj koji je arijskog" porekla, i samo je on
nosilac politikih prava.
Istoga dana, tj. 30 aprila 1941, proglaene su i Zakonska odredba o rasnoj
pripadnosti i Zakonska odredba o zatiti arijske krvi i asti hrvatskog naroda. Prva
odredba ustanovljuje koje e se lice smatrati Jevrejinom, a ujedno odreuje osnivanje
Rasnopolitikog povjerenstva" koje donaa i mijenja predloge u svim dvojbenim
sluajevima rasne pripadnosti".
Druga odredba zabranjuje: 1) sklapanje braka izmeu arijaca" i nearijaca"; 2)
vanbrani polni snoaj osobe koja nije arijske" krvi sa enskim licem arijskog"
porekla. Za prekraj ovog propisa odreena je ak i kazna smrti; 3) zaposlenje
enskog lica arijskog" porekla ispod etrdeset i pet godina u kuanstvu nearijca"; 4)
veanje hrvatske dravne i narodne zastave i isticanje narodnih boja i amblema od
strane Jevreja; 5) odreuje da se stavljaju van snage sve promene prezimena Jevreja
izvrene posle 1.XII.1918, te da se ova imaju zameniti prvobitnim prezimenima.
Zakonska odredba o zatiti narodne i arijske kulture hrvatskog naroda od
4.VI.1941 zabranjuje Jevrejima svako sudjelovanje u radu, organizacijama i
ustanovama drutvenog, omladinskog, sportskog i kulturnog ivota hrvatskog naroda
uope, a napose u knjievnosti, novinarstvu, likovnoj i glazbenoj umjetnosti,
urbanizmu, kazalitu i filmu".
Pored zakonskih odredaba i naredaba koje je izdavao poglavnik", odnosno
vlada i pojedini ministri, postojao je ceo niz drugih diskriminatornih odredaba koje su
izdavale nie ustake vlasti i kojima su se Jevrejima oduzimala prava ili nametale
razne obaveze, kao na primer uvoenje policiskog asa za Jevreje, zabrana kretanja u
izvesnim delovima grada, zadravanje u parkovima, poseivanje javnih lokala,
zabrana sastajanja u privatnim stanovima itd.
Spomenuemo samo jo Zakonsku odredbu o izjednaenju pripadnika
Nezavisne drave Hrvatske", s obzirom na rasnu pripadnost od 3 maja 1945 koja
pokazuje svu bedu, kukaviluk i podlost Ante Pavelia.
Poto je sa svojim ustakim banditima pobio gotovo 100% Cigana i 85% Jevreja
u NDH; poto su jo nekoliko dana ranije ubili u Jasenovcu i drugim logorima i
mestima i poslednjeg Jevrejina do

110
koga su mogli doi; u trenutku kad je Jugoslovenska Armija stajala ve pred
Zagrebom, a Paveli neposredno pred svojim bek-stvom, on objavljuje da prestaje
meu pripadnicima NDH svako razlikovanje prema rasnoj pripadnosti" i da ,,sve
zakonske odredbe prema kojima se pripadnici NDH razlikuju s obzirom na rasnu pri-
padnost, kao i svi ostali propisi izdani na temelju tih zakonskih odredaba, gube pravnu
mo".
Sa neverovatnim cinizmom objavljuje ovaj zlikovac ravnopravnost svojim
pobijenim rtvama.

Glava X
Oduzimanje imovine od Jevreja
Nacistiko-ustaki plan o progonima Jevreja u NDH predvideo je u prvoj etapi
tih progona, kao glavni zadatak, pljaku jevrej-ske imovine.
Stoga se prva zakonska odredba protiv Jevreja, od 18.IV.1941 bavi jevrejskom
imovinom, proglasujui nitavnim pravne poslove izmeu samih Jevreja, kao i Jevreja
i nejevreja, a meu prvim hapenicima nalaze se imuni Jevreji, da bi se prisilili na
izruenje njihove imovine.
Slubeno se naglaava da se Jevrejima oduzima imovina u op-tem interesu
hrvatskog naroda, pa pomenuta Pavelieva odredba nosi ime Zakonska odredba o
uvanju hrvatske imovine, a Zakonska uredba o podravljenju u uvodu obrazlae da
je svrha oduzimanja imovine Jevreja obnova narodne privrede". U stvari, opljakana
jevrejska imovina sluila je Paveliu kao glavni izvor iz koga je crpeo sredstva da
plaa svoje nenasite zloinake ortake, odnosno Paveli je tim svojim ortacima
prepustio da po miloj volji pljakaju Jevreje. On je dodue, licemerno u svojoj
Izvanrednoj zakonskoj odredbi i zapovijedi od 26.VI.1941 zapretio da e biti stavljen
pred prijeki sud svatko tko bi uope bilo kada izvrio bilo kakvo nasilje nad ivotom
ili nad imovinom bilo koga dravljanina ili pripadnika NDH", ali nikad nijedan ustaa
ne samo da nije bio pozvan na odgovornost pred sud to je gonio ili opljakao Jevreje,
nego su pljakai uivali svu podrku ustakih ustanova.
O tim pljakama koje su vrile pojedine ustae ili sitnije ustake organizacije na
svoju ruku i za svoj raun bilo je ve rei. Ovde emo govoriti o legalnoj" pljaki, tj.
pljaki organizovanoj od samih ustakih centrala, pljaki zasnovanih na ustakom
zakonodavstvu, izlaui uzgred i samo zakonodavstvo ukoliko se odnosi na
oduzimanje imovine od Jevreja.
Kratko vreme posle obavljene prijave imovine na osnovu Zakonske odredbe o
obaveznoj prijavi imetka Zidova od 1 maja 1941, kojoj je bila svrha evidencija
jevrejske imovine radi njene to temelj-nije pljake, slede radi ostvarenja te svrhe:

111
 Odredba Dravnog Ravnateljstva za gospodarstvenu ponovu" od 27.VIII.1941
koja odreuje da gradska poglavarstva i kotarska pretstavnitva preko upravitelja
preuzmu i upravljaju svim jevrej-skim stanbenim zgradama i imanjima.
Zakonska odredba o podravljenju imetka idova od 9.X.1941 prema kojoj
Dravno ravnateljstvo za ponovu" moe po svojoj slobodnoj oceni podraviti
imovinu svakog Jevrejina.
Dok ova Zakonska odredba jo predvia fakultativno podravljenje uz naknadu
ili bez naknade, Zakonska odredba pod istim imenom od 30.X.1942 podravljuje bez
izuzetka svu imovinu ivih Jevreja kao i onih koji su umrli posle 10.11.1941, i to bez
ikakve naknade.
Po 2 ove Odredbe, predana je podravljena imovina na upravu ministarstvu
dravne riznice.
Po 6 iste Odredbe, Jevreji su bili obavezni predati tom ministarstvu ne samo
hartije od vrednosti, ulone knjiice, dragocenosti i plemenite metale, nego i ilime,
predmete umetnike vrednosti i slino. Sve police osiguranja ivota osiguravajua
drutva bila su duna preneti na dravu.
Posle 30 oktobra 1942 nijedan Jevrejin nije mogao imati nikakvu drugu svojinu,
osim najnunijih predmeta za linu upotrebu.
Kod sprovoenja tih zakonskih odredaba bio je postupak ovaj:
Kue i objekti raznih verskih i socijalnih jevrejskih ustanova, ukoliko nisu
varvarski uniteni, predani su na upravu pojedinim ustaama, koji su tu upravu
smatrali istom sinekurom. Ubirali su, dodue, ceo prihod, ali nisu plaali gotovo
nikakav porez, niti vrili najnunije popravke, tako da je veliki deo stanbenih zgrada
posle odlaska ustaa ostao u derutnom stanju.
U veim gradovima veliki broj stanbenih zgrada, i to najboljih, upotrebljen je za
razne okupatorove i ustake urede. I u tim su zgradama upropaene sve instalacije.
Od leta 1941 do poetka 1943 imenovale su ustake vlasti u svakom jevrejskom
industriskom i trgovakom preduzeu povereni-ka". Iz ustakih arhiva ustanovljeno
je da su poverenici bili gotovo iskljuivo ustae. Nailo se na bezbroj dopisa i beleki
o telefonskim razgovorima iz kojih se vidi da su visoki ustaki funkcioneri i ustanove
nareivali da se ovom ili onom zaslunom" ustai preda uprava kog veeg jevrejskog
preduzea.
Posle donoenja Zakonske odredbe o podravljenju jevrejske imovine prelo se
na rasprodaju uzapene imovine pokretne i nepokretne. Dok su nepokretnosti vrlo
nerado kupovane, dotle su se ustae grabile za kupovinu pokretne imovine i jevrejskih
preduzea.
Velika industriska preduzea poklonila je ustaka vlast jednim delom svojim
zaslunim" organizacijama. Tako je na pr. Poglav-nikova tjelesna bojna" primila na
dar fabriku bonbona Union" u Zagrebu, itd.
112
 Trgovaka i zanatska preduzea oduzeta Jevrejima predana su ustakim ili
tanije poustaenim organizacijama: ,,Hrvatskom Radii" i Napretkovim
Zadrugama" da ih rasprodaju. Iz arhive raznih ustakih vlasti utvreno je da su ta
preduzea opet na visoke preporuke" toboe prodana" u stvari poklonjena
raznim ustaama.
Tako su sva ta preduzea rasprodata, a da praktino takozvana NDH nije u svoje
blagajne primila gotovo nita.
Gotovina po bankama ili ulonim knjiicama utroena je ili je devalvacijom
kune propala.
Zlato i dragocenosti odvukli su delom Nemci, a delom pokrali visoki ustaki
funkcioneri, koji su velike koliine otpremali u ino-stranstvo. Utvreno je da je u
sefovima Hrvatske dravne banke" bilo na uvanju zlata i dragocenosti u velikim
koliinama, to je sve blagovremeno" nestalo.

G l a v a XI

Unitavanje kulturnih i verskih objekata

Nemci i ustae nisu se zadovoljili samo fizikim istrebljenjem Jevreja u NDH,

ve su odluili da zatru svaki trag svega to je je-vrejsko. Spaljivali su jevrejsku
versku i ostalu literaturu, unitavali arhive i matine knjige jevrejskih veroispovednih
optina, a naroito su se okomili na jevrejske hramove i grobove. U svojoj potpunoj
amoralnosti smatrali su takvu delatnost kulturnom manifestacijom koju treba
ovekoveiti i objaviti svetu pa su publikovali reportau i fotografije o unitavanju
hramova i grobova.
Tako Pretsednitvo vlade dravni izvetajni i promidbeni ured NDH"
upuuje dopis 4.IV.1942 br. 5293 Gradskom poglavarstvu u Karlovcu u kome
kae:
... 10 oujka o.g. zamolili smo vas da snimite rad oko ruenja idovske
bogomolje i ujedno da nam poaljete skicu vanjskog izgleda zgrade prije
ruenja. Molimo da naem traenju to urnije udovoljite."
U brouri idovsko pitanje" objavljuje se slika koja prikazuje ruenje
jevrejskog hrama u Zagrebu. Iz komentara koji je dodan slici proizilazi da su ruitelji
bili ponosni svojim delom i da su e-leli time dati potstrek za ruenje svih hramova u
zemlji.
Svi jevrejski hramovi u NDH bili su potpuno opljakani, dobar deo do temelja
poruen. Ukoliko koji nije uniten, upotrebljen je kao magacin, tala, garaa i t.sl. Isto
su tako potpuno unitena ili delimino oteena jevrejska groblja u NDH.

113
Pljakanje i unitavanje ovih nisu delo pojedinaca, ve su vrena po nareenjima
centralnih ustakih organa.
Nenaknadivu tetu priinili su ustae i Nemci odnoenjem i spaljivanjem jevrejskih
matinih knjiga, dokumenata, arhiva, biblioteka. Pomenuemo ovde samo najtei
gubitak: u Dubrovniku su SD-ovci i ustae pored drugih stvari odneli i matine knjige,
zapoete godine 1408 i istoriski neobino vanu optinsku arhivu koja je sadravala
dokumente od godine 1687.
 TREI DEO

SLOVENIJA

Na teritoriji dananje NR Slovenije ivelo je do 1939 godine blizu 1.000 Jevreja,

skoro devet desetina od toga broja u Preko-murju, gde je najvea jevrejska
veroispovedna optina u Murskoj Soboti brojala oko 720 dua.
Posle napada Nemake na Poljsku 1939 godine, poueni traginom sudbom
Jevreja u ranije okupiranim zemljama, slovenaki Je-vreji sklanjaju se delom u
Hrvatsku i Srbiju, delom u inostran -stvo veinom u Maarsku. Pred sam napad
Nemake na Jugoslaviju na teritoriji Slovenije ne raunajui tu Prekomurje nije
ostalo vie od 3040 lica. Jedino u Prekomurju koje su posle okupirale maarske
trupe, ostao je, odnosno vratio se kasnije iz Hrvatske i Maarske, znatan broj Jevreja.
Sudbina svih slovenakih Jevreja, izuzev onih koji su pobegli u inostranstvo ili
su se nalazili u Ljubljanskoj provinciji, pod itali-janskom okupacijom, bila je na kraju
ipak ista: oni su skoro stopro-centno istrebljeni od strane okupatora i njihovih
pomagaa.
Jevreji koji su ostali pod italijanskom okupacijom internirani su u italijanske
koncentracione logore, odakle se, posle rata, izve-stan broj vratio svojim kuama.
Jevreji koji su ostali u delu Slovenije okupiranom od Nemaca deportovani su sa
Slovencima najveim delom u Srbiju jula 1941 godine. Oni su tokom 19411942
godine zajedno sa slovenakim Jevre-jima koji su pre aprila 1941 godine prebegli u
Srbiju, zajedno sa svim ostalim Jevrejima u Srbiji, pobijeni do poslednjeg oveka,
ene i deteta.
Ista je bila i sudbina slovenakih Jevreja koji su pre aprila 1941 godine prebegli
u Hrvatsku. I oni su stoprocentno istrebljeni u ustakim logorima Jasenovcu i Staroj
Gradiki.
Jevreji u Prekomurju, koji su se nalazili pod maarskom okupacijom trpeli su
progone od maarskih faista kao i ostali jugoslo-venski Jevreji u oblastima
okupiranim od Maara. Naroito je mno-

115
go ljudi stradalo na prinudnim radovima u Ukrajini, Maarskoj i u Borskim
rudnicima. Veina je, meutim, ostala sauvana do ulaska nemakih trupa u Maarsku
u prolee 1944 godine.
20 aprila 1944 godine internirani su svi Jevreji iz Prekomurja, odvedeni u sabirne
logore u Maarskoj, a odatle zajedno sa ostalim Jevrejima Bake, Baranje i
Meumurja, prebaeni u nemake logore smrti i tamo najveim delom pobijeni.
Od blizu 1.000 slovenakih Jevreja ostalo je u ivotu nepunih stotinak lica. To su
bili skoro iskljuivo oni koji su uspeli da po-begnu u inostranstvo, najveim delom u
Maarsku, gde su iveli krijui se od vlasti i doekali osloboenje od Crvene Armije.
 ETVRTI DEO

OBLASTI JUGOSLAVIJE POD ITALIJANSKOM KONTROLOM

Uvod

Tokom aprila 1941 okupirala je italijanska vojska kao deo svog plena
Dalmaciju, delove Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, zatim Crnu Goru,
delove Kosmeta i Makedonije.
Jedan deo tih zaposednutih oblasti Italija je maja 1941 anektirala" (tzv. ,,I
zona" i Ljubljanska provincija"). Za pogranine delove Hrvatske, Bosne i
Hercegovine Italija je izjavila da e ih iz stratekih razloga drati zaposednutim, ali da
ih priznaje sastavnim de-lovima NDH (tzv. ,,II zona"). Delove Kosmeta i Makedonije
pripojila je svom protektoratu Albaniji, a Crnoj Gori, posle neuspeha da se stvori
marionetska vlada, postavljen je za guvernera italijanski general Alessandro Pirzio-
Biroli.
Pre rata iveo je u tim oblastima samo neznatan broj Jevreja. Od aprila 1941
Jevreji iz ostalih jugoslovenskih krajeva, naroito iz NDH, bee u te oblasti, da bi se
spasli od progona Nemaca i ustaa. Ove jevrejske izbeglice prebacuju se po pravilu
bez isprava ili sa falsifikovanim ispravama. Italijanske okupacione vlasti vraale su
vrlo esto izbeglice natrag na teritoriju NDH.
O bedi ovih izbeglica i o postupku italijanskih okupacionih vlasti prema njima
daje sliku izvetaj zapovednika odeljka italijanskih karabinijera u Suaku od
8.VIII.1941, pronaen u arhivi rijeke prefekture, koji u prevodu glasi:
... Poslednjih dana uestalo je prelaenje preko granica jevrejskih
porodica iz unutranje Hrvatske na okupirano podruje. Izbeglice Jevreji
stiu potpuno opljakani. Poslednjih stotinu dinara koje im nisu otele ustae
oduzimaju im oni koji su im pomorskim ili kopnenim putem olakali prelaz
preko granice..."

117
 Karabinijerski izvetaj zavrava:
... Jevreji pronaeni od italijanskih vlasti u pograninim mestima ili
na Suaku bivaju redovno prisiljavani da se vrate na hrvatsku teritoriju,
uprkos njihovog krajnjeg otpora. Ta mera koja se u veini sluajeva
upotrebljava protiv siromanih, dok se bogataima lako dozvoljava da
ostanu na italijanskoj teritoriji nailazi na negodovanje, i pogoene tom
merom dovodi u vrlo teak poloaj."
Uprkos svim ovim tekoama prebeglo je u oblasti koje su se nalazile pod
italijanskom kontrolom oko 4.500 jugoslovenskih Je-vreja, od kojih 2.000 u ,,I
zonu", oko 2.000 u II zonu", a ostatak u Crnu Goru i Kosmet.

Glava I

Do kapitulacije Italije

1) I z o n a"
Suak. Na Suaku ivelo je pre rata oko 200 Jevreja. Odmah posle okupacije
Suaka italijanske okupacione vlasti vrile su racije danju i nou po ulicama i u
javnim lokalima, privatnim stanovima i radnjama, pohapsile veinu suakih Jevreja i
odveli ih u koncentracione logore ili konfinirali u Italiji.
Isto su tako italijanski faisti jo prvog dana po ulasku na Suak upali u tamonji
jevrejski hram i opljakali ceo njegov name-taj i predmete bogosluenja. Prostorije
hrama upotrebljavali su posle kao kasarne.
Split. Do 6 aprila 1941 ivelo je u Splitu 415 Jevreja. Tokom italijanske
okupacije prolo je kroz Split oko 2.000 jevrejskih izbe-glica, od kojih su Italijani oko
500 prebacili na Korulu, a oko 1.100 odveli u koncentracione logore u Italiji. Do
kapitulacije Italije ostalo je u Splitu 7800 Jevreja, oko 400 splitskih i 3400 izbe-
glica.
Faistike vlasti ikanirale su izbeglice na razne naine, vrile kod njih
premetainu, svaki as pozivale na sasluanje, pretile im izgonom i odvodite ih u
logore. esti su bili sluajevi iznude pretnjom da e ih internirati ili predati ustaama.
12 juna 1942 izvrila je italijanska rulja, u kojoj se nalazio i veliki broj faista i
italijanskih vojnika, napad na splitski hram.
O tome zloinu dao je splitski prefekt Dr. Paolo Zerbino Vladi za Dalmaciju"
aktom od 14.VI.1942 br. 263/V ovaj izvetaj:
12.VI.1942 bacio je nepoznat izvrilac boicu mastila na mramornu
plou koja je podignuta za uspomenu na ulazak italijanske vojske u Split. Na
to je istoga dana, oko 6.30 sati uvee, veliki broj faista iz bataljona
Toskana", predvoen od svojih oficira, otiao u mjesnu sinagogu i svu je
118
 devastirao, od namjetaja napravio lomau na Narodnom trgu, a mnoge
stvari od vrednosti opljakao. Svi Jevreji koji su se u tom asu nalazili u
sinagozi premlaeni su. Jevre-jina trgovca Klucu Ferdinanda udarili su
kundakom puke po glavi i teko ga ozlijedili, tako da je morao biti prevezen
u bolnicu radi leenja. Ispreturali su takoe jevrejske stanove, a mnoge
predmete izbacili na ulicu i spalili na lomai koja je gorela na Narodnom
trgu. U ulici Svi Sveti" jedna grupa faista i nekoliko lanova ,,GIL"-a
razbili su izlog parfimerije ,,Luksol" Jevrejina Luksia, kao i trgovine
Pia"... Intervencijom nekolicine karabinijera i mjesnih trgovaca spreena je
pljaka tih trgovina, ali ne izloga, koji su sasvim opljakani, te je iz njih
doslovno sve odneseno. U ubaievoj ulici devastirali su trgovinu sitne robe
Jevrejina Markusa Fincija, opljakavi mnogo robe.
Zapaeni su neki vatrogasci pa i agenti javne bezbed-nosti koji su
sledili primjeru faista u pustoenju, a takoe i vojnici kr. vojske, kojih je, s
obzirom na doba dana, bilo mnogo po gradu."
Gornji izvetaj prefekta Zerbino-a nepotpun je. Svedoci presluani od naih
vlasti upotpunjuju sliku. Pored hrama, opljakane su i kancelarije Jevrejske
veroispovedne optine. Rulja je unitila tom prilikom i gvozdenu kasu u kojoj su
uvani skupoceni istoriski dokumenti, a zatim je jo istoga dana demolirala i
opljakala sve jevrejske radnje i oko 60 jevrejskih stanova.
Streljanje talaca na Koruli. Pre rata nije bilo stalno nastanjenih Jevreja na
Koruli. Tokom okupacije skupilo se na Koruli 496 jugoslovenskih Jevreja. Izbegli
su onamo delimino sami, a delimino su ih prebacile italijanske vlasti i tamo
konfinirale.
U drugoj polovini juna 1943 izvrili su partizanski odredi napad na italijansku
posadu kod sela are. Za odmazdu streljali su kara-binijeri stanice Vela Luka, pod
vostvom porunika Giuseppe Gae-tane-a, 24 juna 1943 tri metanina, a 25 juna pet
metana i tri Jevrejina.
2) II z o n a "

Odgovornost Italije za ustake zloine. U ,,I zoni", kao podruju koje je Italija
anektirala", bile su sve vlasti i vojnike i civilne italijanske. U II zoni", kao
formalnom sastavnom delu NDH, dozvolili su Italijani da postoje organi civilne
uprave NDH. Stvarno je ova vlast i u tim samo privremeno okupiranim teritorij ama
bila u rukama italijanske okupacione vojske, koja je ustakim organima preputala da
obavljaju samo neke nevane administrativne poslove. Tek povremeno, kad i dok im
je to konveniralo, dozvoljavali bi Italijani ustaama veu ingerenciju, ali samo u
119
pravcu vrenja zloina protiv Srba, Hrvata antifaista i Jevreja. Za sve te zloine
odgovorne su italijanske okupacione vlasti.
Ova odgovornost proizilazi iz odredaba Hakih reglementa.
Prema 61. 42 aneksa Hake konvencije smatra se neko podruje okupiranim kad
je stvarno podvrgnuto vlasti neprijateljske vojske. Neosporno je i notorno da je
italijanska vojska okupirala u aprilu 1941 podruje tzv. II zone" i da je tu ostala sve
do svoje kapitulacije i vrila stvarnu vlast, ukoliko pojedini delovi tih teritorija nisu
bili osloboeni od NOV. Tako je, na primer, italijanska vojska vrila kontrolu kretanja
graanstva, izdavanja putnih dozvola, preuzela je, dalje, da osigura javni mir, itd.
Uopte, nijedna vanija akcija ustakih vlasti na tom okupiranom podruju nije se
smela obaviti bez znanja i odobrenja italijanskih vojnih vlasti.
Po l. 43 i sledeih aneksa Hake konvencije, okupator je duan da na
okupiranom podruju do najvee mogue mere uva javni mir i poredak.
Dozvoljavajui ustake zloine, koje su uvek mogli lako da spree, italijanske
okupacione vlasti su oigledno doprinele vrenju tih zloina.
Odgovornost italijanskog okupatora za ove ustake zloine ne umanjuje okolnost
da su Italijani podruje ,,II zone" formalno priznavali sastavnim delom NDH.
Okupator ne moe izbei svoje obaveze prostim stvaranjem neke nove vlasti nad
okupiranim podrujem, jer suverenitet nad tim podrujem ostaje in suspenso posle
prestanka ranije dravne vlasti, sve do zakljuenja mira, a do tog vremena vri tu
vlast, sa svima pravima i obavezama, sam okupator kao meunarodnopravni vrilac
uprave. Ako je, dakle, Italija jo pre odluke mirovne konferencije predala vrenje
vlasti ustaama, uinila je to na sopstvenu odgovornost, i snosi tu odgovornost u pu-
noj meri za sve postupke vlasti na koje je upravu prenela kao da ih je sama izvrila.
Izdavanje Jevreja ustaama. Italijani se nisu zadrali samo na pasivnom
pomaganju ustaama.
Prema nareenju italijanske vlade i vrhovne vojne uprave, italijanska
okupaciona vojska doprinosila je izvrenju ustakih zloina aktivno i svesno time to
je onemoguavala rtvama da se spaavaju. Takav stav i postupak italijanske
okupacione vojske utvrdila je ova Komisija naroito u vezi sa zloinima koji su
izvreni u logoru Pag, a proizilazi to i iz poverljivih dokumenata izdatih od strane
najvie italijanske vojne uprave koji se nalaze u rukama Dravne komisije.
Naveemo dva takva dokumenta.
Prvi je str. pov. raspis Vrhovne komande S.I.O. (Obavetajno odeljenje) pod br.
N.B. 324040 od 31.VIII.1941 upuen svim podreenim komandama, koji u prevodu
glasi (izvod):
Predmet: Tajno ulaenje Jevreja u kraljevinu preko italijansko-
hrvatske granice.

120
 Javljeno je da ve 2 meseca svakodnevno na anektirano podruje
dolaze mnogobrojne grupe Jevreja koje se kriom prebacuju preko
italijansko-hrvatske granice. Vei deo iako dolaze u kraljevinu da bi
izbegao poznate nam progone koji se vre na teritoriji Hrvatske vraaju
natrag preko granice same italijanske granine vlasti. Uprkos tome, jedan
znatan broj uspeo je da stigne do Suaka, tako da su sada u toku mere kr.
kvesture da se ovi vrate na hrvatsku teritoriju.
Gornje se saoptava radi primenjivanja odgovarajuih odredaba i u
cilju pootravanja nadzorne slube na granici."
Pomenuti raspis upuen je i svim nadlenim karabinijerskim komandama.
Drugi dokumenat je poverljivo nareenje komandanta II armije, generala
Vittorio Ambrosi-a od 14.VIII.1941 br. 7451:
Dobro je potsetiti da su Srbi u svoje vreme ugnjetavali Hrvate a ovi se
sada svete, to opet izaziva novu reakciju Srba. To su, meutim, stvari koje
se nas tiu indirektno, i stoga italijanske trupe treba da sauvaju
n a j s t r o i j u n e u t r a l n o s t djelovanja, misli i suda.
Istiem u tom pogledu da neki postupci (na primer da se Srbima i
Jevrejima dozvoljava putovanje vojnikim transportima, uopte injenica da
se ta lica favorizuju kod prelaza granice) teko pogaaju na presti, koji se,
ponavljam, mora drati pravca potpune neutralnosti.
Potrebno je sline postupke iskoreniti i, ako treba, pri-merno kazniti."
Posle tih raspisa, izdatih avgusta 1941, dakle u vreme najeih progona Jevreja
u NDH, skoro je potpuno onemogueno bekstvo Jevrejima iz Hrvatske za due vreme,
te je na taj nain izgubilo ivot mnogo stotina lica koja bi se inae spasla.
Istovremeno pootravanjem granine kontrole, italijanske vlasti hvataju Jevreje
koji su bili prebegli na teritoriju okupiranu od Italijana i vraaju ih ustaama.
Kakvim su se sredstvima sluile italijanske vlasti da bi pokupile to vei broj
jevrejskih izbeglica, videe se iz iskaza jednog svedoka:
Rabin Deutsch pomagao je na Suaku idovske izbjeglice novcem iz
fonda, koje mu je stavilo na raspoloenje Delassem iz Genove, tj. udruenje
Jevreja koje je podupi-ralo idove emigrante sa sredstvima koje su tada
amerikanski idovi stavili na raspolaganje.
Rabin Deutsch upoznao je o svojoj dunosti kvestora Genovese-a sa
svojom akcijom, koji ju je formalno odobrio. Taj Genovese dao je nalog
Deutsch-u da sastavi popis osoba
121
 idovskih emigranata koji se nalaze na Suaku, a on da e osobe raspodijeliti
na razne provincije, kako se ne bi skupljali u tolikom broju na jednom
mjestu.
Vjerujui u istinitost tih rijei i mislei pomoi nesretnim emigrantima,
Deutsch je sastavio popis i dostavio kve-storu, koji ga je upotrijebio u svrhu
da moe pohapsiti sve Zidove koji su se krili neprijavljeni, i prebaciti ih opet
u NDH ustaama. Odmah nakon ovog svirepog postupka uhapsio je i rabina
Deutsch-a i poslao ga u logor Ferramonte. Uslijed duevne depresije da je
posluio za prevaru Geno-vese-u, Deutsch je ve u Ferramonte-u pokazao
znakove duevnog poremeaja, te je umro u bolnici, odnosno ludnici Nocera
Inferiore u Italiji." (Hinko Gelb).
Utvreno je da su svi Jevreji koje je Genovese pohapsio stvarno predati
ustaama. Ovi su ih odveli u Jasenovac i tamo pobili.
Tolerisanje ustakih zloina. U II zoni" Italijani su doputali ustaama
sprovoenje protivjevrejskog zakonodavstva NDH kao i raznih naredbi ustakih
graanskih vlasti, koje su bile u suprotnosti sa osnovnim meunarodnopravnim
principima civilizovanih naroda. U tom pogledu, u nekim mestima II zone", naroito
u Dubrovniku, nije stajalo nita bolje nego u samoj NDH, gde su ustae imale svu
vlast u svojim rukama. U Dubrovniku je dolo do oduzimanja jevrejske imovine, do
postavljanja poverenika pa jevrejskim radnjama, pa i do odvoenja u koncentracione
logore.
Internacija svih Jevreja u II zoni". U novembru 1942 komanda II armije
naredila je internaciju svih Jevreja na podruju II zone".
U okrugu Dubrovnik ovo nareenje sprovela je komanda VI ar-miskog korpusa.
Svi Jevreji u okrugu Dubrovnik, kako domai tako i izbeglice, ukupno oko 750 lica,
internirani su u Gru, i na otok Lopud. Italijani su internirce smestili u zgrade koje su
ogradili icom i stavili ih pod strau. Tu su ostali do juna 1943, kad su ih prebacili u
logor na ostrvu Rabu.
U Hrvatskom Primorju 1 novembra 1942 italijanska vojska blokirala je sva
mesta obalnog pojasa Hrvatskog Primorja, pokupila sve izbeglice Jevreje bez obzira
na pol, starost i zdravstveno stanje, i kamionima ih otpremila u logor u Kraljevici.
Istovremeno pokupljeni su svi Jevreji u Gorskom Kotaru te i ovi otpremljeni u
logor u Kraljevici.

3) I t a l i j a n s k i k o n c e n t r a c i o n i logori u NDH
Kraljevica. Italijanskih koncentracionih logora za Jevreje u okupiranoj
Jugoslaviji bilo je dva: Kraljevica i Rab.
U Kraljevici je bilo oko 1.250 Jevreja; svi su oni pohapeni u Hrvatskom
Primorju i Gorskom Kotaru.

122
 Stanbene prostorije sastojale su se iz drvenih baraka, koje su u poetku bile
odvojene bodljikavom icom. Neke barake bile su tako loe, da nisu pruale nikakvu
zatitu od vetra i kie. Uz to su bile pune gamadi mieva, pacova, stenica.
Higijenske prilike u logoru bile su vrlo loe. Kanalizacija, takorei, nije postojala, a
gde je i bilo, bila je rava. esto se deavalo da su se kanali nunika zaepili, pa su
nunici bili neupotrebljivi i iz njih se irio smrad po itavom logoru.
Hrana koju su internirci primali od Italijana nije bila dovoljna. Sastojala se iz
120130 grama hleba dnevno, ujutru iz crne kafe, a u podne i navee iz orbe s neto
pirina ili tjestenine.
Logorske vlasti odredile su prisilni rad u logoru. Rad se sastojao u popravljanju
puteva, tucanju kamenja, ienju nunika, pumpanju vode, i sl.
U junu i julu 1943 prebaeni su internirci iz ovog logora u logor na Rabu.
Rab. Prebacivanje Jevreja interniranih u Dubrovniku i u Kraljevici u logor na
Rabu, izvrili su Italijani od druge polovine juna do polovine jula 1943. Ukupno je
bilo internirano u logoru na Rabu oko 2.650 Jevreja.
Logor na Rabu osnovale su italijanske okupacione vlasti u julu 1942. Dopremili
su u logor tokom godine 1942 oko 13.000 Slovenaca i Hrvata, mukaraca, ena i dece,
koje su pohvatali u Sloveniji i Gorskom Kotaru. Zbog oajnih prehranbenih, stanbenih
i higijenskih prilika i zlostavljanja od strane italijanskih logorskih vlasti, umrlo je u
tom logoru (koji su internirci zvali Slovenaki logor) oko 4.400 lica. U vreme kad su
Jevreji dopremljeni na Rab, nalazilo se u Slovenakom logoru jo oko 1800
mukaraca. Njihov poloaj je bio mnogo gori od poloaja interniranih Jevreja.
Slovenaki i jevrejski logor bili su potpuno odeljeni. Razdvajao ih je put koji
vodi ka Loparu. Svaki logor bio je ograen viestrukom i visokom ogradom od
bodljikave ice. Svaka veza izmeu ta dva logora bila je najstroije zabranjena.
Internirani Jevreji smeteni su u barake, kojih je bilo dve vrste. U delu koji su
internirci zvali Logor Kraljevica" bile su male barake za 810 lica, vrlo nesolidno
graene, tako da su septembra 1943 jake kie neke od njih sruile. U tzv.
Dubrovakom logoru ' bile su barake vee, svaka za 3040 lica. Sve barake bile su
pune stenica i vaiju.
Vode nije bilo u dovoljnoj koliini. Vodovod je radio samo 34 sata dnevno.
Uz to je voda bila bljutava i neista, jer je stajala u rezervoarima. Kod velike vruine
internirci su teko trpeli od nestaice vode.
U logoru je bio veliki broj staraca i dece, koji su esto pobo-ljevali. Italijanski
lekari dolazili su, dodue u logor, ali su pregled bolesnika vrili povrno. Meu
internircima bio je i vei broj lekara, odlinih strunjaka, "koji su hteli pomoi svojim
bolesnim drugovima,
123:
ali su njihovu intervenciju italijanske logorske vlasti bezrazlono zabranile, naprosto
radi ikaniranja. Naravno, da su ovi lekari, upr-kos zabrane pomagali bolesnicima
koliko su mogli.
Hrana koju su Italijani davali bila je nedovoljna i ravog kvaliteta. Usled
avitaminoza kod mnogih su se interniraca pojavila oboljenja.
Posle kapitulacije Italije Jevreji stupaju u vezu sa internircima iz Slovenakog
logora i izaslanicima NOV. Videi da komandant logora pukovnik Cuiuli odugovlai
predaju da bi time omoguio Nemcima da se doepaju logora, internirci zajedno
napadaju na stra-are i oduzimaju im oruje. Cuiuli je pokuao da bei, ali je bio
uhvaen i zatvoren. Kad su ga nekoliko dana kasnije brodom prevozili na osloboenu
teritoriju, sudio je sam sebi prerezavi vene na ruci.
Tokom meseca septembra 1943 prebaeni su brodovima, pod zatitom Narodno-
oslobodilake vojske, svi bivi internirci iz Slovenakog logora i oko 2.000 Jevreja na
osloboenu teritoriju. Oko 300 Jevreja prebacili su se u meuvremenu na vlastitu ruku
u Junu Dalmaciju i Italiju, a oko 300 ostali na Rabu. Ovi poslednji nisu hteli napustiti
Rab, iako su upozoravani da preti opasnost od invazije Nemaca, iako je NOV uputila
posebni brod da ih evakuie.
O njihovoj tragediji govoriemo kasnije.

4) L o g o r Pag
ivot u logoru. Logor na Pagu ini posebno poglavlje odgovornosti Italijana
za zloine poinjene od ustaa.
To je bio ustaki logor u Hrvatskom Primorju u II zoni". Na ostrvu Pagu, 6 km
od logora, nalazila se italijanska posada jedna eta XXVII sektora GAF od sto
pedeset vojnika. Italijani su, kao to e se docnije videti, bili potpuno upueni u sve
ustake zloine u tom logoru.
Srbi i Jevreji koji su bili upueni na Pag, doli su iz sabirnog logora u Gospiu.
25 juna 1941 stigla je na Pag prva grupa. Ustae su ih odmah uputile na radove
oko podizanja baraka i postavljanja bodljikave ice.
Logor Pag sastojao se iz dva logora: logora u Slanom i logora u Metajni. U
prvom su bili smeteni odrasli mukarci, u drugom ene i deca.
Logor Slano delio se na dva dela, koji su bili jedan od drugoga potpuno
odvojeni. U severnom delu logora bili su uglavnom Srbi i u manjem broju Hrvati, u
junom delu iskljuivo Jevreji.
Internirci su iveli u logoru pod najteim uslovima.
Stanovali su u nedovrenim barakama, spavali na golom kamenu, jer poda u
barakama nije bilo. Za mnoge nije bilo mesta u barakama, te su spavali pod vedrim
nebom, na kamenu. Hrane su
124
dobijali jedva toliko da ne umru od gladi, iako su morali da rade najtee poslove 12
sati dnevno. Broj obolelih bio je veliki, jo vei broj ovih potpuno iscrpljenih od gladi
i napornog rada. I jedne i druge ustae su odvodili u predeo zv. Furnaa, tamo ih klali i
bacali u jamu.
Ustae su esto sazivale zborove i pozivale ljude da se dobrovoljno jave za
premetaj u koji drugi logor, za neki specijalni rad, za lekarski pregled, za bolnicu, itd,
pa bi onda one koji su se prijavili odvodili, i nou, nedaleko od logora, posle
prethodnog muenja, klali.
Kod zborova u logoru bila je uobiajena ala da ustae prozovu po nekoliko
interniraca, saopte im da su osloboeni i da idu kui i narede im da odmah spreme
svoje stvari. Ti su internirci posle zverskog muenja nali svoju smrt u Furnai ili
Pakom Kanalu.
Ustae su esto pojedine internirce vezivale icom i ostavljale ih da tako vezani
itav dan lee na kamenju uarenom od sunca.
Ustae su bacale u ponor kod Furnae i ive ljude. Prilikom jedne takve
likvidacije jedan je zatoenik povukao sa sobom u ponor i dvojicu muitelja.
itave grupe interniraca ustae su ukrcavale na brodove uz izjavu, da ih toboe
odvode u druge logore ili kui. Svezavi im naj-pre ruke na lea, vezivali su im zatim
icom kamen oko vrata i bacali u more.
Isti zloinaki postupak kao prema mukarcima primenjivao se i prema enama;
pri tom se naroito isticao Maks Oi, zapovednik logora u Metajni, ustaki vodnik iz
Zagreba.
Silovanja u Metajni vrile su ustae svaki dan.
Rimokatoliki svetenik na Pagu don Ljubo Maga dolazio je svake nedelje u
logor Metajna i silovao zatoenice. Pred nekim svojim poznanicima hvalio se kako je
zajedno s ustaom Pavicom silovao jednu osamnaestogodinju Jevrejku, koja je
kasnije ubijena.
Deavalo se esto da su ustae enu koju su silovale noem rasporile od trbuha
do grkljana.
Ustaa Ivan Badurina javno je govorio u kafani na Pagu kako kolje i ubija ljude,
te je rekao: Najtee je dok se ne zakolju 34 oveka, a onda ide kao da pije".
Ivan Festini, vlasnik kafane na Pagu, presluan kao svedok iskazao je:
Odmah po osnivanju logora u Slanom, dolazili su ustae iz logorske
posade u moju kafanu, gdje su pijanevali i razbacivali se novcem. Jedne
veeri mjeseca jula, datuma se tano ne sjeam, pripovjedao je ustaa Mara
Martin zvan Zicar, kako u logoru kolje ene, kako im ivima ree dojke, pa
nita nema lepega od toga kad se ovjek samo na to navikne. Tim groznim
nedjelima hvalile su se i ostale ustae. Jedan od njih, ijeg imena ne znam,
isticao je preda mnom i pred ostalim ustaama, kako je nekoj trudnoj eni
rasporio
125
 trbuh, izvadio djete pa drugo ivo djete od 3 godine stavio u utrobu i bacio u
jamu. Opisao je gdje se ta jama u Fur-nai nalazi. Ja sam se slijedee noi
prebacio amcem do Furnae i doista se uvjerio o istinitosti ovog uasnog
zloina."
I mnoge druge ustae hvalile su se javno u Pagu da kolju ene, da im paraju
trbuhe, koje zatim zatvaraju icom i sl. Pokazivali su pri tom jo krvave noeve.
Ivan Devi, zvani Pivac, jedan od najstranijih ustakih krvoloka imao je obiaj
da postrojava gole zatoenice i da ih revolverom gaa u prsa.
I u kuama u Metajni gde su zatoenice bile smetene, ustae su ih klale, a zatim
nou bacale u more. Iako je logor u Metajni bio Tasputen ve avgusta 1941, velike
krvave mrlje po zidu i podovima videle su se jo u novembru 1943.
Likvidacija logora. Sredinom meseca avgusta 1941 poelo je likvidiranje
celog logora po nareenju iz Zagreba. Sve je bilo planski pripremljeno da se logor
likvidira i napusti. Komandant logora Ivan Devi nekoliko dana pre 15 avgusta, kada
je u mestu Pagu kupovao pasulj za logor, izjavio je: To e biti zadnji, neemo se mi
vie muiti s njima."
Likvidaciju logora zapoele su ustae oko 15 avgusta. Likvidacija je trajala
nekoliko dana. Jedan deo interniraca je pobijen kod JTurnae, drugi, vei udavljen u
moru, a oko 3.000 Srba otpremljeno na gubilite na Jadovni. Ostalo je u logoru oko
450 Jevreja mukaraca i ena, od kojih su posle nekoliko dana ene upuene u logor u
Kruici, a mukarci delom na Jadovno, delom u Jasenovac.
Nekoliko dana po likvidaciji logora i po odlasku ustaa sa Paga izvrili su
Italijani ekshumaciju leeva i sve leeve spalili. Na taj nain, prilikom uviaja koji su
odmah posle osloboenja izvrile nae vlasti, nisu se mogli pronai, osim grobova,
skoro nikakvi drugi tragovi zloina. Neke od pojedinosti zloina mogle su se utvrditi
samo svedocima.
Pronalazei i utvrujui mesta gde su bile jame koje su sluile za grobove rtava
Isledna komisija, pored svedoka samih zloina, presluala je i nekoliko svedoka koji
su prisustvovali ekshumaciji i spaljivanju leeva od strane italijanske vojske. Utvrdilo
se sledee:
Masovna klanja na ostrvu vrena su, u predelu zvanom Fur-naa. rtve su bile
zatrpane u manjim ili veim zajednikim grobovima ali je bilo pojedinanih grobova
i po celom kraju oko logora.
Veih masovnih grobova ima samo na Furnai i u neposrednoj okolini. Ovde su
naeni tragovi triju velikih zajednikih grobova u formi rovova, koje su italijanski
vojnici otkopali. Prvi masovni grob sastoji se iz 6 uzdunih rovova, povezanih na
kraju popre-

126
nim rovom. Popreni rov dug je 56 i dubok 23 m, irok oko 3 m; dubina 6 uzdunih
rovova iznosi do 2 m a duina do 7 m. Malo dalje prema moru nalaze se tragovi jo
jedne jame od 13 m duine, 1,5 m irine, 0,50 m dubine. Neto severnije od Furnae
nalazi se jo? jedna jama, 19 m duga, 5 m iroka i 3 m duboka.
Prema iskazima svedoka Pavla Lovria i Nikole Cara, koji su bili prisutni
ekshumaciji, jame su bile dupke pune leeva, meu kojima je bilo leeva ena, dece,
staraca i ostalih odraslih mukaraca. Gotovo svim rtvama bile su vezane ruke icom
na leima. Bilo je sluajeva da su odrasle ene sa sitnom decom bile vezane lea uz
lea, pa se pretpostavlja da su to bile matere sa svojom roenom decom.
Po tragovima na leevima rtve su bile streljane ili ubijene noevima ili
udarcima nekog tupog predmeta. Kod mnoge dece nije bilo spoljnih tragova povreda,
pa je verovatno da su ta deca bila iva baena u jamu, i da su se tako uguila.
Pavao Lovri primetio je le ene koja je imala rasporen trbuh pa opiven icom.
U trbuhu se nalazilo dete od oko 6 meseci. Na drugom mestu video je svedok le ene
koji je bio vezan za etvoro dece, od kojih je jedno u samrtnoj borbi uhvatilo zubima
majku iznad kolena za butinu i ovako drei je, ostalo uz majku mrtvo.
Svedok Vilko Markovina video je da su leevi bili zgreni i pokazivali tragove
dubokih rana, naroito na trbuhu.
Svedok Ivo Bili video je le ene kojoj je bio trbuh rasporen i u njemu se
nalazilo dete, dok je drugo dete bilo zgreno u rukama lea. Bilo je takoe leeva
mladih golih devojaka kojima su grudi bile odrezane; veina je imala na sebi tragove
udaraca zadatih noem ili tupim predmetima po ostalim delovima tela.
Reeno je da je posle nekoliko dana po likvidaciji logora jedan odred italijanske
vojske izvrio ekshumaciju i spaljivanje leeva pobijenih na Furnai. Daemo u
izvodu izvetaj voe tog sanitetskog odreda, italijanskog sanitetskog porunika Dr.
Sante-a Stazzi-a, efa I dezinfekcione sekcije, direktoru sanitetskog odeljenja
komande V armiskog korpusa od 22 septembra 1941 koji u svemu potvruje
iskaze gore navedenih svedoka o stanju u kome su leevi naeni prilikom
ekshumacije.
Posle opisa polaska na dan 11 septembra iz Kraljevice i opisa izvrenih
priprema za iskopavanje leeva Dr. Stazzi izlae sam rad na iskopavanju i spaljivanju
leeva. On navodi:
... Pristupa se metodinom radu.
Uklanja se sve kamenje s nasute zemlje, lopatama se uklanja oprezno
sloj po sloj zemlje po itavoj duini groblja, i posle otstranjenja prvih
nekoliko santimetara zemlje, pet do dvadeset santimetara, pomaljaju se
brojne ruke, esto vezane, noge bose ili katkad obuvene, glave s licem na
vie ili koje pokazuju potiljak.
127
 Ovo pomaljanje udova ili glava iz zemlje, iako smo vie puta na to
naili, ipak je izuzetak kod ovakve vrste ukopavanja, jer gotovo uvek
kada se skine zemlja, nailazi se na sloj kamenja koji lei na leevima, a
koji se mora otstraniti pre nego to se pristupi vaenju leeva.
Nastojali smo da protumaimo razlog zato se ovde nalazilo
kamenje, pa uinivi jedan pokuaj na delu groblja koji je jo neobitavan
(!), doli smo do zakljuka da se ukop vrio na ovaj nain: oni koji su bili
odreeni za ukop, sa svezanim gornjim udovima ili povezani po dvojica
ili trojica zajedno (uvek icom za elektrinu struju) bili su postavljeni na
hrpu zemlje, izbaene kopanjem jame, i padali su u iste pokoeni
mitraljezom ili smrtno ranjeni hladnim orujem. U tom momentu, kada
vrlo verovatno i kao to poloaj leeva dokazuje smrt jo nije
nastupila, srueno je najvee kamenje sa podnoja zidova s obe strane,
koje je u padu povuklo sa sobom zemlju, pa je tako sahrana bila izvrena
sa malo muke i brzo. Da su sahranjivana i smrtno ranjena, ali jo ne
mrtva lica, dokazuje izoblien i tragian izraz lica veine ovih leeva (v.
fotografiju 7 i 8).
Izvlaenje leeva bilo je naroito teko stoga to isti nisu bili
smeteni po nekom redu, nego nabacani, neki s glavom na dole, drugi
zgureni (v. fotografiju 9), drugi opet s udovima ispremeanim sa onima
drugih leeva (v. fotografiju 10), drugi meusobno vezani i porazmetani
u najnevero-vatnijim poloajima.
Na nekim su mestima leevi bili ak u 5 slojeva jedan povrh drugog,
u drugima je manje slojeva, ve prema tome, kako je to dozvoljavala
dubina jame s kamenitim dnom. Gotovo svi muki leevi imali su gornje i
donje udove vezane... U blizini jame naene su mitraljeske aure, ali kod
mnogih leeva koji su jo bili dobro ouvani bilo je mogue konstatovati
smrtne rane od hladnog oruja na prsima, na leima, na vratu... Jednoj
mladoj eni odrezane su potpuno dojke otrim orujem. U dve jame nali
smo samo ene s decom, ali u drugim jamama bili su izmeani mukarci,
ene i deca.
Stanje leeva bilo je razliito u raznim zonama, jer su ukopi (!)
izvreni u razliito vreme, pa dok su neki leevi mogli biti stari oko
mesec dana, drugi su bili dva ili moda tri meseca. Kad smo izvadili koji
le pomou trozuba... postavili smo ga na improvizovana nosila i preneli
na drvene lomae... naroito pripravljene, gde je le bio obilno natopljen
gorivim tekuinama i spaljen. Svaka lomaa sluila je za spaljivanje oko
20 leeva... Zbog stanja saponifikacije nekih leeva kao i usled
impregniranja zemljom, sagorevanje

128
 je ilo polako, ali potpuno, tako da nije nita preostalo osim pepela potpuno
unitenih organskih materija.
Tako je spaljeno 791 mrtvo telo...
Od ovih leeva bilo je 407 mukaraca, 293 ena i 91 dete u starosti od
514 godina. Meu ovima bilo je jedno dete u povoju od oko 5 meseci.
. Lice koje mi je sluilo kao razborit vodi kod pronalaenja raznih zona
koje je trebalo urediti kazalo mi je da najvei broj deportiranih u Slanom bio
baen u more vezan uz veliko kamenje, a da su mnogi sami sebi oduzeli ivot
skoivi u vodu..."
Ovi masovni pokolji utvruju se i posrednim dokazima iskazima svedoka pred
kojima su se ustae hvalile svojim nedelima. Svedok Ivan Festini iskazao je:
Na Veliku Gospu 1941 u jutro dolo je nekoliko ustaa, logorskih
straara, u moju kafanu, pa meu njima i Mara Martin Zicar i Faini
Vjekoslav, svi sa tragovima krvi na odijelima, izmama i rukama, koje su im
bile zemljom uprljane. Govorili su: ,,Bilo je noas krvi, poklali smo oko 700
srpske i jevrejske bagae",
I svedok Josip Datkovi posvedoio je da je uo od ustae Luke Barievia da je
doista taj pokolj izvren. Barievi je nadalje priao kako su ga mala deca plaui
molila i govorila: andare, molim te, nemoj nas klati".
Istog jutra tj. na Veliku Gospojinu 1941, prema iskazu svedoka Jure Persena i jo
nekih drugih svedoka, dolo je oko 60 ustaa u mesto Pag, pa su hteli da od
starogradske crkve ponesu bogorodi-in kip do Paga, kako je to bio od ranije mesni
crkveni obiaj. U crkvu su doli naoruani, krvavih noeva i odela. To je kod sta-
novnitva izazvalo ogromno gnuanje i proteste, pa su ustae bile prisiljene da
odustanu od svoje namere.
Ali veina interniraca podavljena je u moru, u Velebitskom Kanalu, neposredno
uz paku obalu. Internirce su vezane i ispre-mlaene ukrcavali na brodove a zatim ih
bacale u more. Paki ribari su jo dugo vremena posle toga izvlaili u mreama leeve
rtava.
Oko 30 ustakih delata obavljalo je ovaj posao masovnog ubijanja uz nagradu
po 100 kuna po satu. Ovu okolnost posvedoio je svedok Juraj Persen, kome je to
ispriao ustaa Duje Kastori iz Paga.
Koliko je Jevreja pobijeno na Pagu nije se moglo ustanoviti.
U noi izmeu 19 i 20 avgusta ustae su napustile logor na Paga i preostale
povele sa sobom.
Odgovornost italijanskih vlasti. Za zloine ustaa na ostrvu Pagu odgovornost
italijanskih vlasti je znatno vea i neposrednija:
129
na Pagu su se nalazile italijanske vojne jedinice koje su imale za dunost da se staraju
za red i bezbednost graana na ostrvu.
Italijanske vojne vlasti na Pagu ne samo da su znale za ustake zloine u logoru,
ve su o tome i redovno obavetavale svoje pretpostavljene vlasti, tako da su i
komanda V armiskog korpusa i komanda II armije bile obavetavane o svemu to se u
logoru na Pagu nedeljama i mesecima inilo sa internircima pre masovnog pokolja
kao i o samom masovnom pokolju sredinom avgusta 1941.
Od mnogobrojnih svedoka koji potvruju da su Italijani znali o ustakim zloinima u
logorima na Pagu navodimo: Svedok dr. Finderle iskazuje meu ostalim:
Kao italijanski sanitetski porunik bio sam dodijeljen sanitetskom
odjeljenju V armiskog korpusa u Crikvenici, gdje sam bio na dunosti od
mjeseca juna 1941 do decembra 1942. Tada je bio komandant V armiskog
korpusa general Balocco.
O postajanju logora na Slanom i o klanju, koje je vreno za vrijeme
trajanja logora, tj. od mjeseca juna 1941 do konca augusta iste godine,
komanda V armiskog korpusa ija je nadlenost stizavala sve do Zadra, bila
je stalno obavjetavana po svojim podrunim niim jedinicama, i to naroito
onima, koje su imale svoje sjedite u Karlobagu i u njegovoj blizini. Ja sam
na svoje oi vidio pisma i dopise, koje su komandanti ovih jedinica slali na
Ufficio Segnalazioni" V armiskog korpusa, u kojima su javljali o zloinima
poinjenim po ustaama u okolini Karlobaga, kao i na Slanom. Naelnik
taba je onda ove izvjetaje redovito davao na uvid samom komandantu.
Naelnik taba bio je tada pukovnik Primieri. Na osnovu ovih podataka, koje
je komanda korpusa dobivala vjerojatno od poetka postojanja logora uputila
me je komanda korpusa nakon rasputanja logora na Slano sa zadatkom da
izvidim i ustanovim kako su pobijene rtve pokopane i da li postoji opasnost
da izbije kakova zaraza."
Svedok zatim daje podatke o samom nalazu na Slanom i opisuje jame u kojima
je naao pobijene i unakaene rtve, pa nastavlja:
,,O naenom ja sam odmah dva dana iza toga podnio izvjetaj komandi
u Crikvenici koja je na to odredila da sanitetski porunik dr. Stazzi, koji je
inae bio iz Milana ima-de s izvjesnim brojem vojnika otii na Slano i spaliti
sve ljeeve, koji su bili povrno zakopani.
Komandi i svim oficirima taba V armiskog korpusa bilo je dobro
poznato to se deavalo na Slanom. O tome se

130
 govorilo svuda i svakom prilikom, a naroito u oficirskoj menzi. Meu
oficirima bilo je malo pojedinaca koji su to osuivali, dok je veina
odobravala ustaki postupak."
Nekoliko lica svedoi da je graanstvo Paga upozorilo komandira ete GAF
kapetana Bertolli-a da se u logoru vre zloini. Kad su ustae avgusta 1941 vrile
likvidaciju logora i rtava, molili su graani Bertolli-a da spase bar preostale
internirce da ih ustae ne bi povele sa sobom, jer i ovi idu u sigurnu smrt, ali je
Bertolli odgovorio da on to, dodue, zna, ali za intervenciju nema ovlaenja od
svojih pretpostavljenih vlasti.
Koliko je bilo direktno i aktivno uee italijanske vojske u zloinima u ovom
logoru, vidi se iz dogaaja, koje je opisao u svom iskazu svedok Juraj Crljenko:
... Za vrijeme Bertolli-a koncem meseca juna 1941 talijanski vojnici
imali su jedne noi uzbunu i bili u pripravnosti. Po ulicama su patrolirali.
Nakon toga sam iz znatielje upitao jednog talijanskog porunika... o emu
se to radi, nato mi je on odgovorio, da su doznali da postoji opasnost da e
komunisti osloboditi zatoenike iz logora na Slanom i da su_zato stavili u
pokret bicikliste i pjeadiju koji su imali zadatak da osiguravaju sektor od
Paga do rta Sv. Nikole preko puta logora. Odmah mi je bilo jasno da su Tali-
jani podravali postupak ustaa u logoru na Slanome i da su o zloinima
poinjenim na Slanome bili dobro informirani, pogotovo kad je na Pagu
svaki o tome znao."

5) Crna G o r a i K o s m e t

Crna Gora. U Crnoj Gori ivelo je pre rata oko tridesetak Jevreja, ali je
neposredno pred napad sila Osovine na Jugoslaviju i prvih meseci posle kapitulacije
prebegao u Crnogorsko Primorje prilian broj Jevreja izbeglica iz Srbije i Bosne.
Italijanski okupatori ostavili su domoroce veinom na slobodi. Izbeglice su
internirali prvo u logore u Albaniji u Kavaju i i-jak, a zatim ih prebacili u logore
u Italiji, gde je zatim jedan deo puten iz logora i konfiniran po raznim manjim
mestima.
Kosmet. Oblast Kosmeta okupirali su prve polovine aprila 1941 Nemci.
Nemake okupacione vlasti prebacile su u Pritinu oko pedesetak jevrejskih
emigranata iz Austrije i ehoslovake, koji su ranije, po nareenju jugoslovenskih
vlasti, iveli u Kurumliskoj banji. Jevreja domorodaca ivelo je u onom delu
Kosmeta koji je kasnije okupiran od Italijana oko 400 dua.
Kad je Nemaka ovu oblast ustupila Italiji, odnosno Albaniji, broj Jevreja u tim
oblastima poveao se velikim brojem izbeglica iz Srbije, koji su tamo beali od
strahovitog nemakog terora. Ne di-
131
 rajui u prvo vreme domoroce, italijanske su vlasti izbeglice u znatnom broju
odvodili u internaciju.
Krajem januara 1942 bile su internirane skoro sve izbeglice, osim onih koje su
se krile od vlasti. Logor je bio u Pritini, u jednoj staroj naputenoj koli.
Prvih dana marta proulo se da su Nemci traili od Italijana izdavanje jevrejskih
izbeglica iz Srbije. Zamenik komandanta karabini] era Staracce, kome su se povodom
tih vesti obratili pojedini pri-tinski graani zauzimajui se za Jevreje, garantovao je
svojom asnom reju" da se to nee dogoditi, jer Italija nee izdati izbeglice
Nemcima.
Meutim, 14 marta 1942 italijanska vojska blokirala je iznenada grad i logor.
Karabinijeri su izdvojili jedan deo izbeglica Jevreja iz logora i preveli ih u
karabinijerski zatvor. Sva su ta lica Italijani predali Nemcima koji su ih otpremili u
logor na Sajmitu kod Beograda i tamo zajedno sa svima ostalim internircima tokom
aprila 1942 poguili u duegupkama.
6 maja 1942 internirale su italijanske vlasti i sve Jevreje domoroce, mukarce od
1465 godina i odveli ih u koncentracioni logor u Berat.
Po kapitulaciji Italije rasputeni su u Albaniji svi italijanski koncentracioni
logori. Jedan deo sposobnih Jevreja mukaraca pridruio se albanskim patriotima,
drugi se, pred opasnou dolaska ne-makih trupa, razbeao i posakrivao po
albanskim selima.

Glava II

Nemaka okupacija posle kapitulacije Italije

1) S e v e r o z a p a d n i krajevi Jugoslavije
Rab. Na Rabu je ostalo oko 300 Jevreja koji nisu hteli da se, kao veina
interniraca sa Raba posle kapitulacije Italije, sklone na osloboenu teritoriju. To su
bili veinom starci, bolesnici ili ene sa sitnom decom, kao i lica koja su imala nekog
koji nije mogao da bei, pa nisu htela da ga ostave u logoru bez pomoi.
Marta 1944 iskrcale su se nemake trupe na Rabu.
Svedok Edita Armut iskazuje:
.. . Dana 19.III.1944 iskrcale su se na pet mesta otoka jake nemake
snage. 22.III.1944 doli su na otok organi Ge-stapo-a i pola sata nakon
njihovog dolaska bili su svi idovi pohvatani i otpremljeni na njihove
brodove...
Sve su nas otpremili u Rijeku, gdje su nas iskrcali i smestili u jednu
kasarnu. Po tome bili smo ukrcani u kamione i odvedeni u Trst u tamonju
tamnicu. Odmah po dolasku jo dok smo se nalazili na kamionima, doli su
organi SS i

132
 poeli su divljaki tui staro i mlado, i to tako silovito, da su mnogi popadali
sa kamiona. Za nae mukarce, osobito one stare, bio je to crni dan, a mi svi
mislili smo da je doao konac... U zatvoru u Trstu ostali smo 6 dana.
28.III.1944 skupilo se u tom zatvoru iz raznih krajeva, a poglavito iz
pokrajine Istre, ukupno 330 idova, pa smo svi zajedno u jednom transportu
utovareni u teretne vagone i pod talijanskom straom otpremljeni u
Auschwitz*. Sam put je bio straan. U pojedinim vagonima bilo nas je po 75
osoba, bez ikakve hrane, jer nam je prilikom utovara bilo sve oduzeto, ak i
ono malo to smo utedili od usta u samom zatvoru. Vagoni su bili
plombirani. Za vrijeme puta, koji je trajao 5 dana i 6 noi dobili smo samo
jedan jedincati puta malo vode. Jedanput primili smo maleni obrok kruha
sasvim pljesnivog, koji se jedva mogao jesti.
Samnom u vagonu izmeu 75 osoba nalazio se i jedan mlad ovek potpuno lud,
kojeg su Nemci doveli u zatvor iz jedne ludnice, pa su ga sada sa nama transportirali u
Au-schwitz. itavo vrijeme puta mi smo prostajali u vagonu jer se u njemu morala
obavljati i nuda. Bili smo uljivi, gladni i prljavi. Onaj luak itavo je vrijeme
bijesnio, a mi smo bile bespomone. U Auschwitz smo stigle 3. IV. 1944 a od
utovarenih ljudi iskrcano je 25 mrtvih, a 12 poludjelih." Osim svedoka Edite Armut
niko iz ove grupe nije preiveo strahote Osviecima.
Lika, Severna Dalmacija. Znamo da su 2.000 Jevreja bivih interniraca sa
Raba posle kapitulacije Italije preli na osloboenu teritoriju. Svako ko je mogao da
nosi oruje pridruio se trupama NOV. ene, decu, starce i bolesnike nae su vlasti
razmestile po me-stima Like i Severne Dalmacije.
Tokom borbe s Nemcima nemake su trupe prodirale u te krajeve. Stanovnitvo
esto puta nije stiglo da se povue sa naim odredima ili su nemake trupe pristizale
povorke izbeglica, kosile ih mitraljezima iz aviona, otkrivale zbegove. pa je tako
zajedno sa ostalim naim stanovnitvom iz tih krajeva, stradao i veliki broj Jevreja.
Split. Na dan 28 septembra 1943, jedan dan po ulasku Ne-maca u Split,
naredila je nemaka komanda u Splitu da se svi odrasli Jevreji mukarci lino prijave
nemakoj komandi u hotelu Ambasador". Osim 45 lica, svi su se ostali javili, bili
po dolasku odmah uhapeni i odvedeni u tvravu Gripe. Ostali su tamo 15 dana radei
preko dana teke fizike radove, zlostavljani i poniavani od straara.
13 oktobra otpremili su Nemci sve pohapene Jevreje, kao i 20 Jevrejki koje su
naknadno uhapsili, vozom preko Metkovia i Sarajeva za Zemun, gde su ih zatvorili u
logor na Sajmitu.

*) Osviecim

133
 O daljoj sudbini tih rtava bilo je ve rei kod izlaganja zloina Nemaca na
Sajmitu tokom 1943 godine.
13 oktobra nastavio je splitski Gestapo dalje hapenje jevrej-skih ena i dece.
Hapsili su itave porodice, tako da su se odmah po hapenju useljavali u stanove
uhapenih i prisvojili pokustvo i ostalu imovinu. Posle izvesnog vremena, poto su
im prostorije zatvora bile potrebne za sve vei broj hapenika, a nemajui mogunost
da Jevrejke prebace u Hrvatsku i Nemaku, pustili su ih iz zatvora i smestili u stare i
oteene zgrade po 34 porodice u jedan stan.
Tako su Jevrejke provele do 11 marta 1944, koga ih je dana Gestapo iznenada
sve pohapsio i uputio za Jasenovac. U Jasenovcu su sve do poslednje pobijene oko
300 ena i dece.

2) Crna Gora i Kosmet

Crna Gora. Hapenje Jevreja u Crnoj Gori izvrili su Nemci sredinom

februara 1944.
Uhapene Jevreje zatvorili su u cetinjski zatvor ,,Bogdanov Kraj".
Postupak sa Jevrejima i prilikom hapenja i u zatvoru bio je neovean. Jevreji
su bili smeteni u ravo graenim, neistim drvenim barakama. Iako je bila zima, oni
su ziveli bez ogreva. Spavali su na golim daskama. Prostorije u kojima su bili
smeteni bile su tesne za onaj broj ljudi koji je bio u njima zatvoren. Kada su nastupili
topli dani, internirci su se guili u tako malom prostoru.
Jevreji su upuivani na najtee radove. Nemci su ih gonili da iste sneg na
putevima CetinjeKotor i CetinjeBudva, da opravljaju puteve, da iste klozete, itd.
Pri tome hrana je bila nedovoljna i kvalitativno slaba, tako da su postepeno malaksali
od gladi.
Juna 1944 ovi Jevreji sa Cetinja etrdeset lica upueni su za Sajmite. Na
prolazu kroz Podgoricu (dananji Titograd) pridruila im se iz zatvora u Podgorici
jedna grupa od 80 Jevreja iz-beglica, najveim delom iz Bosne, koji su pobegli u Crnu
Goru, jo 1941/42.
I ova je grupa prola kroz pakao na Sajmitu i zatim je zajedno sa Jevrejima iz
Kosmeta odvedena u Bergen-Belsen. Od oko 120 lica koliko su Nemci odveli iz Crne
Gore juna 1944, ostalo je u ivotu svega dvadesetak lica.
Kosmet. 14 maja 1944, poto su prethodno zatraili i dobili od gradske
optine u Pritini spisak i adrese Jevreja, izvrili su Nemci blokadu grada, i pohapsili
sve Jevreje u Pritini domoroce i izbeglice.
Odvoenje Jevreja iz njihovih stanova poelo je u 24 asa, a trajalo je do 8
ujutru. Odvodili su itave porodice ljude, ene i decu. Uhapenicima su dozvolili
da ponesu sobom samo neto malo
134
preobuke. Prilikom odvoenja internirci su bili zlostavljani od gestapovaca.
U kasarni u Pritini, u koju su prikupili uhapene Jevreje, izvrili su Nemci
temeljan pretres. Dvoj icu, Muona Aera i sina mu Solomona, izdvojili su od ostalih
Jevreja i prebili do krvi, a zatim streljali u Pauk-bati kraj Pritine. Povod ovom
streljanju bila je tobonja izjava streljanih da e za svakog ubijenog nemakog oficira
dati 10 napoleona, a za svakog ubijenog nemakog vojnika 5.
Poto su od uhapenih opljakali sve to je imalo neke vredno-sti, otpremili su ih
ukupno oko 400 lica vozom za Beograd i zatvorili u logor na Sajmitu. Posle
boravka od oko 3 nedelje u tome logoru uputili su ih zajedno sa grupom od 120
Jevreja uhapenih u Crnoj Gori, u koncentracioni logor Bergen-Belsen. Iz logora se
vratilo oko 100 lica, a ostali su u logoru pobijeni ili su umrli od gladi i iscrpljenosti.
 PETI DEO

BAKA I B A R A N J A

ODELJAK PRVI

MAARSKA O K U P A C I J A (DO MARTA 1944)

Glava I

Prve mere

Ulazak trupa. Jugoslovenske trupe zapoele su evakuaciju Bake i Baranje

neposredno posle prvih dubokih prodora nemake vojske prema Skoplju i Niu.
Maarske trupe, preavi granicu na dan 12 aprila 1941, posedale su ranije
pripremljene odbranbene poloaje jugoslovenske vojske ne opalivi ni metka; ulazile
su u gradove i sela, u kojima nije bilo jugoslovenskih vojnih jedinica i u kojima je
vladao potpun red i mir. Maari su zauzeli Baku i Baranju, takorei, bez kapi krvi.
Uprkos tome, neposredno po ulasku maarskih trupa, skoro u svima mestima
dolo je do divlje puane paljbe; nije se razabiralo ni ko puca ni odakle. Meu
maarskim vojnicima i maarskim graanstvom, koje je izilo da doeka vojsku,
proneo bi se odjednom glas da to pucaju na maarsku vojsku etnici skriveni po
srpskim i jevrejskim kuama. Spontano ili po nareenju svojih stareina maarski
vojnici, predvoeni domaim Maarima faistima, upadali su u srpske i jevrejske kue
i ubijali stanovnike, ili su ih pohapsili i odvodili u zatvore ili komande, gde su ih
muili i ubijali; pljakali su domove, radnje, kao i pojedince koje su ubili ili uhapsili.
I pored najbriljivijih isleenja od strane naih Komisija koje su presluale vie
hiljada svedoka meu kojima i vie stotina naih graana maarske narodnosti a
po sluaju tog navodnog etnikog otpora", nije se mogao nai ni jedan svedok koji
bi video ubijenog ili bar ranjenog maarskog vojnika. Ali je zato u istrazi
136
utvreno drugo neto: utvrena je jednoobraznost postupka u tim zloinima po svima
mestima gde su oni izvreni, utvreno je da su postojali unapred spremljeni spiskovi
lica koje treba likvidirati ili uhapsiti. Sve to jasno ukazuje da je pucnjavu insceniralo
vostvo domaih maarskih faistikih organizacija u dogovoru sa maarskom
okupacionom vojskom, u cilju da se stvori izgovor za unitenje naih najistaknutijih
graana. Faistikom vostvu maarske vojske nesumnjivo je bilo stalo do toga da
preventivnim terorom skri duh naeg ivlja i predupredi svaki njegov otpor protiv
zloinakih mera koje su nameravali da sprovedu, pripadnici graanskih faistikih
organizacija eleli su osvetu za robovanje", a i jedni i drugi su iskoristili tu priliku da
pljakaju.
,, . . . U vreme ulaska maarskih trupa u Sentu 1941 godine bio sam
oevidac kada je neko iz gomile koja je ekala vojsku viknuo: ,,Iz ove kue
pucaju", pokazujui na kuu Jevrejina Aftergut Hermana. Tom prilikom sam
video Poar Josipa, dravnog uitelja, da je sa pukom u ruci trao da bi iz
druge ulice uao u istu kuu. Sve stanovnitvo je dolazak vojske doekalo
zahtevajui da se Srbi i Jevreji pobiju, jer su svi etnici i pucaju na dolazeu
maarsku vojsku. Kao primer da su sami ,,narodni straari" sve ovo in-
scenirali, neka poslui to, da se u kuu ud. Goldtajn Marije jedan narodni
straar" uvukao i pucao, dok su drugi, mislei da su to etnici, uleteli unutra i
ubili ga. Kasnije u novinama Maari su ovaj sluaj pretstavili kao da je pogi-
nuli rtva Srba i nazvali ga prvom junakom rtvom osloboene Sente". (Z.
s. Aladara Binenfelda od 29 septembra 1945)
Ubistva, hapenja i zlostavljanja. U ovim zloinima, u kojima je stradalo
preko 3.500 naih graana, stradao je i manji broj Je-vreja. Prema podnetim prijavama
od strane rodbine i prijatelja ubijenih lica, maarski faisti ubili su tom prilikom 25
Jevreja. Nesumnjivo je meutim, da je stvarni broj rtava znatno vei: preko 4/5
Jevreja Bake i Baranje nalo je mueniku smrt tokom ovog rata, tako da za najvei
deo zloina uinjenih prema njima nema danas ni tuilaca ni glavnih svedoka.
Kudikamo je vei broj onih Jevreja koje su maarske okupacione vlasti uhapsile
i zverski muile po raznim komandama i zatvorima. Hapsili su naroito imuna lica,
ije su porodice zatim uce-njivali, da bi uhapene pustili iz zatvora. Pored toga, cilj je
hapenja bio i taj da se uhapenima, kao otsutnim licima, postave upravnici imanja, a
da se uhapeni muenjem i pretnjama navedu da pre-duzea dobrovoljno" prodaju u
bescenje ili da ga se, naprosto, odreknu.
Iz zatvora je veina zatvorenika prebaena u koncentracione logore; drugi su
prebaeni u Banat, Srbiju ili NDH i izrueni Nem-

137
cima odnosno ustaama; veina ovih lica ubijena je docnije od Ne-maca ili ustaa.
Samo su neznatan broj uhapenika pustili iz zatvora na slobodu.
... Prilikom ulaska maarske vojske u Sentu bilo je uhapeno mnogo
Srba i Jevreja, koji su za sve vreme dok su se nalazili u zatvoru bili tueni. U
samom dvoritu zatvora video sam da su ljudi leali mrtvi, ubijeni batinama,
razmrskanih glava i polomljenih udova. Isto tako dok sam se nalazio u
zatvoru, nai ljudi su odvoeni iz zatvora da se vie nikad ne vrate. Znam da
je pre mene u zatvoru bio ternberg Bela, koga su jedne noi samog izveli u
dvorite zatvora i tukli ga. ternberg Bela nakon ovoga nije se vie nikad
vratio svojoj kui". (Z.s. Salomona Hauera od 28 septembra 1945)
Bio sam izveden i pred vojni sud gde sam bio sasluavan. Pretsednik
istoga suda posle sasluanja otstranio je ostale lanove suda i ostavi sam
samnom jako me iama-rao. Pre no to sam doao na sud bio sam izbijen u
toj meri da sam bio po obema nogama skroz modar, a ake su mi bile tako
iskrvavljene, da nisam mogao da ih otvorim." (Z.s. Avrama Fincija od 17
januara 1946)
.... U novosadskom pritvoru su bili sa mnom mnogi novosadski
Jevreji. Znam da su skoro sve Jevreje, koji su tamo bili zatvoreni strano
istukli, a i Srbe, tako da je veina pritvorenika dola u elije sa tekim
tragovima udaraca". (Z.s. Zoltana Ungara od 28 avgusta 1945)
Koncentracioni logori. U koncentracione logore internirani su odmah po
okupaciji Bake i Baranje svi oni, za koje je okupator drao da mu mogu pruiti
otpora u sprovoenju njegovih planova. Jevreje su zatvorili u nekoliko
koncentracionih logora u logor na Palikom putu u Subotici, u logore u Starom
Beeju, Adi, Odacima, u Begeu na pustari Vizi, u Bakoj Topoli, odvojeno ili
zajedno sa ostalim jugoslovenskim graanima, Srbima, Slovacima i dr. U svima
tim logorima maarske su vlasti zlostavljale internirce tuom, glau, nehigijenskim
smetajem, grubim postupanjem, prinudnim radom, itd.
Naroito su bili mueni Jevreji koji su bili internirani u logoru na Palikom putu.
... Dana 7-og maja 1941 godine bio sam uhapen od strane maarske
okupatorske policije sa grupom subotikih Jevreja, koji su u privrednom i
ekonomskom ivotu neto znaili. Po dolasku u logor policiski inovnik
Tamasi nas je poreao u dva reda, i pozvao maarske vojnike da nas tuku,
to su oni revnosno i izvrili. U polusvesnom stanju vraeni smo u barake, te
smo jo dva dana bili izvrgnuti tui,
138
 maltretiranju i muenju. U mojoj grupi je bilo 18 ovdanjili Jevreja.
Postupak u logoru imao je za svrhu, osim muenja i tue jo i
ponienje, i to je neko bio inteligentniji, to se stranije postupalo sa
dotinim.
Terali su nas da nosimo zemlju, i to u treem koraku, ako to nije ilo
kako su oni mislili, tukli su nas kundacima. Osobito su tukli onoga, koji bi
pao. Nisam video lino, ali znam za sluaj Jevrejina Adlera, koji je od tue i
teranja umro u logoru. Le sam mu lino video.
Glavni nai muitelji bili su maarski vojnici, ali su oni to izvrivali po
nareenju policiskog komandanta logora Ta-masi-a.
U logoru su nas i opljakali, naime uzeli su nam sve vrednosti koje smo
imali sa sobom a silili su da potpiemo, da smo mi te stvari dali u maarske
dobrovoljake svrhe." (Z.s. Jake Damjanova od 15 marta 1945)
Novosadski Jevreji su posle boravka u zatvoru, odvedeni u koncentracioni logor
u Begeu, koji se nalazio na pustari Vizi. Tamo su internirci smeteni na tavanima
suare bez krova, i u talama punim ubreta. Za internirce je postojao obavezan rad:
gradili su i opravljali puteve od 6 izjutra do 6 uvee. U logoru je bilo oko 900 Jevreja,
koji su tamo ostali oko 2 meseca.
Ukupno je kroz koncentracione logore tokom 2 meseca okupacije prolo oko
2.000 Jevreja, koji su u logorima proveli od 14 dana do-2 meseca.
Prinudni rad. Jevreji koji se nisu nalazili po zatvorima ili. koncentracionim
logorima pozvani su bili na prinudni rad od 35 nedelja.
Uslovi pod kojima su Jevreji obavljali ove prinudne radove, kao i sami radovi,
bili su razliiti; zavisili su u prvom redu od mesne vojne ili andarmeriske vlasti, koje
su svoje mere donosile u dogovoru s pretstavnicima mesnih maarskih faistikih
organizacija. U nekim je mestima rad bio upravljen iskljuivo na poniavanje Jevreja,
u drugim su Jevreji morali stvarno obavljati najtee fizike radove. Ali je zlostavljanja
bilo svuda, i to kako od strane straara. vojnika, tako i od strane maarskog
faistikog stanovnitva.
Kontribucije. U pogledu iznuivanja kontribucije od Jevreja bio je postupak
okupatorskih vlasti veoma razliit: u nekim gradovima naplaivali su od Jevreja na
ime kontribucije ogromne svote novaca, dok je u drugim mestima uopte nije bilo.
Izgleda da je raznezivanje kontribucije zavisilo od pojedinih komandanata, kojima su
u tom pogledu bile ostavljene slobodne ruke od strane najvie vojne uprave.
Najveu kontribuciju razrezao je komandant grada Novog Sada generalmajor
Bayor novosadskim Jevrejima, i to u iznosu od

139
5,000.000. penga ili 50,000.000. dinara. Pretstavnicima novosadske jevrejske
veroispovedne optine, koji su po pozivu doli u komandu, saoptili su oficiri na
slubi u tabu generala Bayor-a, porunici grof Viktor Karolvi i grof Ferenc Karolvi
da u roku od 2 dana moraju da isplate reenu svotu, i to zato to za vreme Jugoslavije
nisu nita dali u maarske svrhe"; ne isplate li odreenu im kontribuciju, prebacie
sve novosadske Jevreje u Hrvatsku i predati ih ustaama. Ovu pretnju ponovio je dan
kasnije i pukovnik Varadi, pomonik generala Bayor-a, prilikom odbijanja molbi Je-
vreja da jedan deo kontribucije mogu isplatiti u ulonim knjiicama, nekretninama i
dragocenostima, upozorivi ih istovremeno da im rok za isplatu iznosi samo jo 24
asa. Tek kada su se Maari uve-rili u nemogunost da se tolika svota novca pribavi
za tako kratko vreme, dozvolili su da se jedan deo plati dragocenostima, robom itd.
Isplaeno je 34,000.000 dinara, ostatak Maari nisu docnije zahtevali.
Protivjevrejski zakon od 1939. Maarski zakon protiv Jevreja kojim su
Jevreji u Maarskoj potpuno ili delimino iskljueni iz nekih privrednih grana i kojim
im je zabranjeno ili ogranieno bavljenje raznim slobodnim profesijama proiren je na
Vojvodinu tek decembra 1941 god.
Ovaj zakon, iako strog, iako bi jednom velikom delu vojvoanskih Jevreja
onemoguio svaki rad, bio je nedovoljan da poslui ostvarenju jednog od glavnih
ciljeva okupatorove cele protivjevrej-ske akcije naime, da Jevrejima ne samo
onemogui rad u pojedinim privrednim granama, ve da ih potpuno iskljui iz javnog
i i privrednog ivota okupirane oblasti, i da im ujedno oduzme sva iole vea
preduzea i radnje bez ikakve naknade ili uz minimalnu naknadu. Stoga okupatorske
vlasti nisu htele da vezuju sebi ruke pravnim odredbama, zadravi na taj nain punu
slobodu akcije.
Tako maarske vlasti, s jedne strane, postupaju kao da je zakon od 1939 godine u
vanosti i u Vojvodini. Oni sprovode sve protiv-jevrejske mere koje zakon predvia:
postavljaju komesare u predu-zeima koja se po tom zakonu ne smeju nalaziti u
jevrejskim rukama, zahtevaju primenu numerus clausus-a u slobodnim profesijama i
privatnoj slubi, itd. S druge strane, pojedini organi vlasti idu daleko preko granica
postavljenih tim zakonom, poto ovaj u Vojvodini jo ne vai: postavljaju komesare i
po jevrejskim preduzeima koja zakonom nisu obuhvaena ili naprosto oduzimaju
preduzea i radnje od vlasnika, i sl.
Tako su Jevreji bili u punoj neizvesnosti o svom poloaju. Oekivali su svakog
dana da izie zakon koji e biti kudikamo tei od zakona od 1939, i koji e ih potpuno
liiti njihove imovine onako kako su to ve uradili Nemci u Srbiji, a ustae u
Hrvatskoj. Mnogi Jevreji stoga dragovoljno prihvataju ponude koje im ine domai
Maari i Nemci faisti i prodaju svoja preduzea, radnje i nepokret-nosti u bescenje,
verujui glasovima koji su se stalno proturali: da

140
 e im zakon, koji se svakog dana oekuje, i onako oduzeti imovinu bez ikakve
naknade.
U sluajevima gde pojedini Jevreji nisu pristali na dobrovoljno otuenje svojih
preduzea, okupator se sluio raznim drugim sredstvima. Da bi postigao eljeni
uspeh, on je stavio u pokret sav svoj vojniki i administrativni aparat: generali i
andarmi, veliki upani i policiski agenti sarauju najue u tom poslu s domaim
faistima Maarima i Nemcima.
Metode su razne: prosta brahijalna sila, zastraivanje, ucenjiva-nje,
onemoguenje rada hapenjem ili zabranom obavljanja rada, ne-davanjem sirovina i
robe koje su stavljene pod kontrolu itd. Za akcije se obino biraju najpovoljniji
psiholoki momenti neposredno posle kakvog masovnog zloina, posle hapenja,
zatim kad se rtve nalaze u koncentracionim logorima ili na prinudnom radu, gde su
preputeni na milost i nemilost razbojnicima, nalazei se pod njihovom neposrednom
vlau.
Na taj su nain postigli da je do decembra 1941 najvei deo je-vrejskih velikih i
srednjih preduzea doao u njihove ruke. Tek je tada ministarskom naredbom od 5
decembra 1941 maarski zakon protiv Jevreja od 1939 godine proiren i na Baku,
Baranju i Meu-murje. Ukoliko se taj zakon odnosio na jevrejska preduzea, on je
ostao skoro bez primene, jer je najvei broj istih, kao to je izloeno, ve bio oduzet
od Jevreja.

G l a v a II
Rad odcljenja za kontrolu stranaca
Ukidanje vojne i uvoenje graanske uprave u Bakoj i Baranji avgusta 1941
trebalo je da znai poveanje reda i bezbednosti, ukidanje privremenih vojnih mera
izazvanih ratnim potrebama i normalno funkcionisanje upravnih i sudskih vlasti na
osnovu redovnih zakona.
Za stanovnitvo okupirane Bake i Baranje nova uprava znaila je samo
stvaranje novih institucija za njihov progon, dolazak novih inovnika koji jo nisu
imali prilike da pljakaju; znaila je uvoenje zakonskog" prinudnog rada, stvaranje
odeljenja za kontrolu stranaca, stupanje u puno dejstvo delata po policiskim i
sudskim zatvorima. A u sluaju potrebe, kada organi graanske uprave nisu bili sami
dovoljni da efikasno sprovedu nameravane zloine, prostom naredbom izvrne vlasti
suspendovano je to redovno" stanje i, zajedno sa novostvorenim organima graanske
vlasti, ponovo je stupala u dejstvo vojska kao glavni naredbodavac i izvrilac
masovnih Pokolja.
Jedna od okupatorskih ustanova koja je otpoela svoj rad tek s uvoenjem
graanske uprave u Bakoj i Baranji bila je novosadska ispostava centralnog odeljenja
za kontrolu stranaca.

141
 Ovo je odeljenje bilo potinjeno neposredno ministarstvu unu-tranjih poslova,
a u delokrug istoga spadala je i kontrola stranaca davanje i uskraivanje dozvola
boravka, ispitivanje dravljanstva, i sl. U stvari, ovo se odeljenje skoro iskljuivo
bavilo ucenjivanjem i progonom Jevreja.
Neposredno po ulasku maarskih trupa prognani su svi stanovnici Bake i
Baranje koji tamo nisu imali pravo zaviajnosti jo pre novembra 1918 godine. Pored
desetine hiljada Srba, proterani su u Srbiju ili Hrvatsku i svi Jevreji koji su se doselili
u ove krajeve posle 1918 godine. Aprila meseca 1941 ova mera nije za Jevreje bila
tako teka iako im, kao i svima ostalim deportircima, nije bilo dozvoljeno da, osim
runog prtljaga, ma to ponesu od svoje imovine jer aprila meseca jo nije bilo na
dnevnom redu istrebljenje Jevreja ni u Srbiji ni u Hrvatskoj. Sasvim je drugi bio
poloaj Jevreja koje su maarske vlasti predale Nemcima ili ustaama u jesen i zimu
1941 godine. Masovni pokolji Jevreja bili su u to vreme u punom jeku, pa su i
deportirani vojvoanski Jevreji odvedeni pravo u koncentracione logore, a odatle na
gubilita.
Ovo je stanje stvari bilo vrlo dobro poznato efu odeljenja, po-liciskom
savetniku Konyoky Jozsef-u, te je on zajedno sa svojim sa-uesnicima iskoristio ovu
situaciju, i pretnjom da e ih proterati iz Bake odnosno Baranje od Jevreja iznuivao
ogromne svote novaca.
Svoju je akciju Konyoky zapoeo time to je pozvao sve novosadske Jevreje da
dokau svoje maarsko dravljanstvo uverenjem maarskog ministarstva unutranjih
dela. Kod jugoslovenskih Jevreja, kojima je bilo nemoguno da dou do takvog
uverenja, zadovoljio se drugim dokazima, meu kojima je glavni bio dokaz o po-reklu
zaviajnosti. Jevrejin je morao dokazati javnim ispravama da su on, njegovi
roditelji, pa ak i ded i baba, roeni na teritoriji "Maarske od 1918 godine. Drugi
neophodan dokumenat bio je dokaz da su mu otac ili ded plaali optinski prirez
izmeu 1870 i 1880 godine u kojoj od optina Maarske pre 1918 godine, najzad
dokaz o moralnom vladanju i o nacionalnom opredeljenju za vreme od 1918 do 1941
godine, tj. dokaz da se molilac za vreme Jugoslavije bio deklarisao kao Maar.
Jasno je bilo da je sve te isprave mogao imati samo neznatan broj Jevreja. Svi su
ostali, od poetka decembra 1941, kada je Ko-nyoky izdao pomenutu naredbu o
podnoenju dokaza, iveli na be-lom hlebu, potpuno preputeni ucenjivanju i
iznudama od strane Konyoky-a, policije i domaih Maara faista. Stvorila se itava
privredna grana, i itav stale ljudi iveo je od iznuda, ucena i intervencija.
Konyoky je, po isteku roka koji je bio odredio za nabavku potrebnih
dokumenata, pozivao poimenino Jevreje u svoj ured, i kada pozvani, kao to je bio
po pravilu sluaj, nisu bili u stanju da mu podnesu potrebna dokumenta, pretio je da
e ih u najkraem roku prebaciti u Srbiju i Hrvatsku. Pozvani bi se tada obraali
Konyoky-

142
evim agentima i ovi bi im za veliku sumu novaca izdejstvovali privremenu dozvolu za
boravak u Novom Sadu. Dozvola je obino vaila za jedan do tri meseca, i nakon
isteka toga roka, trebalo je ponovo plaati posredniku za produenje dozvole.
Konyoky je svoje rtve birao meu imunim Jevrejima, koji su mogli da plate
visoke honorare, ali je, s vremena na vreme, pozivao i siromanije, pa ih je, poto nisu
imali sredstva za podmiivanje, hapsio i upuivao naroitim kamionom, koji je
jedanput nedeljno dolazio iz Budimpete, u Beograd Nemcima ili u Petrovaradin usta-
ama. To je ujedno bila opomena svima ostalim ucenjenim Jevrejima da plaaju
uredno svote kojima su ucenjeni.
Na taj nain Konyoky je predao niz Jevreja Nemcima, koje su oni zatvorili u
logor na Banjici i zatim streljali.
Broj Jevreja koje je Konyoky prebacio u Hrvatsku mnogo je vei. O njima nema
daljih podataka, ali je najverovatnije da je i njih snaao isti udes kao i sve ostale
Jevreje u Hrvatskoj.

G l a v a III
Racija"
Uvod. Januara meseca 1942 maarska vojska i andarmerija, u zajednici s
faistiki nastrojenim delom maarskog i nemakog graanstva, izvrile su u Bakoj
niz masovnih pokolja srpskog, ostalog slovenskog i jevrejskog stanovnitva. Ovi
pokolji, koji po nainu organizacije i izvrenja, po svom motivu i plavnim
inicijatorima i naredbodavcima ine jednu celinu, ostali su zabeleeni u analima zlo-
ina maarskog okupatora kao Racija".
Kao neposredni povod za poetak tih zloina posluio je njegovim
organizatorima jedan sukob izmeu jednog malog odreda rodoljuba i maarske vojske
i andarmerije na dan 4 januara 1942 u Zabaljskom Ritu. Taj je odred, napadnut u
zimovniku, ubio, branei se, etiri maarska vojnika i andarma. Jo istog dana odred
je uniten od strane nadmonih maarskih trupa; razloga za dalju intervenciju oruane
sile nije, dakle, vie bilo. Uprkos tome, maarska vlada u sporazumu s generaltabom
donela je odmah odluku o su-spendovanju graanske uprave, prvo u zabaljskom i
titelskom srezu, docnije u Novom Sadu i Starom Beeju, i svu je vlast prenela no
komandu kraljevske honvedske brahijalne sile. Pod vostvom svojih komandanata, uz
najaktivnije uee mesnih faista Maara i Nemaca, maarska vojska i andarmerija
izvrile su niz najuasnijih masovnih pokolja nad nevinim srpskim, ostalim
slovenskim i jevrej-skim graanstvom, u kojima je platilo ivotom vie hiljada lica.
Istragom koju su sprovele nae vlasti, iji su rezultati podrobno izloeni u
jednom od saoptenja Komisije AP Vojvodine za utvrivanje zloina okupatora i
njihovih pomagaa, ustanovljeno je da se takva akcija istrebljenja srpskog i jevrejskog
stanovnitva tih

143
 krajeva nalazila u planu okupatorskih vlasti; da su one, zajedno sa faistikim delom
stanovnitva, zapoele pripremu Racije" znatno ranije, nego to je uopte i dolo do
sukoba na dan 4 januara; da se sa Racijom" trebalo otpoeti na pravoslavni Boi
7 januara 1942, ali kako su na dan 4 januara pripreme uglavnom bile zavrene, to su
se maarske vlasti posluile sukobom u abaljskom Ritu kao dobrodolim izgovorom
za otpoinjanje masovnog pokolja, jer im je taj sukob olakao poloaj utoliko to nisu
morale same inscenirati pobunu", kao to su to bili uinili prilikom ulaska maarskih
trupa u Baku aprila 1941, ili kao to e to uiniti januara 1942 u Novom Sadu i
Somboru.
Pokolji vie hiljada nevinih ljudi meu kojima i ogromnog broja ena, dcce i
staraca ostali bi zloini, teki i svirepi zloini i u sluaju da je zaista i bilo kakve
pobune, da je i bilo osnova za kanjavanje pojedinaca. Ovako, meutim, ti pokolji,
izvreni pod lanim izgovorom, ne samo da dobijaju tei i perfidniji karakter, ve
ujedno obelodanjuju plan maarskog okupatora: da masovnim istre-bljenjem Srba,
ostalih Slovena i Jevreja stvori za maarsko i nemako stanovnitvo povoljniji brojni i
ekonomski odnos u tim krajevima.
U izvrenju ovih zloina maarskoj vojsci i andarmeriji pridruili su se rado
faistiki elementi maarskog i nemakog stanovnitva kod kojeg je postojalo
nezadovoljstvo to prvi momenti posle okupacije nisu dovoljno iskorieni da se
pobije vei broj Srba i Jevreja, to je uprkos osloboenja" i dalje sve ostalo po
starom", to se njihov imovinski poloaj nije dovoljno popravio. Zbog uea mesnih
maarskih i nemakih faista, pokolji e dobiti teak i svirep karakter.
Zloinci su masovne pokolje pripremili i izveli u svima mestima na skoro isti
nain. Stvorili su svuda pri optinskim veima naroite odbore sa zadatkom da saine
spiskove lica koja e se pohapsiti, kao i da uine sve ostale pripreme da bi zloinaka
akcija mogla nesmetano da se odvija. Podelili su oruje pouzdanim, faistiki
nastrojenim domaim Maarima i Nemcima, a u mestima gde takvih nije bilo u
dovoljnom broju, pozvali su u pomo faiste graane Maare i Nemce iz okolnih
mesta. Po zavrenoj koncentraciji vojske i andarmerije zabranili su javnim oglasima
graanstvu izlazak iz stanova do dalje naredbe. Zatim su vojne i andarmeriske
patrole za-le po kuama, vrile pretres stanova, hapsile ukuane koji su bili uvedeni u
pripremljene spiskove, odvodili ih pred legitimacioni odbor", koji je nareivao
izdvajanje sumnjivih" (meu kojima veliki broj ena, dece, pa i odojadi!) i ta su
lica, bez suda i bez istrage, streljana, pretuena motkama ili pobijena sekirama.
Samo je mali broj leeva pobijenih lica sahranjen; najvei deo leeva bacili su
zloinci u Dunav ili Tisu kroz rupe koje su nainili u ledu. Zbog toga je u mnogim
mestima i ubijanje rtava vreno na obali reka.

144
 1) S a j k a k a

urug. Koncentracija vojske i andarmerije u urugu zapoela je ve 1

januara 1942 dakle 4 dana pre nego to je dolo do sukoba sa grupom rodoljuba u
abaljskom Ritu, sukoba, koji e okupatorskim vlastima posluiti kao izgovor za
poinjanje pokolja. Isto je tako pre 4 januara bio obrazovan odbor, u koji su uli istak-
nuti graani faisti, i bili su sastavljeni spiskovi Srba i Jevreja koji e se uhapsiti.
4 januara uvee zapoele su andarmeriske i vojne patrole s masovnim
hapenjem Srba i Jevreja. Uhapena lica zatvorena su u dva prazna magacina
Lampelov i Novakovljev u optinskoj zgradi i u zgradi osnovne kole.
U Lampelov magacin doveli su tokom tri dana nekoliko stotina lica, od kojih je
izvestan broj naknadno puten na slobodu. Na dan 7 januara kada je poeo masovni
pokolj, nalazilo se u magacinu oko 200300 lica meu kojima i veliki broj ena i
dece. Tokom sva tri dana, od hapenja pa do pokolja, maarski vojnici i andarmi
zver-ski su tukli uhapene. Za sve vreme nisu im davali hrane ni vode; neke
zatvorenike primoravali su da piju sopstvenu mokrau.
7 januara uvee zapoelo je ubijanje. Vojnici su iz mitraljeza, koji je bio
postavljen na vratima magacina, otvorili iznenada vatru na zatvorenike. Paljba je
trajala oko pola sata, a kada je prestala, vojnici su izvukli leeve iz magacina i
utovarili ih u kamion, ubijajui metkom iz revolvera one koji su jo bili u ivotu. Od
200300 lica, koliko ih je 7 januara uvee bilo u magacinu, preivelo je ovaj straan
pokolj samo jedno devetogodinje dete, jedini svedok uasa koje su se te noi zbile u
Lampelovom magacinu.
Na isti nain vatrom iz mitraljeza i puaka pobijena su i lica koja su bila
zatvorena u Novakovljevom magacinu. U trenutku kad je poeo pokolj, nalazilo se tu
oko 500 lica, i ovde izvestan broj ena. O zverstvima Maara pre pokolja i o samom
pokolju, jedini preiveli svedok Popov Zivan svedoi sledee:
,, ... Prvo su nas svu trojicu odveli u magacin Branka Novakovog na
Trgu Slobode. U tom magacinu smo zatekli dosta mukaraca i neto ena.
Tu su nam naredili da kleimo, glave da sagnemo. Onda su poeli da skau
na nas, posle su naredili da se sasvim sagnemo, tako da smo napravili od
naih lea kao neki pod pa su poeli da tre po nama kao po nekom sagu,
redom su nas tukli batinama... Onda su doli i maarski voinici, koji su
nastavili sa batinanjem i muenjem. Jedne od nas su esto izdvajali iz
gomile i stavljali uz zid i batinali, dok nismo popadali...
Muenje je trajalo stalno, as sa veom snagom, as je malaksavalb,
valjda kako su se sami zlikovci umarali i snagu

145
 gubili i odmarali. Ovo je tako trajalo od 6 januara do 7 januara uvee. Nisu
nam za to vreme ni hrane davali niti pak vodu...
Za svo vreme dok smo bili u magacinu stajao je sa desne strane vrata
mitraljez uperen na nas, a pored njega uvek po jedan vojnik. 7 januara 1942
godine uvee, moglo je biti posle 8 sati, jedan od zatvorenika se digao da
poe da mokri. Pri tome je sluajno dodirnuo stub na kome je bila
petroleumska lampa. Lampu nije ugasio a niti je otetio. To je video Farka
koji je potrao sa pukom i viknuo vojniku kod mitraljeza to ne puca, zar ne
vidi da se Srbi bune. Na ovo je vojnik otvorio mitraljesku paljbu i oko 10
civila Maara su otvorili puanu paljbu. Tada je u magacinu nastao pakao.
Vika se do neba ula, svaki je legao dole u uvere-nju da e se spasti, mnogi
su popadali, jer su izginuli. Ova paljba je trajala skoro jedan sat, a Farka je
stalno nareivao pucanje. Lelek u sali, ropac, jauk teko ranjenih nad-
kriljivao je paljbu. A paljba je ila dalje..."
Doi Pavle, pravoslavni svetenik u urugu nalazio se momentu pokolja u
jednoj zgradi neposredno pored magacina. On navodi:
. .. 7 januara uvee poela je paklena mitraljeska vatra u magacinu
Novakova. Kada je na momente vatra prestajala, uo sam pucnjavu koja je
dolazila iz pravca kole i magacina Lampela. Za vreme pucanja u magacinu
od koga sam bio 5 metara odvojen zidom, u sobi se ula paklena i strahovita
piska, cika, zapomaganje, urlanje, ropac, glasovi koji su mi stalno u uima, a
koje ovek nije u stanju da opie. Ovo je trajalo otprilike jedan sat... Kada je
pucnjava prestala, uo sam glas jednog Maara, koji je preivelima ko-
mandovao da itaju maarski ,,Oe na" i da pevaju maarsku himnu a zatim
sam uo neke neartikulisane samrtne glasove. Oko ponoi video sam da
dolaze nova kola, staju pred magacin, da u kola tovare neto, i da natovarena
kola idu u pravcu Tise..."
Po prestanku paljbe, naredili su vojnici preivelima da nose leeve u optinsku
zgradu, obeavi im, da e ih posle toga pustiti kuama. Jedno stotinu lica koja su se
mogla kretati, poneli su leeve u optinsku zgradu ali umesto slobode pobijeni su svi
osim jednog koji se uinio mrtvim i pobegao u mraku iz kola u koja su ga bacili s
ostalim leevima.
Najstranije je bilo u optinskoj zgradi, gde je zasedavao legi-timacioni odbor".
Tu su pobili ne samo one koje su posle hapenja odmah odveli u optinu, ve i sve
preivele posle pokolja u Lam-pelovom i Novakovljevom magacinu. Manji je broj
ubijen vatrenim orujem, vei batinama i sekirama. Muenje je ovde trajalo due i

146
bilo svirepije, tu su vrili i silovanje ena pre ubijanja. Ubijali su prvo vatrenim
orujem a zatim nastavili da ubijaju batinama, seki-rama, budacima. Svedok Elek
Szendrei navodi:
Ovdanji stanovnik, Maar Peter Teleki, kojeg mi je op-tina sa druga
tri Maara dala za prenos stvari kada sam se ovamo preselio, rekao mi je,
kada sam ga pitao ko je on, ovo: ,,Ja sam jedan od onih prljavih koji smo
radili sa sekirica-ma, kojima smo ubijali ljude. U toku ubijanja smo se
umorili i kako je bilo preostalo u ivotu jo jedno 170180 lica, ja sam bio
otiao do belenika Gyule Varga i rekao mu da smo ve zamoreni i da dalje
ne moemo, a Varga me je napao rekavi: Zar se ne stidite, zar vi niste
Maari?" Ja sam onda izaao napolje i posao ubijanja smo nastavili..." Ovo
mi je od rei do rei saoptio taj Peter Teleki."
Drugi jedan od ubica, neki Elek Kovacs, testerisao je na Tisi gola enska tela na
najveoj zimi, a na zapomaganje rtava cinino odgovarao: ,,Ne plaite, polako e
Elek bai."
O dogaajima u zgradi uruke osnovne kole daje nam podatke svedok Velinka
Dolovac:
... kolske dvorane, ima ih pet odeljenja, bile su pune sveta. Svet je
morao da klei sa rukama podignutim u vis. I ja sam morala da kleim i ruke
sam drala u vis. Iz dvorane su stalno uvodili i izvodili hapenike...
Apotekara Peru Davidovca i fijakeristu Stevana Makia zatekla sam
tamo gotovo mrtve, tako su bili isprebijani. Telo im je bilo sasvim crno od
udaraca i batina. Isi Da-vidovcu su na nae oi ivom pokidali brkove, jer je
on nosio velike brkove. To mu je uinio policaj Molnar, koji je u bekstvu.
Kada mu je strgao brkove iknula je krv i mnogo je krvario. Bajonetom su
mu posekli ui i iste sasvim otsekli sa tela, odnosno glave. Sve su tukli od
reda, i mene su jako tukli vojnici, kao i ovdanji Maari-civili...
Vrativi se u salu kasnije je jedan vojnik uzeo k sebi de-vojku, unuku
Draginje Mrazovac ime te devojke ne znam tano koja je bila vrlo
lepa devojka i na oi sviju nas, kao i roene matere devojke, koja je isto bila
zatvorena u toj sali, silovao, uz viku i dreku. Niko nije smeo da mrdne da
jadnoj devojci skoi u pomo, jer su ostali straari na nas pazili. Nismo
smeli da jedemo ili vodu da traimo. Posle silovanja devojku su jako tukli...
Videla sam kako su malo dete uhvatili za noge i glavu mu udarali o zid
dok nije umrlo. ije je dete bilo ne znam...
Jo pre vie od dve nedelje pred raciju sluala sam od Maara koji su
dolazili u moju gostionu kako e Srbi imati krvav Boi, ali tim
razgovorima nisam poklanjala neku veru

147
 i panju. Smatrala sam da je ovo neko straenje svetine. Dva tri dana pred
poetak racije videla sam na stanici kako pristiu vozovi sa vojnicima,
municijom, to se vuklo cele noi..."
U urugu je u to vreme ivelo 100 Jevreja ljudi, ena i dece. Pobijeni su
prilikom racije svi do poslednjeg. Stradalo je ukupno oko 1.000 lica Srba i Jevreja.
abalj. Racija je u Zabiju zapoela istovremeno kad i u urugu. 4 januara
uvee zapoeli su maarski vojnici hapenje, a 7 januara ubijanje uhapenih koje je
trajalo do 9 januara. Svedok Petar Api svedoi:
... U policiji su me strano tukli, jedva sam ostao iv. Tukli su me
kamdijom, pendrekom, kundacima, gazili me izmama u stcmak, naroito
andarmi. Tukli su i civili i vojnici. Policajci me nisu tukli, ali su mi uzeli
novce. I druge zatvorenike su tukli. Bilo je ljudi, ena i male dece krvave.
Svoga roenog brata nisam mogao da poznam, tako je bio izudaran. Video
sam kako enama krvare ui, jer su im iupali minue sa njih ivih...
Posle su nas preveli u optinsku talu. I tu je bilo mnogo sveta. U tali
smo utali okrenuti prema zidu. tala je bila prepuna, bilo je naroda pod
jaslama, u merdevinama. Drugu no su nas izveli sve na Tisu kamionima.
Nas su vezali, svakome ruke natrag, i tako su nas bacali kao snoplje u kami-
one. Na putu mi je uspelo da se odreim, ali sam i dalje izigravao kao da sam
vezan. Kamioni su stali kod Crne uprije. Tu su nas sve isterali u jednu
grupu. Rekli su nam da se moemo oprostiti jedni od drugih. Meni nisu u
tali skinuli kaput i cipele, ali bilo je naroda kome su sve to skinuli i koji su
bili u kouljama, gaama, demperima i lakem odelu. Traio sam svoga
brata da se s njim oprostim, ali ga nisam naao. Nala me je sinovica Sofija
Api, koja je na rukama drala malo dete. Ona je plakala, molila me da za-
jedno poginemo. Jedan je vojnik nju udario od natrag noem i ona je pala i
pustila je dete, koje je vrisnulo ispod mojih nogu. Ja sam na to poeo da
beim. Pucali su za mnom, a i sam ne znam kako nisam poginuo. Skoio sam
u kanal kraj Tise, tu sam propao kroz led i davio sam se. Nekako sam se
izbavio i krenuo sam natrag prema narodu. Onda je poeo mitraljez da tue u
svet...
Kada je mitraljez poeo da puca nastao je straan lelek i jauk sveta na
koji su pucali. Mnogi su odmah popadali sa nasipa. Nisam video da li su
ljude posadili na nasip ili su ih ubili u stojeem stavu. Kada sam se ve naao
izvan domaaja pucnjave, utiala se bila mitraljeska vatra i onda sam uo
pojedinane pucnjeve kojima su dotukli one koji su bili ranjeni..."

148
 Svedok Mile onki:
,,... 8 januara 1942 godine uvee otvore paljbu iz pu-komitraljeza i
puaka, te revolvera na gomilu. Ja sam legao dole na zemlju. U gomili je bilo
130140 lica. Leevi su padali preko mene. Bio je uasan vrisak i jauk, a
najvie od dece. Vida Tomieva, uiteljica je pala ranjena preko mene. Bila
je vezana. Kada su sve pokosili onda su poli redom i ubijali one koji su se
jo micali. Kada su doli do Vide To-mieve ona je kazala maarski kerem
sepen, meg e goljot molim lepo jo jedan metak". Onda je priao njoj
jedan u vojniko odelo obueni ovdanji Maar civil, pucao je u nju i pitao:
,,hoe li jo jedanput"? Ona je ve slabim glasom odgovorila jo jedan" i
on je ponovo pucao... Unue Mladena onkia, dete od 34 godine jako je
plakalo i njih pet do est pucali su iz puaka, sve dok ga nisu ubili..."
Od 30 Jevreja koliko je u Zabiju ivelo ubijeno je tih dana 29 lica. Pored toga, u
Zabalj su dovedeni i istom prilikom pobijeni i Jevreji iz Temerina njih 37 na broju
od ukupno 40, koliko ih je svega ivelo u Temerinu. Temerinske Jevreje koji se tih
dana nisu nalazili kod svojih kua, ve na putu, pozvale su maarske vlasti depeama
koje su potpisali imenima najbliih roaka dotinih rtava, pozivajui ih da se iz
raznih razloga odmah vrate kui. Kad su se trojica od njih na taj poziv vratili, Maari
su ih ubili.
Titel. Pokolj u Titelu poeo je masovno 10 januara 1942 godine.
O pripremama za ovu raciju kao i o njenom izvoenju nema skoro nikakvih
podataka. Poznato je samo da su uhapena lica odveli u svilaru, tamo ih muili, a
zatim ih u manjim grupama odvodili i ubijali.
U Titelu je ubijeno 52 Srba i Jevreja, od toga broja 35 Jevreja od ukupno 36,
koliko se tada nalazilo u Titelu.
Ostala mesta u ajkakoj. I u drugim manjim mestima u ti-telskom i
abaljskom srezu istrebljeni su u Raciji" svi Jevreji koji su se u tim mestima nali
januara 1942. Tako je u selu urevu ubijeno 7 ljudi i 6 ena, u Gospoincima 4
oveka i 4 ene, u aj-kau 1 ena.

2) Novi S a d i Stari Beej

Uvod. U Novom Sadu Racija" je bila najkrvavija. Za tri dana od 2123
januara koliko je Racija" trajala, ubili su maarski faistiki zloinci oko 1.300
Srba i Jevreja, od toga 870 Jevreja, oko etvrtinu od ukupnog broja novosadskih
Jevreja.
U jeku najveih i najsvirepijih zloina po ajkakoj, baena je optuba na
novosadske Srbe i Jevreje: Konci zavere u Zabiju vode
149
u Novi Sad". To ja znailo da se Novom Sadu priprema ono to je doivela ajkaka.
Dogaaji su se brzo razvijali. Na zahtev velikog upana grada Novog Sada,
maarska vlada odobrava da se Racija" proiri i na Novi Sad, ali s tim da se pored
Novog Sada ukljue jo i Stari Be-ej i Srbobran, a naelnik glavnog generaltaba, na
zahtev ministra unutranjih poslova, donosi svoju naredbu od 15 januara 1942 godine
kojom se akcija proeljavanja" rasprostire na Novi Sad, Srbobran i Stari Beej.
Ovom naredbom se istodobno poverava sprovoenje same akcije komandantu V
segedinske armije Fekete Halmy-Czeid-ner-u, armiskom generalu, koji je rukovodio
krvavom akcijom u aj-kakoj.
Komandant V segedinske armije svojom naredbom obrazuje novu oruanu
grupu, koja je imala da sprovede raciju u Novom Sadu i Srbobranu. Na elu grupe
nalazio se pukovnik vitez Grassy. Ve postojeoj oruanoj grupi pukovnika Laszlo
Deak-a, koja je spro-vela krvavu akciju po ajkakoj, poverava se sprovoenje akcije
proeljavanja" u Starom Beeju.
Jedan od krvoloka u raciji, andarm Janos Kenyeres, koji na svojoj dui, po svom
priznanju, nosi 20 jevrejskih ivota, ovako se izjasnio o ciljevima racije: Imali smo
nalog da pobijemo sve Je-vreje; od Srba je trebalo poubijati sve one koji nisu znali
perfektno maarski ili koji nisu ranije bili austriski ili honvedski oficiri".
Prvi i drugi dan Racije". Racija" je otpoela 21 januara 1942 godine ujutro.
Prvi dan novosadske Racije" razvijao se uglavnom mirno, bez ikakvih naroito
znaajnih dogaaja; dolo je samo do nekoliko sluajeva pojedinanih ubistava.
Ni drugog dana Racije" nije dolo do masovnih ubistava. Izgledalo je da e
Racija" u Novom Sadu imati mnogo blai oblik nego to ga je imala u ajkakoj.
Najvei broj lica koji je prilikom pretresa, uhapen, puten je posle legitimisanja na
slobodu. Legitimacioni odbor" zadrao je samo nekoliko desetina lica, koja su ostala
pod straom u Narodnom domu, samo je nekoliko lica uputio odmah s patrolama na
streljanje.
Rukovodilac Racije", komandant V armije i komandant novoosnovane oruane
grupe nisu bili zadovoljni takvim razvojem, to je ovaj poslednji pukovnik Grassy
saoptio podreenim oficirima na konferenciji 22 januara uvee.
Odlueno je stoga u toku veeri 22 januara 1942 godine da se inscenira borba
izmeu vojske i andarmerije s jedne strane, i buntovnika" s druge strane. Tako je jo
iste noi prireena prava borba pred bivom banskom palatom. Pratale su bombe i
pucale puke. Nabavljene su jugoslovenske puke i bombe, da bi se odgovornost za
ovu borbu" mogla prebaciti na Srbe i Jevreje u Novom Sadu.
andarmeriski kapetan Dr. Zoldy Marton pouio je neke andar-me da proire
meu svojim drugovima i vojnicima vest da su u toku

150
prole noi sudelovali u oruanoj borbi sa buntovnicima, i da su u istoj bili i ranjeni.
Kapetan Dr. Zoldy je sam uvio zavojem glavu i lice andarmima Kenyeres-u, Heveri-
u i Balazs-u, a andarmu Kenyeres-u zavio i ruku. Sutradan, 23 januara 1942 godine
ujutro, imenovani andarmi na zboru svih andarmeriskih jedinica prikazivani su kao
ranjenici" iz ,,teke borbe" koja se prethodne noi odigrala.
Trei dan Racije". Osvanuo je 23 januar, jedan od najhladnijih dana zime
1941/1942. Bilo je oko 30 ispod nule, a pored toga duvao je ledeni vetar. Maarske
trupe i andarmerija, podivljale, razbenjene potstrekivanjima svojih pretpostavljenih,
predvoene domaim faistima, priredile su pravu hajku na srpsko i jevrejsko
stanovnitvo. Upadali su i u stanove gde su ranije 21 i 22 januara ve bili
izvrili pretres, zaustavljali i hapsili prolaznike Srbe i Je-vreje koji su se vraali iz
Narodnog doma, gde su ve bili legitimi-sani i puteni na slobodu. Sakupljali su bez
razlike sve ene, decu, pa i majke s odojadi na rukama i odvodili van grada na
ubijanje.
Miletieva ulica i Trifkoviev trg. Prvo masovno ubijanje izvrili su faistiki
zlikovci u Miletievoj ulici, posle 9 asova: jednu grupu od oko 3040 ljudi, ena,
staraca, starica i dece zaustavili su vojnici koji su ih sprovodili na uglu Miletieve
ulice i Trifkovievog trga i komandovali: Lezi!". Svi su legli u sneg. Odmah zatim
razle-gli su se pucnji vojnici su ih sve do poslednjeg pobili iz puaka. Svedoci koji
su kriom gledali ovu uasnu scenu govore o jednoj mladoj materi koja je jednom
rukom vodila malo dete, dok je u drugoj nosila odoje. Zlikovci su ih bez milosti ubili
sve troje.
Skoro istovremeno zapoelo je i ubijanje na uglu Miletieve i Grkokolske
ulice. Na tom je mestu ubijanje trajalo od 1/2 10 do 12 asova.
... 23 januara 1942 godine oko 10 sati pre podne uo sam prve pucnje
iz pravca oka Grkokolske i Miletieve ulice, preko od zgrade Srpske
banke. Odmah sam otvorio prozor i oprezno pogledao u pravcu iz koga su se
uli hitci. Video sam jedno 15 vojnika potpuno naoruanih, kao i nekoliko
andarma. A u snegu sam ve video nekoliko leeva mukaraca. Odmah je
dovedeno jo nekoliko mukaraca, kojima su vojnici vikali: ,,Okreni se, ruke
u vis!", to su ovi jadnici i izvrili. Zatim su vojnici i andarmi iz najblie
blizine pucali u potiljak ovim ljudima, koji su se ruili uz lelek i jauk. Onda
je naiao jedan oficir, koji je naredio vojnicima: Svakog pojedinca
primorajte da legne i tako pucajte u njega". Ovo nareenje je izdao svakako
za to to su meci udarali i u kue, pa je valjda smatrao da ubijanje u stojeem
stavu nije praktino i ostavlja mnogo tragova od metaka na zidovima kua...
151
 Vojnici su novoj grupi naredili da legne u sneg potrbuke. Poto su se
neki ustruavali, vojnici su ih udarali kundacima i tako primoravali da legnu.
Odmah zatim se uo lelek, jauk i pucnji. Pucali su im u potiljak. Ovo
dovaanje i ubijanje je trajalo tako skoro do pred podne. Posle su doli
kamioni i te leeve sve odneli...
Sutradan, 24 januara 1942 u subotu, kada je kretanje ve bilo
dozvoljeno, video sam na tom oku svuda unaokolo i na putu, i u gomilama
snega, a i na zidovima mozgove, otkinute ui, prste, itd..." (Z.s. Julije
Krajevi od 9 decembra 1944).
... Kasnije sam video jo dva kamiona, u koje su vojnici isto bacali
leeve. Kada su ovi kamioni bili napunjeni leevima, video sam kako vojnici
lopatama prevru i zgru sneg, da bi lokve krvi zatrpali. Posle nekoliko dana
kada je poeo sneg da se malo topi, bio sam na tom oku i video lokve krvi,
prosute mozgove, a trgovac A. Cigler koji je imao radnju na tom oku,
pokazao mi je gomilu mozga sa izjavom da je to mozak Maksima Frojda..."
(Z.s. Dr. arka Ka-pamadije od 12 decembra 1944).
Beogradski kej. Tu su dovoeni i ubijani Srbi i Jevreji stanovnici ulice Jae
Tomia. Sakupljanje je zapoelo oko 10 asova. Poto su sakupili prvu grupu od oko
60 lica, vojnici i andarmi naredili su pokret prema Dunavskoj obali. Kad je grupa
dola do keja prema sanatorij umu Dr. Uzelca, vojnici su iznenada otvorili puanu i
mitraljesku vatru, pucajui dok nisu ubili i poslednju rtvu. Posle pljake svlaenja
leeva i skidanja nakita i zlatnih zubi odvukli su leeve do Dunava, do mesta gde
su prethodno napravili rupu u ledu, i bacili leeve u reku gurajui ih akijama pod led.
Na istom mestu nastavili su sa ubijanjem novih grupa. Da ne bi morali vui
leeve do Dunava, dovodili su rtve do same rupe u ledu i tu ih ubijali.
Pravoslavno uspensko groblje. Ubistva su vrena i na samom groblju.
Maarski vojnici dovodili su na groblje Srbe i Jevreje koji su stanovali u blizini
groblja i tu ih ubijali iz puaka.
Posle pokolja naeno je na groblju 250 leeva. Leevi su leali pred
mrtvanicom u dugim redovima, le preko lesa. Pored leeva u redovima, mogli su se
videti i pojedini leevi s jedne i druge strano puta ili rastureni po groblju.
Jezivo je bilo gledati le jedne mlade ene na jednom nadgrobnom spomeniku.
rtva je bila u sedeem stavu kada je ubijena. Le se u takvom stavu zadrao, samo je
glava bila naslonjena na ruku. Puani metak je proao kroz slepoonicu, svakako iz
neposredne blizine, i oi su formalno iz onih duplji ispale i visile.
Jedan od svedoka opisuje izgled groblja nekoliko dana posle Racije" ovako:

152
 ,,Ja sam postavljen za grobara i dunost grobara primio sam 28 januara
1942 godine, posle Racije", jer je u Raciji" ubijen dotadanji grobar Jovan
Gona sa enom i etrnaestogodinjim detetom.
28 januara 1942 ujutru izaao sam na groblje. Leeve nisam vie
zatekao, ali sam od suseda uo da je na groblju bila velika gomila leeva. Na
zidovima je bilo puno krvi, mozgova. Tarabe bile su sve umrljane krvlju i na
njima je bilo smrznutih ostataka mozgova. Svuda okolo na snegu bilo je
lokvi krvi, a ostali su i drugi tragovi od leeva. Sve to sam ja poistio.
Kada se sneg poeo topiti naao sam lokve krvi, mozgove, plitere
kostiju iz lubanja, otrgnute prste na kojima obino stoji prstenje, creva iz
ljudskih drobova...
Kada se sneg otopio, ja sam pokupio sve ostatke, zakopao u etiri jame.
Mesta gde su te jame znam i sada... (Z.s. Hri-stofora Malija od 18 decembra
1944).
Futbalsko igralite ,,NAK". I ovde je vojska ubijala ne samo ljude, ve i ene
i decu. Pre pokolja naredili su rtvama da se skinu, pa im je reeno da tre i da e oni
koji budu najbri, ostati u ivotu. Meutim, kad su rtve otpoele da tre, otvorili su
vojnici vatru iz mitraljeza i pucali u gomilu sve dok nisu ubili i poslednjeg oveka.
trand. Ali najvie Jevreja stradalo je na novosadskoj plai trandu i to
u prostoru pored obale, koji je izdvojen i ograen kabinama.
rtve su dovoene iz grada kamionima ili su terane sa sabirnih mesta u gradu na
trand peice. Na trandu su u dugim redovima po etvoro ekale da dou na red da
budu ubijene. Spolja se, istina, nije moglo videti ta se deava u unutranjosti kupatila
koje je bilo ograeno kabinama, ali su se svakog trenutka razlegali paljba i krici
nesrenih rtava, tako da je onima napolju bilo jasno ta se unutra zbiva i kakva ih
sudbina eka.
... Prilikom Racije" Maari su izveli moje roditelje i mene radi
streljanja na Dunav, a osim toga i moju sestriinu i njenog mua. Tri andara
su doli i prinudili nas da uemo u auto. Ispred tranda ljudi su stajali u
ekali na red. Gurali su se da dou na red to pre. Deca su plakala: Kad
emo doi na red, ne mogu izdrati hladnou." Ljudi su traili da se to pre
svri s njima, jer je hladnoa bila neizdrljiva. Kad su nas uveli na trand,
videli smo straan prizor. Bila je jedna rupa iskopana u ledu na Dunavu,
daska je bila preko rupe i redom su terali ljude u malim grupama do rupe.
Tamo su ih streljali i bacali u rupu. Morali smo da se svuemo, kapute i sve
baciti, mnogi su bili do koe goli i tako smo sta-

153
 jali tamo, uasno stradajui od hladnoe. Neki su se branili oajno pa su i
ove streljali. I onda je dolo neko nareenje pa su prestali. Sestriina i njen
mu su ubijeni pred naim oima..." (Z.s. Agi Rajter od 10 avgusta 1945)
...Za vreme Racije" u Novom Sadu ja sam stanovao u Petrovaradinu,
u Ribnjaku, odakle se i slobodnim okom moe gledati na Dunavsku obalu, a
naroito se moe gledati na novosadsku plau trand. Trei dan Racije"
23 januara pre podne poelo je ponovno ubijanje ljudi na novosadskoj obali.
Video sam kako su vojnici vrlo mnogo ljudi doterali na obalu, a zatim su
pojedine ili u manjim grupama doterali u unutranji deo tranda, tu su ih
dovodili na led do same vode i onda ih iz puaka ubijali tako, da su pobijeni
odmah padali u vodu i nestajali. Isto tako sam i slobodnim okom kao i
dogledom video, da su malo nie uz obalu na novosadskoj strani, a pored
samog eleznikog mosta ubijali, no ne seam se broja pobijenih, jer sam bio
neobino dirnut i uzbuen. Sve ovo posmatrala je i moja ena, pa i mnogi
nai susedi i drugi u Ribnjaku. Ovo ubijanje na novosadskom trandu treeg
dana Racije" trajalo je do 4 sata posle podne. Ne mogu da kaem koliko je
toga dana pobijeno, samo mogu da tvrdim da je vrlo mnogo ubijeno. Jedan
hrvatski oficir gledao je na asovnik i rekao nam da se za jedan minut pobilo
15 lica. Opazio sam, meutim, da su ubijali ne samo mukarce, nego i
mnogo ena, a video sam da su decu ive bacali u Dunav. Mogao sam jo i
konstatovati, da su mnogi dovedeni na obalu bez gornjeg odela i da su ih
tako ubijali. U toku ovog, treeg, dana Racije" video sam jo da su mnogi
kamioni donosili leeve, koje su vojnici bacali u Dunav. Posle dva, tri dana
se moglo pak jo videli da su neki civili dolazili i sa leeva skidali odela, jer
su jo uvek neki leevi leali na ledu..." (Z.s. ora Stankovia od 25
januara 1945).
Oko 16 asova dovezao se na trand neki maarski oficir koji je naredio da se
obustavi ubijanje, a da se zarobljenici" tj. ljudi, ene, starci i deca koji su pred
trandom ekali, straarno sprovedu u Narodni dom. Maarski vojnici opkolili su
kolonu koja je bila narasla na preko hiljadu lica i poterala je natrag u grad. Odveli su
ih u zgradu Narodnog doma i smestili tamo u veliku gimnastiku dvoranu. Otpoelo je
ponovno legitimisanje, koje je trajalo do blizu 22 asa. Oko 22 asa svedoci su uli
neki glas s balkona sale koji je saoptio sakupljenima da su krivci kanjeni smru, a da
ostali mogu ii kui.
Stari Eeej. U Starom Beeju Maari su s pojedinanim ubi-stvima zapoeli
10 januara, a masovne pokolje vrili su izmeu 2b i 28 januara. Masovne je pokolje
pripremio i izvrio po naree-

154
nju komandanta V armije komandant II oruane grupe i komandant IX peadiskog
puka pukovnik Deak.
I ovde su se faistiki zloinci posluili laima da bi svojoj zloinakoj akciji
dali karakter ,,vojne mere". Kao u Novom Sadu, i u Starom Beeju je inscenirana
pobuna", posle koje su odmah sledo-vali pokolji. Jedan od uesnika u zloinima,
optinski inovnik Rezso Vorany, izjavio je kada su ga prilikom popisa imovine
pobijenih Srba i Jevreja pitali: ta znai izraz koji uvode u formulare nestali za vreme
partizanske borbe", sledee:
Nije bilo nikakve borbe, to je bila vetaka borba, jer su opili nekoliko
vojnika i naredili im da odu u srpski kraj. Tamo su poeli pucati po
krovovima, a potom su graani hapeni. Oznaka nestali za vreme partizanske
borbe" je slubena tajna i tako se mora upotrebljavati kod lica koja su . nestala
u Raciji"...
Masovna su hapenja zapoela 26 januara ujutro. Patrole su odvodile uhapena
lica pred legitimacioni odbor", koji je izdvajao sumnjiva" lica meu njima veliki
broj ena i dece i upuivao ih u prostorije vojne komande koja se nalazila u hotelu
Central". Nou su vojnici odvodili ta lica kamionima na Tisu do pristanita i tu ih
streljali. Najvei broj rtava pobijen je 27 januara, kada je stradalo oko 200 lica
ljudi, ena i dece. Ukupno je prilikom Racije" u Starom Beeju, od oko 200 Jevreja,
Koliko je svega ivelo u Starom Beeju, ubijeno oko 100 lica.
Podroban opis mnogih dogaaja prilikom Racije" od 1028 januara 1942
godine daje nam jedan od zloinaca koji je i sam najaktivnije uestvovao u muenju i
ubijanju rtava Helmer Bela optinski strvoder iz Starog Beeja.
... Ja sam uglavnom svoj posao radio na strvodernici, gde sam bio jo
za vreme Jugoslavije zaposlen. 10 dana pre Racije", dana se tano ne
seam. uvee oko 9 asova, doli su kod mene Buruzs Gyula i Pekar Szilvi,
policajci, i pozvali me da idem sa svojim kolima u policiju. Ja sam bio ve
legao u krevet, ali sam ustao i sa svojim pomonikom Kovacs Janos-em te
Buruzs Gyulom i Pekar Szilvi-em otiao sam kolima u policiju. Kada sam
stigao u policiju, u kancelariji sa agentima se nalazio uhapeni inenjer
Bulat, koga su Buruzs Gyula i Pekar Szilvi sa agentima tukli sve dok pod
batinama nije izdahnuo. Ja ga nisam tukao, jer ie on ve bio mrtav kada sam
ja uao u kancelariju. Iz kancelarije smo Buruzs Gyula, Bognar Istvan i ja
izneli mrtvog Bulata napolje i stavili na kola, koja su se nalazila u dvoritu
polici-ske zgrade. Ta kola su bila moja, ja sam ih doterao u policiju.
Tu u policiji isto to vee u zatvoru su se nalazili Paja varc, zvani mali
varc", dr. Havai i jo jedan ovek koga

155
 nisam prepoznao, pa i njih su Pekar Szilvi i Buruzs Gyula sa andarmerijom
tukli sve dotle dok nisu onesveeni pali na zemlju. Kada je Dr. Havai pao
na zemlju, ja sam ga udario sekirom po glavi, jer su mi andarmi rekli da i ja
moram nekoga ubiti, kako ne bih posle ulicom priao ta se u policiji
odigralo. Mali varc je pod batinama umro, a onog etvrtog oveka ije ime
ne znam, je Kovacs Janos udario sekirom po glavi. Kada su oni svi ve bili
mrtvi, onda smo ih Szabo Mihaly, Buruzs Gyula, Kovacs Janos i ja natovarili
na moja kola, u kojima je ve bio i inenjer Bulat, pa su ih Szabo Mihaly i
Buruzs Gyula sa jednim vojnikom odneli na Tisu prema Novom Beeju i
tamo pobacali u vodu...
... Prvog dana masovnih hapenja, 26 januara, ja sam otiao u optinu u
4 sata posle podne, kako je to na pozivu bilo oznaeno i javio se beleniku
Berec Gyuli i on mi je rekao da uvee oko 9 asova odvedem vojsku na Tisu
kod lajza*. Nije mi rekao ta e se tamo raditi. Ja sam otiao u sobu gde su
bili vatrogasci i tamo sam bio sve do blizu 9 asova. Za to vreme sam video
da je vojska sa andarmima i civilima sprovodila Srbe i Jevreje u hotel
,Central". Uvee oko 9 asova ja sam preao u Central" i tamo sam po-
magao vojsci skidati sa pohapenih bolje odelo i nakit i vezivati ih. Kada su
svi pohapeni bili povezani, vojska i andarmerija ih je uz nau pomo
natovarila na kamion pa tako odvezla na Tisu. Sa jednim kamionom otiao
sam i ja.
Seam se da su tom prilikom odvedeni Siherman Ala-dar, ajnberger
Lajo sa sinom i enom, Gutman Dezider sa enom, Blajer sa enom i
jednim roakom iz Sente, jevrejski popa, Boro sa enom i dva sina, Mita
Buarov sa enom i erkom, Balint Ree sa enom i jo nekoliko njih ijih se
imena ne seam.
Kada smo stigli na Tisu, skinuli smo ih sa kamiona kod pristanita i
onda peke oterali na ardu te zatvorili u jednu sobu. Iz te grupe u kojoj je
bilo 26 ljudi-, ena i dece, prvo smo odvojili njih 12 i oterali na lajz, gde je
vojska iz puaka sve njih pobila. Tom prilikom ja sam dobio od jednog
porunika pitolj te sam i ja pucao, a ne znam da li sam koga ubio. Kad je tih
12 ljudi, ena i dece pobijeno, mi smo se ponovo vratili na ardu pa i
preostale oterali do aljza. te na isti nain pobili.
Seam se da sam te veeri ja ubio dve ene i to jednu Kenigovu, a
drugoj ime ne znam. Vrlo dobro se seam da smo sve te poubijane pobacali u
Tisu. To je sve bilo prvog dana ,,Racije" izmeu 9 i 12 asova. Koliko ja
znam, te veeri poubijeno je svega 25 ljudi, ena i dece, meu kojim je
najvie bilo Jevreja. Tu no sam spavao kod kue.

*) crpna stanica
156
 Drugog dana Racije" ujutro, kada sam doao u optinu, ne seam se
tano koliko je asova bilo, video sam da vojska sa civilima hapsi jo ljude, a
uo sam, ne seam se od koga da su svi ti ljudi koji se hapse popisani na
nekom spisku i da imaju biti pobijeni. Hapenike su sprovodili u hotel Cen-
tral" i ja sam za sve to vreme bio u sobi vatrogasne ete.
Toga dana uvee oko 6 asova, vojnici, da bi zaplaili narod, otvorili su
iz mitraljeza i puaka paljbu, a mi smo za to vreme preli u hotel Central" i
tamo skidali pohap-ene, pretresali ih i oduzimali im novac i nakite. To je sve
radila vojska, policija i andarmerija uz pomo nekoliko civila koji su vrili
hapenja, a ijih se imena ne seam. Sav oduzet novac je vojska uzela za
sebe. Od njih sam saznao da e sve to slati u Segedin. Kad smo sve
pohapene pretresli, povezane smo ih tovarili u kamione i vozili na Tisu.
Kada je bio prvi kamion natovaren, ja sam otiao sa njima na Tisu i ostao na
kamenu na lajzu. Kamioni su stalno pristizali jedan za drugim i iz njih su
istovarene rtve, pa su jedna za drugom prilazile samoj obali gde su vojnici iz
puaka pucali u njih. Tom prilikom ja sam ih nekoliko ubio, tako to sam im
zabio no u grudi, a potom gurnuo u Tisu. Svud oko doteranih i povezanih
ljudi, ena i dece stajala je naoruana vojska i pazila da neko ne pobegne.
Tu no pumpa na lajzu je specijalno radila za ovu stvar. Seam se, da
je u toku te noi pobijeno i baeno u Tisu oko 200 ljudi, ena i dece.
Posle zavrenog posla na Tisi ja sam otiao u hotel Central" i tamo sam
sa vojnicima pio. Tu u hotelu dobio sam od jednog potporunika zimski
kaput kao nagradu, a koga mi je kasnije kroja Farka prepravio..." (Z.s. Bele
Helmera od 12 marta 1945).
Pljaka. Svuda, u svima mestima gde su vrili Raciju", zloinci su ujedno i
pljakali. Pljakali su i vojska i andarmerija i graani faisti. Pljakali su prilikom
pretresa stanova, koga su u stvari samo radi toga vrili; pljakali su prilikom
legitimisanja na sabirnim mestima. Pljakali su pre ubistva rtve su svlaili gole;
pljakali su posle ubistva, ako su propustili da rtvu skinu pre no to su je ubili.
Leevima su sekli prste da bi im skinuli prstenje, enskim leevima su otsecali ili
otkidali ui da bi doli do minua; upali su leevima zube i lomili vilice da bi se
domogli zlatnih zuba i vilica.
Pljakali su zatim stanove, radnje i imanja ubijenih lica. Gde su istrebili celu
porodicu, imanja i radnje prisvojili su i u njihove su se stanove uselili faisti, Maari i
Nemci.

157
 Epilog. Uesnicima u tim pokoljima vojsci i andarmeriji podeljeni su
ordeni i medalje. Neki su dobili ,,Krst narodne odbrane", drugi Spomenicu junih
krajeva". Pored mnogih oficira uesnika u ,,Raciji" unapreeni su u vii in i neki
od glavnih nared-bodavaca tih pokolja: pukovnik vitez Grassy Jozsef unapreen je
Hortijevim ukazom u in generalmajora, a Grassy-jev saradnik potpukovnik Gunde u
in pukovnika. U in pukovnika unapreen je i Zoltan Czakas, komandant 16
bataljona pograninih lovaca u Novom Sadu, koji je odigrao jednu od glavnih uloga za
vreme Racije" u Novom Sadu.

Glava IV

Muenje po zatvorima islednih vlasti

Pored masovnih pokolja koje su maarski faisti vrili s vremena na vreme nad
srpskim, ostalim slovenskim i jevrejskim stanovnitvom, dejstvovali su trajno, as
jae, as slabije, naroiti okupatorovi organi, koji su, pod izgovorom borbe protiv
komunizma, vrili permanentni preventivni" teror nad stanovnitvom. Taj je zadatak
bio poveren organima Kontrapijunae" i Maarskog kraljevskog V/l
andarmeriskog islednog podotseka".
Ustanova Kontrapijunae" bila je obavetajna sluba vojske. Ona je bila
centralizovana, i to u okviru komande armiskih oblasti. Svaka komanda armiske
oblasti imala je u svom sastavu posebno odeljenje obavetajne slube, koje je ujedno
vrilo i nadzor nad svim svojim ispostavama van sedita komande.
U Bakoj se ta centrala nalazila u Novom Sadu, a ispostave u Somboru, Subotici,
Starom Beeju i drugim mestima. Koncentracioni logor Kontrapijunae" bio je
Baka Topola; u logor su upuivana lica obino poto su prethodno izdrala
najuasnije torture u zatvorima Kontrapijunae".
Posle nemakog napada na SSSR, obrazovao je okupator u No-vom Sadu novu,
posebnu, ustanovu, koja se po svojoj nadlenosti malo razlikovala od
Kontrapijunae", a po svojim zloinakim metodama rada ovu jo i prevazilazila.
To je bio Maarski kraljevski V/l andarmeriski isledni podotsek" sa seditem u
Novom Sadu, u zgradi biv. jugoslovenske I armije, pa je narod po toj zgradi i sam
,,V/l andarmeriski podotsek" nazvao Armijom", a docnije zvao tim imenom i
Kontrapijunau" pa i sve ispostave Kontrapijunae" i ,,V/1 andarmeriskog
podotseka" u drugim mestima Vojvodine.
Svoj krvavi rad zapoele su te ustanove odmah po svom formiranju. Progoni
Jevreja otpoinju, meutim, masovno tek krajem leta 1941 godine da bi trajali s
nesmanjenom estinom sve do jeseni 1942 godine, kada su okupatorske vlasti
mobilisale sve za rad sposobne mukarce u Bakoj i Baranji u razne jedinice.

158
 Tokom toga vremena prolo je kroz njihove zatvore i tamo zverski mueno vie
stotina Jevreja, veinom omladinaca. Oni koji su preiveli sve torture doli su pred
sud i bili osueni na smrtnu ili dugogodinju vremensku kaznu, ili mobilisani u radne
jedinice i upueni u Ukrajinu, odakle se skoro niko vie nije vratio. Sve osuenike
antifaiste Nemci su po svom ulasku u Maarsku 1944 odveli u logore smrti, odakle
se vratilo svega desetak lica.
ivot pritvorenika u Armiji". ... 1 oktobra 1941 godine uhapsila
su me dva nepoznata agenta, stavila me u automobil i prevela me u ,,utu
kuu" u Subotici... Sprovela su me i zatvorila u jednu sobu, u kojoj je bilo
oko 100 zatvorenika. Ovde mi je jedan agent dao stolicu, koja je bila
okrenuta zidu i naredio mi da stalno gledam ispred sebe u zid i to u onu
taku, koju je olovkom tog momenta predamnom nacrtao na zidu. Svi ostali
zatvorenici u ovoj sobi sedeli su na podu i gledali ispred sebe u zid. Meni su
stolicu dali u znak neke poasti to sam bio pukovnik...
U zatvoru reim je bio sledei:... Posle doruka morali smo svi sedeti
pred zidom i gledati nepomino u zid... U sobi je stalno bilo 35 andarma,
koji su pazili da ne bi mogli razgovarati i koji su pazili na to da se ne bi
neko prilikom sedenja micao...
andarmi koji su pazili na nas, bili su svi zlikovci prvoga reda, jer su
svi danomice zlostavljali po nekoga od zatvorenika koji su se pomakli.
Prili bi dotinom pozadi i sa kundakom bi ga tako udarili u glavu ili u lea,
da se dotini obino onesvestio..." (Z.s. Radoja Blagotia od 20 marta 1945
godine).
.... Maarske okupatorske vlasti 2 oktobra 1941 godine izvrile su
masovno hapenje i svi uhapeni zatvoreni smo u zloglasni zatvor tzv.
,,Tunel" (u Senti), koji se nalazi u blizini eleznike stanice...
Bilo nas je pritvoreno najmanje 250 osoba. Zgrada je za ovu svrhu
preureena, vrata i prozori bili su tapecirani sa slamnim dakovima, da se
nai jauci ne bi uli na ulici. im smo smeteni u jednu veliku prostoriju,
poredani smo svi uza zid i to tako da smo morali stajati potpuno pravo, sa
rukama stegnutim unazad to vie, i licem okrenuti zidu. Ukoliko bi koji od
nas klonuo, andarmi su ga puanim kundacima ispravljali tako, da je
dotina rtva bila sva modra od udaraca..." (Z.s. Mihalja Leveja od 22
marta 1945)
. . .Hrana je bila sasvim loa. Prvih dana smo mogli jesti sama ono
to smo sebi kupovali. No veina nije smela da jede, jer su tukli posle
obeda, pa sedali na stomake, tako

159
 da smo morali uvati da nam stomaci ne budu puni pri batinanju..." (Z.s.
Vase Besermenjija od 13 decembra 1944)
Istrani postupak. ,,Odveli su nas vozom u Baku Topolu, gde su nas
smestili u Adam Haz, ,,Zutu kuu". Mene su dvanaest dana tukli tri puta
dnevno, ujutro, posle ruka i uvee. Tukli su ovako: poloili me na jednu
klupu, vezali mi ruke natrag, noge vezali za drugi kraj klupe, jedan od
detektiva stane na klupu i udara pendrekom, u kom je morala biti kakva ica,
po tabanima. Drugi detektiv sedne na stomak, uzjai me, i udara po glavi.
Onda me uhvati za monice i upa mi jaja. Ovako su me tukli 67 dana a da
me nisu nita pitali. Kada me skinu sa klupe, narede mi da etvoronoke
idem po sobi i onda, kako koji od njih dohvati, udara nogom, pendrekom gde
stigne, po leima, debelom mesu gde dohvate. Ako padnem, onda me
gaze. Kada je ovo gotovo, onda mi udare 2030 udaraca po dlanovima
svake ruke. Onda mi kau moe ii da se odmori". Ovako je to bilo 12
dana. Sedmog dana tunjave su me prvi put sasluali..." (Z.s. Vase
Besermenjija od 13 decembra 1944).

Jedan od uesnika u muenju hapenika opisuje postupak sa hapenicima ovako:

... Ja sam bio tuma onima koji nisu znali maarski jezik. Sasluanje
je teklo ovako: uvek uvedu jednog hapenika samog. Meni su nareivali da
dovedem poimenino hapenika. Onda su ga pitali za delo za koje je
optuen, ako to delo nije priznao kako oni ele, onda je nastalo batinanje. Ja
sam bio prisutan batinanjima. Tukli su ovako: veu hap-eniku noge kajiom,
s jednom rukom dre kaji, a sa pendrekom tuku po tabanima. Tukli su i po
rukama i po glavi. Polagali su ljude na lea i zavrtali im monice. Nisam vi-
deo da su skakali na ljude koji bi leali na podu... Muili su ih ovako: natrli
su za jednu aku rena, to stave u jednu taniclu i onda tu taniclu sa renom
navuku hapeniku na glavu, a veu je ispod vrata, da ne bi ren ispao iz
tanicie Tako dre jedno pet minuta. Ona (rtva) se bacala i otimala, iz ega
sam zakljuio da je dejstvo ovoga muenja strano. Pri tome su joj ruke bile
vezane. Kada su joj skinuli taniclu sa renom, iz nosa joj je curila slina, a iz
usta voda... Za vreme sasluanja meni su nareivali da tuem ljude. Tukao
sam sa pendrekom po tabanima, po ruci. Ja sam se branio da ne tuem, ali
sam morao to da radim." (Z.s. Martona Vizia od 19 januara 1945).
Meutim ovo je samo bleda slika onoga to su zatvorenici stvarno pretrpeli.
Navodimo iskaze samih rtava:

160
 .... Mene prvih est dana uopte nisu sasluavali. Kada su me prvi put pozvali na
sasluanje, u sobi su se nalazila petorica i im sam uao u sobu napali su me svi sa
svih strana i poeli su me udarati akama, nogama, pendrecima po celom telu. Kada su
me propisno istukli, onda su mi rekli da idem sad na svoje mesto i da razmislim zbog
ega je ovo bilo, da bi znao priati kada me budu sasluavali. Ovom prilikom me nisu
nita pitali, ve su me samo istukli. Prilikom mnogobrojnih sasluavanja muili su me
na sledee naine:
Jedanput sam morao ispruiti oba dlana i tada su tukli pendrekom po dlanovima i
ilama iznad lanaka. Drugom prilikom njih etvorica-petorica pendrecima su me
mlatili po pola sata po itavom telu gde god su stigli. Vezali su me na klupu na taj
nain to sam morao lei potrbuke na klupu, ispruiti obe ruke napred, a kada su ruke
uzetom dobro privrstili uz klupu, onda su poeli pei cigaretom ili zapaljenom
hartijom vrhove prstiju, zabadati igle pod nokte ili kakvim tvrdim predmetom odvajati
nokte od mesa.
Jedan sistem muenja sastojao se u tome, to su me vezali leima za klupu na taj
nain to su vezane ruke nazad istegli ispred glave prema kraju klupe i tamo ih
zavezali, a noge su istegli u drugom i opet zavezali uz klupu. Kada sam bio ovako
istegnut i potpuno vezan za klupu onda su me poeli zlostavljati i tui. Jedan je udarao
pendrekom po stopa-lama, drugi je skakao kolenima na stomak, trei je pendrekom
udarao po polnim organima, a etvrti je natrpao usta raznim prljavim predmetima, na
primer arapama, a posle toga seo na lice. Na ovaj nain tukli su sve dotle dok se
nisam onesvestio. Posle toga su me odvezali, polili vodom i kad sam se osvestio,
ponovo su me vezali za klupu i na opisan nain ponovo zlostavljali...
Najstraniji nain zlostavljanja sastojao se u tome to su vezali ruke ispod
kolena, a izmeu kolena i ruku proturili jedno drvo, posle ega se nije moglo uopte
maknuti. Tada su me sruili na lea i onda su udarali pendrekom po polnim organima.
To je toliko bolelo, da sam mislio da u po-ludeti.
Ne znam koliko puta sam sasluavan, a svako sasluavanje znailo je jedno ili
vie vrsta gore opisanih muenja. Proseno sam dnevno sasluavan dva do tri puta, a
jednoga dana sam bio sasluavan 17 puta. Ovo nisam bio u stanju da brojim i
zapamtim, ve su to brojali moji drugovi i oni su mi rekli da sam bio 17 puta toga
dana. Tom prilikom nisam mogao stati na noge, a bio sam i skoro onesveen, pa su
me detektivi iz sobe u kojoj sam bio sasluavan za kose

161
 odvukli u sobu gde smo bili zatvoreni..." (Z.s. Josipa Ku-jundia od 14
aprila 1945).
Ni ene nisu poteene od torture:
... Meu ostalima ula sam i to kada su Magdu Bo-an, 19 godina
staru Jevrejku sasluavali. I nju su vie njih muili na najrazliitije naine, a
kada to sve nije dovelo do eljenog rezultata, onda su joj sa najgrubljim
izrazima naredili da rairi noge, pa su je gumenim palicama tukli po polnom
organu..." (Z.s. Lili Lanji od 8 februara 1945)
... Mnoge mukarce su zlostavljali krvniki, udarajui ih specijalnim
tapiima po polnim udovima. Ovo su inili i sa enskinjama, tako da su dve
morale abortirati. Zlostavljanje su naroito obavljali nad enskim
pritvorenicima, koje su nekako manje pokazivale slabosti od nas mukaraca,
te su ih jo nemilosrdnije tukli.. Svako izlaenje na nunik pro-praeno je
nemilosrdnim kundaenjem, tako da rtva esto puta nije svrila svoju
potrebu...
Naroito su nas zlostavljali prilikom manevrisanja vozova (zatvor se nalazio
neposredno pored eleznike pruge) kada se nae zapomaganje nije moglo uti na
ulici..." (Z s. Mihalja Leveja od 22 marta 1945). Oni koji su ostali uporni i utali
bili su podvrgnuti naroito tekim torturama.
... im sam doveden u utu kuu" smeten sam meu ostale
zatvorenike, a mesto sam dobio ba neposredno pored Dr. Singera Adolfa,
koji je kasnije bio osuen na smrt i obeen. Dr. Singer, kada sam ja doao
bio je ve potpuno premlaen. Jedna noga usled batinanja po stopalima bila
je sva zagnojena i videla se velika otvorena iva rana, u kojoj su se videle
same kosti... Ranu lekar uopte nije leio niti previjao. Ja sam vie puta lino
previjao i istio ranu. Na noge nije mogao uopte da stane. Svagde smo ga
nosili po dvojica...
Osim toga i ruke su mu bile izlomljene, ili bar kosti u rukama naprsle u tolikoj
meri, da nije mogao rukama nita raditi... Poto nije mogao ii, po dvojica smo ga
nosili na sasluavanje i prilikom sasluavanja bio je zlostavljan..." (Z.s. Josipa
Kujundia od 14 aprila 1945) Mnogi su podlegli povredama zadobivenim od tih
tortura. Drugi su pokuali ili izvrili samoubistvo.
... Kada sam ja bio zatvoren, bili su tamo: jedna de-vojka, Lilika Bern,
koju su posle obesili, bio je Kara, koji je isto obeen, i mnogi drugi. Skoro
svakog su na isti nain besciljno tukli i muili. Od batina su neki i umrli.
Jedan od

162
 drugova je skoio s prozora i tako poginuo. Onda su prozore na spratu
daskama zakovali. Ja sam video kada je taj drug skoio s prozora. Jedan je
drug pod batinama glavake skoio niz stepenice i teko se ranio, sve je
vilice polomio." (Z.s. Vase Besermenjija od 13 decembra 1944).

Glava V

Prinudni rad

Pozivanje na prinudni rad. U prvoj polovini 1942 jednom dopunom zakona o

narodnoj odbrani uvedena je radna obaveza za sve narode nie rase" u Maarskoj, pa
i za one anektiranih" oblasti Vojvodine. Zakonski predlog obrazloio je tadanji
ministar narodne odbrane da ti ljudi, koji ,,nisu dostojni niti pouzdani da slue u ma-
arskoj vojsci kao vojnici", moraju za svoju otadbinu" bar da rade.
Na osnovu te zakonske dopune usledilo je i pozivanje vojvoanskih Srba, ostalih
Slovena i Jevreja na radnu slubu u vie mahova. Pozivali su sve mukarce od 21 do
48 godina starosti; ukupno je pozvano na radnu slubu do 1943 godine oko 4.000
Jevreja.
U mestima koja su odreena za prikupljanje izvrili su maarski lekari pregled
obveznika, pregled, koji je za svakog pojedinca trajao nekoliko sekundi i pretstavljao
samo ispunjenje zakonske forme. Obveznici su skoro bez izuzetka proglaeni
sposobnim za radnu slubu, iako je meu njima bio i znatan broj lica s tekim
oboljenjima sa sranom manom, tuberkulozom i drugim tekim bolestima.
Sva sposobna lica podvrgnuta su odmah posle toga linom pretresu koji je, za
razliku od lekarskog pregleda, trajao dugo i bio vren temeljno i savesno; oduzimali
su sav novac preko 100 pen-gea, dragocenosti i lekove.
Od obveznika Jevreja formirali su radne ete od po 200250 ljudi i ove uputili
u razne radne logore u Ukrajini, u Borskom rudniku i Maarskoj. U Vojvodini je
ostao samo neznatan broj obveznika, i to u radnom logoru u Somboru.
Neemo se zadravati due na izlaganju postupka Maara prema obveznicima u
radnim etama u Maarskoj i Somboru. Postupak prema njima, do ulaska Nemaca u
Maarsku, iako neovean, nije imao za posledicu masovno istrebljenje tih ljudi.
Drukije, meutim, bilo je s etama upuenim u Ukrajinu i Bor.
Izloiemo na ovom mestu samo ivot i sudbinu Jevreja u radnim etama
upuenim u Ukrajinu; o zatoenicima u Borskom rudniku bie rei u drugom odeljku.
Radne ete u Ukrajini. Od oko 4.000 Jevreja iz Bake i Baranje mobilisanih
za prinudnu radnu slubu, uputile su maarske

163
 vlasti oko 1.500 obveznika na rad u Ukrajinu. Ovi su upueni prethodno u Koice
gde je bilo sakupljeno oko 10.000 Jevreja obveznika iz svih delova Maarske.
,,Pre polaska iz Koica bio nam je dozvoljen oprotaj od naih
porodica. lanovi naih porodica doli su u Koice; meutim, tamo ih je
doekala maarska andarmerija i pogranina straa te ih je potpuno
opljakala oduzevi od njih pakete, koje su poneli za nas sa toplim veom i
hranom pa je ak i njih opljakala, oduzevi im novac i nakit pod iz-
govorom da su oni to sve hteli nama dati. Tako smo poli za Rusiju uoi
zime, potpuno neopremljeni." (Z.s. Dr. Jovana Doja od 5 septembra 1945)
19 septembra krenulo je u Ukrajinu oko 1.500 jugoslovenskih Jevreja u letnjim
odelima, bez ebadi i bez ikakve hrane.
eta 105/III, koja se sastojala iskljuivo iz jugoslovenskih Jevreja upuena je na
front u Ostrogorsk. Rad se sastojao u kopanju rovova. Novembra meseca zapoeli su
strahoviti mrazevi, a radnici su bili u lakom odelu bez toplog rublja i pokrivaa.
Radili su danju i nou, po najveoj zimi, pa i po zimi od 40, kada je zemlja bila
tako smrznuta da je nemogue bilo kopati. Ljudi su se svakodnevno smrzavali.
Ova je eta imala stanove u poluporuenim talama, koje nisu mogle tititi ljude
od vetra i zime. Dobro odeveni maarski stra-ari smenjivali su se zbog zime svakog
sata; Jevreji su po celu no morali izdrati u tim talama, bez pokrivaa, jer im
Maari nisu dali pokrivae ni u najveoj zimi.
Pored muka koje su trpeli od zime, radnici su bili izloeni i zverskim postupcima
i kaznama od strane straara i oficira. Kanjavani su i zlostavljani za najmanju sitnicu.
Kazne su bile batinanje ili veanje o stub po 2 sata po najveoj zimi. Kazne su
izvravane u vreme odreeno za odmor i to javno; svi ostali obveznici iz ete ka-
njenog morali su, bez obzira na umor i hladnou, satima da stoje i gledaju muenje
svojih kanjenih drugova. Od 124 oveka, koliko je brojala ova eta, umrlo je za
nekoliko nedelja 29 lica, a 70 teko obolelo. Kada je Crvena Armija poetkom 1943
oslobodila tu etu u ivotu je bilo ostalo svega 6 lica.
Na sline postupke prema Jevrejima radnicima nalazimo i u radnoj eti br.
105/IX u kojoj je bilo takoe Jevreja iz Bake:
,, . .. Moja eta u Rusiji radila je na krenju ume i popravljanju
drumova, a posle na sakupljanju mina na niijoj zemlji, i to bez svake
prethodne izobrazbe. Zadatak tih skupljaa mina bio je taj, da rukom ili
pripremljenim tapovima pronau poloene mine, da ih demontiraju i uine
bezopasnim. Sve su to radili ljudi bez prethodne obuke, bez potrebnog alata,
nalazei se stalno u ivotnoj opasnosti. Sva-

164
 kodnevno su se deavale nesree mine su eksplodirale i dnevno su
osakaeni ili ubijeni po dvojica-trojica. Spavali smo u upi bez tavana, dok
su honvedi bili smeteni po kuama, i to svaki posebno. U groznoj ruskoj
zimi nismo imali ni slame, o peima nije bilo ni govora, veina od nas nije
imala ni pokrivaa, tako da smo neverovatno mnogo trpeli od zime. Ljudi su
se smrzavali danju i nou...
5 januara 1943 godine ispostavilo se, da su nas Rusi opkolili sa sviju
strana. Nas je straa bezglavo vodila nekuda, zatim nas vratila na mesto
polaska, pa smo poli u drugom pravcu i tako smo lutali okolo sve do 17
januara, dakle 12 dana stalnog napora, skoro bez hrane. Na ledenim i strmim
putevima, gde ni konji nisu mogli da vuku prevozna sredstva, isprezali bi
konje, pa smo mi morali gurati i vui kola, koja su bila natovarena njihovom
linom spremom. Kada bi kola izgurali na vrh brda, morali smo treim
korakom da se vratimo po druga. Naravno, od gladi, napora i zime potpuno
iznureni ljudi su padali, ali straa ih je terala kundacima i batinama da ustanu
i nastave rad." (Z.s. Dr. Jovana Doja od 5 septembra 1945)
Od cele ete svedok je jedini od Jugoslovena Jevreja koji je ostao u ivotu.
Potresan je iskaz dvojice Jevreja koji su uspeli da pobegnu iz svojih eta, koje su
radile u Donskom bazenu jedna pored druge tokom 1942/3 godine.
Dezider osberger, iz Novog Sada radio je u jednoj kanjenikoj eti. Radilo se
od zore do mraka bez prekida, izmeu dva fronta. Radili su i po najveoj zimi; svako
je morao da iskopa dnevno rov od 3 m duine, 1,20 m dubine i 0,80 irine; ko ne bi
uspeo da obavi taj posao bio je strogo kanjen. Pored zime, tekog rada i gladovanja,
zbog kojih je smrt kosila ljude, Maari su svakog dana ubijali ljude ni za to; pored
svakodnevnih ubistava, Maari su za 20 dana dva puta desetkovali etu: svaki deseti
je bio izdvojen i streljan u prisustvu cele ete. Streljanje su izvrili zbog toga to su
navodno uhvatili neke radnike da se pripremaju za bekstvo.
,, . . . Drugi put bi kao razonodu praktikovali ovo: izabrali bi jednog ili
drugog, poslali u izvesnom pravcu a posle nekoliko koraka su ga streljali u
lea... Za 20 dana ubijeno je iz nae grupe od 192 oveka, 82... To nije udo,
jer kada je naa grupa polazila iz Segedina, onda je na stanici jedan
potpukovnik rekao pratiocima vojnicima da e se oni vratiti tek kad nas bude
nestalo sa zemaljske kugle..." (Z s. Dezidera osbergera od 26 novembra
1945).
Drugi svedok, Adolf Fekete, iz Novog Sada, iskazao je da je u njegovoj eti
vladao skoro isti sistem istrebljenja Jevreja. I u nje-

165
govoj eti je bilo vie puta desetkovanja. Maari su streljali tom prilikom 70 lica.
Posledica takvog zloinakog rada maarske komande i maarskih vojnih
straara u jevrejskim radnim etama u Ukrajini bila je ta, da se od 1.500
jugoslovenskih Jevreja koji su u jesen 1942 godine upueni na rad u Ukrajinu, vratilo
svega desetak ljudi. Svi su ostali streljani ili su pomrli od zime, gladi i bolesti.

ODELJAK DRUGI

NEMACKA OKUPACIJA (MARTOKTOBAR 1944)

Glava VI

Prve mere

19 marta 1944 ule su nemake trupe u Maarsku i u oblasti Jugoslavije koje su

bile dotle pod maarskom okupacijom.
Prve mere koje su Nemci po svom ulasku u Vojvodinu primenili protiv Jevreja
ne razlikuju se u svojim glavnim crtama od mera koje su primenjivali ranije, 1941
godine, prilikom ulaska u Srbiju, Hrvatsku ili Bosnu. Samo je vremenski razmak od
poetka primene prvih mera pa do potpunog unitenja ili deportacije Jevreja u logore
smrti postao mnogo krai: od nekoliko meseci, koliko je iznosio u Srbiji, Hrvatskoj i
Bosni, spao je u Vojvodini na svega nekoliko nedelja.
Znamo iz dosadanjih izlaganja da se te prve mere sastoje uglavnom u
pojedinanim ubistvima, masovnom zlostavljanju i po-niavanju Jevreja, u pljaki,
hapenju i internacijama, u potpunom iskljuenju Jevreja iz privrednog i kulturnog
ivota svoje otadbine. Ni od jedne od tih mera nisu bili poteeni ni Jevreji Bake i
Baranje.
Ubistva, hapenja i zlostavljanja. Nemaki vojnici ili folks-dojeri ubili su
neposredno po ulasku desetak Jevreja (u Parabuu 4, u Staroj Kanjii 3, u Novom
Sadu, Subotici i Senti po 1).
Hapenja Jevreja, meutim, izvrili su Nemci masovno. Zatvorenici su po
pravilu svuda bili zlostavljani; ponegde zlostavljani u toj meri da su pojedini podlegli
telesnim povredama jo u samom zatvoru ili kasnije po putanju na slobodu (u Novom
Sadu, Subotici, Senti, Somboru i drugim mestima).
Tako je na primer, u Novom Sadu Gestapo uz pomo folksdoj-era uhapsio
preko 300 Jevreja i doveo u prostorije hotela Slobode", koje su sluile kao zatvor.
Uhapena lica smatrana su istovremeno taocima. Preko dana radili su najtee fizike
radove zlostavljani od straara i nadzornika; nou su sluili za zabavu i razonodu
svojim

166
nemakim straarima i pripadnicima mesnih faistikih nemakih i maarskih
organizacija, koje su radi toga dolazile u zatvor. Tako su zatvorenici posle tekog
dnevnog rada nou morali da izvode razne gimnastike vebe, na veliko uveseljavanje
prisutnih graana faista. Kada bi se sve to zavrilo i posetioci otili iz zatvora, stra-
ari su nareivali Jevrejima da ostatak noi provedu stojei, ne dozvoljavajui im da
spavaju, a kada bi neko klonuo i pao, tukli su ga dotle dok nije ponovo ustao i stao
pored zida sa ostalima. Na slian su nain postupali Nemci i sa zatvorenicima
taocima po drugim mestima.
Veina tih talaca putena je kuama posle boravka od 1920 dana u zatvorima.
Ali su na slobodi proveli samo nekoliko dana: odmah je zatim dolo do masovne
internacije Jevreja mukaraca i internirana lica odvedena su u koncentracioni logor u
Bakoj Topoli.
Logor u Bakoj Topoli. Logor u Bakoj Topoli koga su Maari osnovali
odmah po okupaciji Bake i koji je tokom tri godine maarske okupacije sluio u
razne svrhe kao sabirni logor za deportirce, kao logor za politike krivce, itd.
preuzeli su odmah po ulasku Nemaca SS-ovci.
Aprila 1944 poinju da pristiu u logor prvi internirci Jevreji. To su bili
uglavnom Jevreji iz Bake, ali je u njemu bio smeten i manji broj Jevreja iz
Maarske. Posle kraeg ili dueg boravka u logoru retko ko due od etiri nedelje
internirci su upuivani dalje u nemake koncentracione logore. Kroz logor je na taj
nain prolo oko 3.000 jugoslovenskih Jevreja; proseno brojno stanje logora u aprilu
mesecu iznosilo je oko 1800 ljudi.
Uhapena lica trpela su u tom logoru sva maltretiranja i ponienja kakva su bila
uobiajena u SS-ovskim logorima te vrste.
Logor u Bakoj Topoli nije bio podeen za radni logor, te stvarnog rada u njemu
nije ni bilo. Ali je komanda logora izmiljala sve mogue naine da i tim putem
putem prekomernog fizikog napora ljude iscrpe, izmui i ponizi. Internirci su
vrili potpuno nepotrebne radove, na primer raskopavali jedno brdace i bili primorani
da zemlju prenose u dragaima, koje su morali da pune akama, jer su im Nemci
oduzeli lopate. Zatim su internirce uprezali u plugove i drljae i na taj su nain,
upotrebljavajui ljude umesto stoke, Nemci preorali velike komplekse zemljita oko
logora.
Za svaku pogreku sledovale su kazne: batinanje, gimnastika po kazni, koja se
sastojala u tome da su ljudi morali satima da tre u krug, da se po komandi bacaju na
zemlju i opet diu, da prave ablje skokove, itd, bez obzira na starost i fiziku
kondiciju.
Postepeno je ovaj logor ispranjen; 18 jula bilo je u njemu svega 16 lica, ostale
su Nemci otpremili u Osviecim.
Protivjevrejsko zakonodavstvo. Istovremeno s hapenjem i interniranjem
Jevreja izdaje maarska marionetska vlada ceo niz uredaba radi upotpunjavanja
protivjevrejskih mera ranijih maar-

167
skih vlada, koje su Nemci smatrali preblagim. Sve su ove mere bile upravljene
uglavnom na dalje poniavanje Jevreja, na njihovo potpuno iskljuenje iz drutvenog
ivota kao i na pripremne mere za konfiskaciju jo preostale jevrejske imovine.
Tako izlaze jedna za drugom: naredba o zabrani da se nejevre-jin zaposli u kui
gde je makar samo jedan lan Jevrejin; naredba da svi Jevreji poev od 6 godina
starosti moraju nositi jevrejski znak (Broj 1240/1944); naredba kojom se Jevrejima
zabranjuje putovanje (Br. 1270/1944); naredba da se imaju otpustiti svi Jevreji koji
vre ma kakvu intelektualnu slubu; naredba o obaveznoj prijavi imovine i o
sekvestraciji iste (Br. 1600/1944) i dr.

Glava VII

Deportacija Jevreja Bake i Baranje

1) I n t e r n a c i j a
Pripreme. Tok pripreme vidi se iz poverljivih naredaba i raspisa maarske
vlade, koji se nalaze u posedu Dravne komisije za ispitivanje ratnih zloina FNRJ.
Prvi po redu dokumenat je naredba maarskog ministra unutranjih dela br.
6163/1944 od 7 aprila 1944, upuen kao okrunica strogo poverljive prirode svima
ustanovama i komandama koje su imale da uestvuju u izvrenju internacija. Ona u
prevodu glasi:
Maarska kraljevska vlada oistie uskoro dravu od Jevreja. Jevreje
treba premestiti u odreene sabirne logore, bez obzira na pol i starost. U
gradovima i veim optinama jedan deo Jevreja smestie se kasnije U
jevrejske zgrade, odreene od redarstvene vlasti, odnosno u geto.
Prikupljanje Jevreja vrie teritorijalno nadleno redarstvo i maarska
kraljevska andarmerija. Nemako redarstvo sigurnosti izla-zie na lica
mesta kao savetodavni organ. U sabirnim logorima ostae samo oni Jevreji,
koji su opasni u pogledu javne bezbednosti, dok e se ostali razmestiti po
jevrejskim kuama... Jednovremeno sa sakupljanjem i otpremanjem Jevreja,
mesne vlasti e odrediti odbore, koje e zajedno sa nadlenim redarstvenim i
andarmeriskim organima zakljuiti i zapeatiti stanove i radnje Jevreja;
novac i vrednosti (zlato, srebrne stvari itd.) napred spomenuti organi uzee
na uvanje. Jevreji koji e se otpremiti mogu poneti sobom samo odelo koje
je na njima, najvie dve preobuke vea, hranu za najmanje 14 dana po glavi,
nadalje 50 kg raunajui tu i teinu postelje, pokrivaa i matraca...
Upozoravam vlasti na to, da se svi Jevreji, koji su pobegli ovamo iz drugih
dr-

163
ava tretiraju bez izuzetka kao komunisti i svi e se zatvoriti u logor. Ova moja
naredba ima se smatrati strogo pover-ljivom. Vlasti, odnosno komandanti, odgovorni
su zato da o njoj pre poetka ienja niko ne dozna." Drugi dokumenat je uputstvo o
izvrenju gornje naredbe izdate od strane istog ministra. Ovo je uputstvo izdato posle
konferencije u ministarstvu unutranjih dela na dan 19 aprila 1944 godine, kojom su
prilikom utvrene pojedinosti oko izvrenja naredbe od 7 aprila. Izmeu ostalog,
pomenutim uputstvom nareuje se da se sa hapenjem Jevreja otpone 26 aprila 1944
godine i da se internirani Jevreji smeste u prazne magacine, naputene fabrike,
ciglane, je-vrejske zgrade, bogomolje, i t.sl.
Hapenje. U noi 25 i 25 aprila 1944 godine izlepljene su javne objave u
svima mestima Bake i Baranje gde je bilo Jevreja kojim je ovima, bez obzira na pol i
doba starosti, zabranjeno da naputaju svoje stanove.
Primera radi dajemo prevode dveju takvih objava.
Objava u Novom Sadu imala je ovu sadrinu:
Prema nareenju m. kr. vlade saoptavamo: od 26 aprila 1944 godine
od 5 sati ujutro pa do dalje naredbe Jevreji ne smeju da napuste svoj stan.
Zakupnici koji stanuju u kuama koje su vlasnitvo Jevreja duni su od sada
plaati kiriju gradskom poreznom uredu. Niko ne srne primiti novac ili druge
predmete od Jevreja na uvanje. Svi oni koji su preuzeli na uvanje od
jevrejskih lica novac, nakite, llime ili ma koji drugi predmet od vrednosti
duni su isti, pod pretnjom krivinopravne odgovornosti, prijaviti gradskom
poglavarstvu u roku od 48 sati. Svi oni, koji gornje nareenje ne posluaju...
najstroije da se kazne... Novi Sad, 26 aprila 1944 godine, Dr. vitez Nagy
Miklos, gradonaelnik, Zombory Gyula, upravnik policije".
U Senti je objava glasila:
Saoptava se svim licima jevrejskog porekla... koja stanuju na teritoriji
grada Sente, da poevi od 26 o.m. ujutro u 5 sati ne smeju napustiti svoje
stanove... Maarska kr. policija upotrebie oruje protiv onoga kcji tu
zabranu povredi. Na podruju grada Sente stupio je na snagu Stata-rium,
nareenja ovoga prekog suda su i danas na snazi... Pozivam stanovnitvo, da
svako kod koga se nalazi na uvanju imovina, novac, nakit ili kakva druga
vrednost koja je svojina Jevreja to odmah prijavi gradonaelniku.
Upozoravam sve one hriane, koji su od 22.III.1944 godine sklopili ma
kakav kupoprodajni ugovor ili posao sa Jevrejima, da bez-uslovno udovolje
svojoj dunosti prijave takvih ugovora, jer e se protiv hriana koji to
propuste, preduzeti najstroije

169
 mere koje povlae sobom i interniranje krivaca i konfiskaciju cele njihove
imovine. Senta, 25 aprila 1944 godine, dr. G. Ussath Gyorgy, s.r.
gradonaelnik."
Istoga dana, ve od 5 asova ujutro, zapoele su maarske vlasti, uz pomo
nemake policije, da hapse sve Jevreje i da ih odvode u prostorije odreene za
privremeni smetaj.
U Novom Sadu trajala su hapenja i pretres nekoliko dana. Kao i svuda dotad
kad se radilo o prikupljanju Jevreja radi potpunog istrebljenja, od internacije nisu bili
poteeni ni odojad, ni bolesnici, pa ni samrtnici. Tragali su za svakom enom,
starcem ili staricom, detetom, bolesnikom; dovodili ove poslednje iz bolnica; izvlaili
ih iz samrtnikih postelja. Obavljali su sav ovaj rad tako temeljno kao da se radi o
poteri za najteim zloincima ili o licima koja ugroavaju opstanak drave. Sva su
uhapena lica zatvarali u novosadsku sinagogu, gde je zatim policija izvrila isto tako
temeljan pretres, tragajui za skrivenim novcem i dragocenostima. Prilikom pretresa
svlaili su ene i devojke gole i na najbrutalniji nain traili zlato i nakit po svima
delovima tela.
Kada su pokupili sve jo preostale novosadske Jevreje oko 1900 lica i
zavrili s njihovim pretresom, uputili su ih sve vozom u Suboticu i zatvorili ih u
sabirni logor. Na slian nain izvrile su nemake i maarske vlasti hapenje Jevreja i
u svima ostalim me-stima Bake i Baranje. Jedino su subotike Jevreje potedeli tada
od hapenja: njih su u prvo vreme zatvorili u izdvojen deo grada, koji je imao da
poslui kao geto.
Sabirni logori. Svi uhapeni Jevreji, posle kraeg ili dueg boravka po
sabirnim mestima u svom gradu radi prikupljanja i pretresa, prebaeni su u sabirne
logore.
Novosadski Jevreji i Jevreji iz Srednje Bake zatvoreni su u logor u Subotici, a
oni iz istone Bake u logor u Segedinu. Kasnije su Jevreje iz oba ova logora prebacili
u logor u Baji, gde su se ve pre toga nalazili Jevreji iz Baranje. Subotike Jevreje
odveli su iz geta u Subotici u logor u Baalmau, gde je pored njih bilo i Jevreja iz
drugih manjih mesta severne Bake.
Subotiki logor. Sabirni logor u Subotici nalazio se u jednom naputenom
mlinu. U etvorospratnu zgradu bilo je smeteno oko 4.000 lica oba pola, svih doba
starosti. Spavalo se na golom betonskom podu, bez slame. Za ishranu interniraca nisu
se logorske vlasti uopte starale: internirci su iveli od hrane koju im je subotika
jevrejska optina nabavljala i spremala. Sva briga maarskih logorskih vlasti svela se
na to da od interniraca opljaka i ono malo stvari koje su prema ministarskoj naredbi
smeli imati sobom, kao i da od pojedinih imunijih Jevreja, u ijim stanovima nisu
zatekli onoliko stvari od vrednosti koliko su oekivali, torturama iznude podatke o

170
tome gde su svoju imovinu sklonili. Pojedina od tih lica vraali su u mesto gde su
uhapena ili u zatvor Gestapo-a u Novom Sadu, gde su i ljude i ene strahovito muili,
da bi od njih izvukli eljene podatke. Neka od tih lica nisu se vie vratila u logor niti
se ikad doznalo ta se s njima zbilo.
Posle oko dvadesetak dana provedenih u subotikom logoru, internirci su
prebaeni u logor u Baji.
Segedinski logor. Nisu proli bolje ni Jevreji iz istonog dela Bake, koji su
bili koncentrisani u sabirnom logoru u Segedinu. Ni ovde nije bilo nita pripremljeno
za njihov smetaj. Logor se nalazio u segedinskoj sinagozi. Dve nedelje su internirci
spavali na kamenom podu, zbijeni svi zajedno, muki i enski, odrasli i deca, zdravi i
bolesni. Ni ovde se maarske vlasti nisu starale za hranu, ve ju je-nabavljala i
spremala segedinska jevrejska optina. Za dve nedelje boravka u tom logoru umrlo je
40 interniraca, veinom starijih lica i male dece. Izmeu 10 i 15 maja internirci iz
ovog logora ta-kode su prebaeni u logor u Baji.
Logor u Baji. U drugoj polovini maja 1944 u logoru u Baji bilo je prikupljeno
oko 8.000 vojvoanskih Jevreja. Osim interniraca u Bakoj Topoli i subotikih
Jevreja, koji su se tada nalazili jo u subotikom getu, tu je bilo sve to je preostalo od
vojvoanskih Jevreja posle 3 godine okupacije.
Malobrojna jevrejska zajednica u Baji nije bila u stanju da nabavlja ni priblino
dovoljno namirnica za tako ogroman broj ljudi. II logoru je vladala velika glad.
,, .. . Ja sam odmah poao u Baju i uz pomo Branka Debeljakog,
trgovca iz Baje, uspeo sam da se pribliim logoru, koji se nalazio u bivoj
fabrici nametaja Polak. Razgovarati nisam mogao nita. Tom prilikom
video sam da su svi Jevreji izmueni, mravi, skoro sam kostur i video sam
mnoge da su modri u licu i inae da ima tragova na njima od batinanja. Bili
su jako bedno obueni u razderanim odelima, u drvenim papuama, a mnogo
ih je bilo i bosih..." (Z.s. Bo-idara Mudrinskog od 5 februara 1945).
U tom logoru je tokom desetak dana boravka pomrlo ili izvr-ilo samoubistvo 65
lica.
Subotiki geto. Subotiki Jevreji nisu internirani krajem aprila 1944 kao svi
ostali Jevreji Bake i Baranje. Oko 3.0003.500 lica, koliko je jo preostalo
subotikih Jevreja, maarske su vlasti poetkom maja 1944 zatvorile u izdvojeni deo
grada, neposredno pored eleznike stanice i pruge, koje su u to vreme bile izloene
jakom i estom bombardovanju saveznikih aviona. Ova masa ljudi bila je smetena u
nekoliko viespratnih zgrada, po 1520 lica u stan od dve do tri male sobe sa
sporednim prostorijama. Jevreji koji su

171
doterani u geto morali su da ostave sve svoje stvari u svojim ranijim stanovima, koje
su odmah zauzeli ili opljakali lanovi faistikih organizacija, maarska vojska i
andarmerija. Posle nekoliko dana geto je ograen i tako potpuno izdvojen od grada.
Pre 9 asova Jevreji nisu smeli da naputaju geto; najkasnije u 18 asova morali su se
svi nalaziti u getu ulaz se zatvarao, i Jevrejina koga bi uhvatili van geta posle
policiskog asa straari su divljaki premlatili. Nedeljom i praznikom Jevreji nisu
uopte smeli da naputaju geto; radnim danom mogli su ii na trg radi nabavke namir-
nica tek posle 11 asova kad je ostalo stanovnitvo ve bilo podmirilo svoje
potrebe. Stajali su pod strogom policiskom straom, koja je budno pazila da niko od
nejevreja ne zalazi u geto. Mnogi subotiki graani bili su strogo kanjeni, jer su
pokuali da svojim prijateljima Jevrejima pomognu.
16 juna 1944 godine, rano ujutru, iznenada je dola policija i naredila da se svi
stanovnici geta odmah postroje; pod straom ih je sprovela do stanice i u zapeaenim
vagonima prevezla u logor u Baalmau.
Logor u Baalmau. Pored Jevreja iz Subotice nalazio se u logoru u
Baalmau jo i izvestan broj Jevreja iz drugih manjih mesta Severne Bake i
Maarske.
... Tu su bili svi na okupu, bez izuzetka, mladi i stari, bolesni i zdravi,
mukarci i enske... Neki su spavali po svinjcima, neki po talama, neki pod
vedrim nebom, ali svi su bili na goloj zemlji..." (Z.s. Jelisavete Stipi).
Postupak je bio neovean. Internirci su radili najtee i najprljavije poslove, bez
najpotrebnijeg alata. Nadzor nad radom su vrili bavanski SS-ovci, koji su radnike
tukli i prebijali ne samo za najsitnije greke u radu ve i bez ikakvog povoda. Nasilja i
pljake prilikom, pretresa vrili su svakodnevno, uz tuu, pa i tuu ena i dece, staraca
i bolesnika.
Zbog takvih uslova ljudi su umirali svakodnevno. Mnogi su izvrili samoubistvo,
ne mogavi dalje da snose muke i poniavanja svoja i svojih najbliih.

2) D e p o r t a c i j a

Polovinom maja 1944 godine glavni je deo posla oko internacije i koncentracije
Jevreja u sabirne logore bio zavren. U sabirnom logoru u Baji nalazilo se oko 8.000
lica, kroz koncentracioni logor u Bakoj Topoli prolo je za to vreme oko 3.000 lica,
najzad u subotikom getu bilo je zatvoreno 3.000 do 3.500 Jevreja iz Bake, koji su
svakog dana ekali da budu takoe prebaeni u neki sabirni logor. Deportacija i
ubijanje tih 14.00015.000 ljudi, od kojih preko
172
 4/5 ena, dece, staraca ili bolesnika, zavisili su jo jedino od saobraajnih
mogunosti. A ove su Nemci brzo stvorili, uprkos svim smetnjama koje im je inio
bombardovanjem poremeen i vojnim transportima preoptereen saobraaj. Ni skori
slom koji im je pretio nije umanjio njihovu bestijalnu elju za totalnim istrebljenjem
Jevreja, pa makar to bili starci, ene i deca.
Preteni deo interniranih lica odveli su Nemci neposredno u Osviecim, manji
broj iskoristili su prvo za radove po poljskim imanjima i fabrikama, a docnije su
preivele uputili naknadno u logore unitenja.
3) P o l a z a k iz s a b i r n i h l o g o r a
Baka Topola. Jevreji koji su bili internirani u koncentracionom logoru u
Bakoj Topoli doli su prvi na red.
Poetkom aprila 1944 godine oterali su me u logor u Baku Topolu.
U logoru je bilo oko 2.800 Jevreja bilo je ljudi, ena i dece... Posle 14
dana sve ove u logoru pode-lili su u dve grupe, i to jednu stariju lica
preko 50 godina... kojih je bilo oko 400 i ostavili je u logoru; sve ostale, kao
i ene i decu, transportovali su vozom za Nemaku, a o njihovoj se sudbini
dalje nita ne zna... Pre otpremanja u logor izvrili su neki samoubistvo
trovanjem, a jedna Jevrejka strgla je jednom nemakom vojniku no sa
puke i sebi zabola u grudi; ja sam lino video ovu scenu. Za vreme prevo-
enja ovih rtava u logor i po dolasku na stanicu izbacili su ih iz kamiona
zajedno s kuferima i ostalim prtljagom, tako da se pred svakim kamionom
videla gomila iz koje je izmeu pobacanih stvari virila negde glava a negde
noga." (Z.s. Mirka Ronaja od 18. V. 1945).
Baja. Transporti deportiraca iz logora u Baji krenuli su krajem maja: prvi oko
26 maja 1944, a drugi nekoliko dana kasnije.
Gore je ve reeno da su odrasli, za rad sposobni mukarci, bili ranije ili
odvedeni na prinudan rad tokom 1942/4, ili su ih Nemci internirali u koncentracioni
logor u Bakoj Topoli. Transporte koji su polazili iz logora u Baji i Baalmau
sainjavali su, dakle, ogromnom veinom ene, deca, starci i bolesnici.
Takve su bile i povorke koje su Nemci na dan 26 maja poveli iz Bajskog logora
gonei ih kao stoku prema eleznikoj stanici. Mnogobrojni svedoci opisuju sliku
bednih ljudi koje su nemaki i maarski straari terali kundacima i korbaima. Ljudi,
iscrpljeni od gladovanja i stalnih maltretiranja poslednjih mesec dana, jedva su se
vukli po strahovitoj ezi, bacajui usput i Ono malo najpotrebnijih stvari koje im nisu
prilikom mnogobrojnih pretresa opljakali.
Tako su doli do kompozicije, koja je stajala na otvorenoj pruzi van stanice.
Komandu su sad preuzele SS trupe koje su obino pra-

175
tile takve transporte. Na poljani su Jevreje podelili u grupe od po 7080 lica. ekalo
se satima i satima po najveoj pripeci dok se nije izvrilo prebrojavanje i utovarivanje
u vagone jedne grupe za drugom po 7080 lica u jedan vagon. Prozori na
vagonima bili su pokriveni daskama, a vagonska vrata odmah po ulasku ljudi u vagon
zakljuana.
U vagonu je bila strahovita vruina: 7080 lica jedva su mogli stati u vagon
predvien za 40 lica. Nije bilo ni vazduha ni prostora za toliki broj osoba; ljudi su
padali u nesvest od vruine, deca su plakala i vriskala. Vedro vode koje je bilo
stavljeno u svaki vagon ispranjeno je za tren oka, jer se pre toga stajalo po najveem
suncu nekoliko sati, bez mogunosti da se doe do kapi vode. Uzalud su bile molbe za
dozvolu da se vedra ponovo napune vodom. Uz pla i vrisak male dece, uz vapaje i
molbe bednih ena i bolesnika, krenuo je voz u logor smrti.
Baalma. Skoro pod istim strahovitim uslovima odlaze i transporti iz
Baalmaa. Jedan od transporata sa subotikim Jevrejima krenuo je na put 25 juna
1944. Pre polaska iz logora i na stanici maarski straari oduzeli su od Jevreja sve
stvari, osim po jedne pre-obuke rublja. Oduzeli su im i sve line isprave i spalili ih
usred logorskog kruga, govorei internircima da im na ovom svetu i onako nee vie
biti potrebne isprave. I u tim su transportima internirce natrpali po 7080 ljudi u
jedan vagon, iji su prozori bili zakovani daskama, a vrata celim putem zakljuana.
... Scena je bila strana. One ljude koji nisu mogli
sami da idu peke do stanice, tovarili su na pediterska kola
trpali kao dakove jedan preko drugog, i uo sam da su se
neki poguili na putu do stanice. Bilo je ena koje su se
tek pre nekoliko dana porodile, pa su neke umrle, kao i
njihova odojad, jo pre nego to su stigle na stanicu."
(Z.s. Mirka Ronaja od 18 maja 1945).
Putovanje. Zbijeni u vagonu tako da nisu svi istovremeno mogli ni esti, bez vode,
i najstranije bez vazduha, putovale su bedne mase staraca, ena i dece u susret
smrti. Prolo je po 36, pa i po 48 sati u nekim transportima, dok su SS-ovci, prvi put
od polaska, dozvolili da se otvore vrata i da ljudi uzmu vode i obave nudu izvan
vagona.
Svedoci koji su videli te transporte u prolazu opisuju ih ovako:
... Ja sam maja meseca 1944 godine bio na prisilnom radu u Szatmar-
u i radio sam na stanici. Kroz Szatmar je prolo 78 eleznikih
kompozicija sa Jevrejima. Vagoni su bili prepuni sa njima. Video sam
napisano na vagonima da u pojedinim ima preko 80 lica. Vozovi su stajali
na stanici u Szatmar-u i tom prilikom Jevreji su molili za vodu i hleb, ali
niko nije smeo prii blie vozu, poto andarmerija nije

174
 dozvoljavala. Po prianju eleznikog osoblja, bio je dosta veliki broj mrtvih, tako
da sam uo da je iz jedne kompozicije izbaeno na toj strani 15 leeva..." (Z.s.
Salamona Polaka od 3 februara 1945).
... Na radu sam bio u Segedinu sa jednom grupom Jevreja, a radili smo na
raiavanju ruevina od bombar-dovanja... Video sam da su u vagone potrpali
najmanje po 80 dua. Bila je velika vruina; iz vagona uli su se jauci i molbe za
vodu, ali niko nije smeo da im da vode, jer to nisu dozvoljavali pratioci voza
nemaki vojnici i maarski andarmi. Iz vagona Jevreji nisu mogli uopte izii na-
polje, jer su vagoni bili plombirani. Vozovi se uopte nisu zadravali u Segedinu,
ve su posle kraeg vremena nastavili put dalje..." (Z.s. Lajoa tajna od 13
februara 1945).
Dolazak. Prvi transport koji je iz Baje krenuo 26 maja upuen je pravo u
Osviecim i stigao je tamo 29 maja.
... Nas su smestili u vagone tako da nas je bilo u vagonima 80100 osoba
raznog pola i raznog doba. Vagone su zatvorili i plombirali. Nas su poveli za
Gornju lesku, u mesto Auschwitz. Tako smo bili zatvoreni sve do Bekog Novog
Mesta; dotle nam nisu otvarali vagone niti davali vode. Kada su otvorili vagone,
bilo je ve mnogo pomrlih i poludelih, te su mrtve i poludele iz vagona izneli.
Kada smo poli, ponovo su nas zatvorili u vagon i ovaj plombirali, te nam nisu
vie otvarali sve do Auschwitz-a...
Kada smo prolazili pored naeg voza videli smo u naim vagonima
strahovite prizore poludelih i mrtvih naih Jevreja, koji su, dok smo putovali,
umrli i poludeli..." (Z.s. Adele Homan od 14 aprila 1945).
,, . .. Pre nego to smo odvedeni za Nemaku, bila sam prisutna kada je
nemaki oficir koji nas je sprovodio, dve starice, koje su bile bolesne, izmom
udario u glavu, tako da su odmah umrle, samo da ih bolesne ne vodi... U Baji smo
bili predati nemakim vlastima, koje su nas smestile u 50 marvenih vagona, iste
plombirali i poveli nas za Poljsku... Tako smo putovali tri dana i tri noi, uvek u
plom-biranim vagonima. Za vreme puta u naem vagonu umrle su dve starice, pa
iako smo vikali da imamo mrtve u vagonu, niko se na to nije obazirao, ve smo
putovali dalje. U me-stu Gansendorf prvi put su otvorili vagone i tada je iz nae
kompozicije izneseno 45 leeva, koji su tamo sahranjeni. Pre nego to su leevi
sahranjeni, isti su bili skinuti goli i tako sahranjeni... Posle zadravanja od par
sati, bili smo

175
 ponovo uvagonirani i tako u plombiranim vagonima putovali jo dva dana i
jednu no do mesta Auschwitz...
Kada smo stigli u to mesto bilo je ve mnogo mrtvih po vagonima.
Videli smo kako su te mrtve u kamionima vozili za krematorij um..." (Z.s.
Klare Bek od 16 aprila 1945).
Drugi jedan transport iz Baje, koji je krenuo nekoliko dana kasnije, zaustavio se
u Gansendorf-u, gde su Nemci izabrali ljude koji su jo bili sposobni" za rad i uputili
ih u razne komande u Austriju. Vei deo transporta nastavio je put za Osviecim.
Transport jugoslovenskih Jevreja iz Baalmaa podeljen je u Segedinu na dva
dela. Jedan deo, sa oko 700 Jevreja sposobnih" za rad, upuen je u Strasshof u
Austriji, a odatle u radne komande. Drugi deo transporta sa preko 3.000 ljudi nastavio
je put za Osviecim preko Koica.
.. . Nakon osam dana ponovo su nas utovarili u vagone, ali sada ve
po 70 lica u jedan vagon i odveli za Segedin, gde su vei deo vozne
kompozicije zajedno sa pretenim de-lom subotikih Jevreja odveli kako
sam posle saznao u pravcu Koica, a nas od prilike 700 Subotiana sa jo
mnogo Jevreja iz Maarske, odveli za Strasshof kod Bea. Ovo putovanje je
trajalo 6 dana, a celo vreme nisu nam davali jesti; nudu smo morali vriti u
vagonu. Kada smo stigli u Strasshof onda smo meu naima nali oko 120
mrtvih koje smo morali spaliti. Bilo je meu nama vie njih koji su na putu
poludeli. Kada smo stigli u Strasshof, onda su Nemci ovakve ludake stavili u
jedan vagon, tamo su bacili jo oko 1520 leeva, te su vagon zakljuali i
vie nisu otvarali dok ljudi nisu poginuli..." (Z.s. ora Fodora od 12 fe-
buara 1945).

4) P l j a k a n j e jevrejske imovine
Za razliku od stanja koje je vladalo u oblastima Jugoslavije koje su nemake
trupe posele jo 1941 godine, gde su Nemci sami ili uz pomo domaih izdajnika ve
posle 34 meseca okupacije oduzeli od Jevreja najvei deo imovine, u Bakoj i
Baranji maarski se okupator ograniio do aprila 1944 na oduzimanje jevrejskih
privrednih preduzea, na povremene pljake, kontribucije i razne iznude i ucene.
Izvestan deo svoje imovine zadrali su Jevreji sve do okupacije Maarske od strane
Nemaca.
Jedan od glavnih ciljeva deportacije Jevreja koju je u sagla-snosti sa Nemcima
naredila maarska vlada bio je i taj da se od Jevreja oduzme i taj ostatak njihove
imovine. To jasno proizilazi iz raznih naredaba o internaciji i deportaciji Jevreja, u
kojima je pitanju osiguranja te imovine posveena glavna panja.
176
 Tako naredba ministra unutranjih poslova br. 6163/44 koju smo ve citirali,
nareuje, da se prilikom skupljanja Jevreja imaju oduzeti radi uvanja" dragocenosti i
novac; predvia ta sve Je-vreji mogu poneti sobom itd. Uz naredbu izdato je uputstvo
da se trokovi ispranjenja" imaju pokriti iz gotovog novca uzetog od Jevreja.
Vrednosne stvari, novac, pisae strojeve, bicikle, fotografske aparate i sl. treba
otpremiti filijali Narodne banke. Treba obratiti naroitu panju na to da Jevreji ne
sakriju gotov novac, dragocenosti i nakite.
Da bi se pak obezbedila jevrejska imovina za konfiskaciju jo pre nego to pone
skupljanje i iseljavanje Jevreja, izdata je naredba ministra pretsednika br. 1500/1944
od 16 aprila 1944 godine kojom je odreena obavezna prijava i sekvestracija skoro
celokupne jevrejske imovine.
I pored svih tih naredbi, od jevrejske imovine, od koje je faistika vlada
oekivala znatne prihode, samo je mali deo dospeo do dravnih magacina i trezora;
glavnu korist od pljake imali su ba oni koji su uestvovali u uzapivanju, popisu i
predaji, tj. organi ma-arskih graanskih i vojnih vlasti, kao i pripadnici raznih
maarskih i nemakih faistikih organizacija.
Tako su, na primer, maarski andarmi i faisti prilikom hapenja Jevreja ili
prilikom pretresa njihovih stanova pljakali ili krali sve to su hteli, pa tek onda
zapeatili stan. Isto su inila i lica koja su imala za dunost da vre popis stvari
naenih po jevrejskim stanovima, zatim lica koja su te stvari pakovala radi
upuivanja u Maarsku, kao i lica koja su imala da obave prodaju istih. Oni su esto
pojedine stvari od vee vrednosti zadravali za sebe, stavljajui na njihovo mesto
druge predmete manje vrednosti.
Bilo je i organizovanih pljaki u kojima je uestvovala cela komanda na
primer oduzimanja stvari od interniraca po sabirnim logorima i to stvari koje su
Jevreji prema ranijim naredbama maarske vlade smeli poneti sobom u deportaciju.
Tu dolazi i sluaj koji se desio u Baji prilikom odlaska prvog transporta interniraca za
Osviecim, kada je maarski komandant logora ,,dozvolio" Jevre-jima da svoj prtljag
stave u tri poslednja vagona vozne kompozicije i neposredno pred odlazak voza
naredio da se ta tri vagona izdvoje od ostale kompozicije digavi tako svom
nemakom savezniku plen ispred nosa.
Po dolasku u logore smrti jedna od prvih procedura bila je ta, da su internirce
skinuli gole, oduzeli im apsolutno sve to su sa sobom ili na sebi imali, i dali im u
zamenu prnje umesto rublja i odela.
Poslednja, pak, pljaka bila je pljaka leeva: leevima su upali zlatne zube,
enskim leevima iali kosu, a pepeo sagorelih leeva u krematorij umu sluio je za
vestako gnojivo.

177
 Glava VIII

Sudbina Jevreja na prinudnom radu

Uvod. Nemci nisu pozivali Jevreje Bake i Baranje u veem broju na

ispunjenje zakonske" obaveze prinudnog rada: mesec i po dana po dolasku Nemaca
svi su tamonji Jevreji ve bili zatvoreni u sabirne logore, gde su ekali na
otpremanje u nemake koncentracione logore.
Meutim, prilian broj Jevreja, koji su tokom 1942/43 bili pozvani na ispunjenje
radne obaveze zatekao se u prolee 1944 na prinudnom radu. 1500 Jevreja otposlatih
na rad u Ukrajinu, bili su, znamo, u to doba ve uniteni, ali se jo oko 2.500 Jevreja
iz Bake i Baranje nalazilo u radnim etama po raznim mestima Maarske i u
Borskom rudniku. Osvrnuemo se na ovom mestu na sudbinu tih ljudi posle
okupacije Maarske.

A) R a d n e ete u Maarskoj
Posle nemake okupacije pogoralo se i stanje Jevreja u radnim etama. Sve
rukovodee poloaje u tim komandama zauzeli su oprobani faisti. I inae neovean
postupak prema Jevrejima postaje jo neoveniji, radno vreme se produuje na 14 pa
i vie asova dnevno, obroci hrane se smanjuju, zlostavljanje i muenje poveavaju.
ivot u tim radnim komandama ne razlikuje se vie mnogo od ivota po nemakim
logorima smrti. Bolest ili nesposobnost za fiziki rad znaile su neposrednu smrt.
Naroito su bili teki momenti za vreme povlaenja maarske vojske pred naletom
Crvene Armije. Radnici koji, potpuno iscrpljeni i na kraju svojih snaga, nisu mogli da
izdre brz tempo povlaenja maarske vojske, bili su bez milosti ubijeni.
Ostaci jevrejskih radnih eta prikupljeni su u jesen 1944 na jo nezauzetoj
teritoriji oko Budimpete, u Koicama, Szekesfeher-var-u, Sopron-u i Szolnok-u.
Od ovih ostataka formirane su nove ete i komandu nad njima preuzeli su strelasti
krstai ili SS-ovci.
U Szekesfehervar-u formirana eta sa veim brojem Jevreja iz Bake izgubila je
za nepunih mesec dana 75 ljudi od ukupno 210; njih su pobili SS-ovci. Neto kasnije
je ta eta, odnosno njeni ostaci deportovana u nemake logore smrti.
Drugu jednu etu, pod zapovednitvom strelastih krstaa, uputili su Maari iz
Budimpete u Godolo. Na putu je ubijeno 22 o-veka, jer nisu mogli da izdre brzinu
mara. Za vreme od 14 dana, Jevreji su svega tri puta dobili hrane neto variva,
hleba i crne kafe.
Jedna jevrejska radna eta sa velikim brojem bakih Jevreja vraala se sa fronta
pod komandom potporunika Kantor Janos-a,
178
knjievnika iz Kolozsvar-a. Ovaj je naredio da se streljaju 40 Je-vreja, jer su bili
zaostali prilikom povlaenja. eta je stigla 23 decembra 1944 godine u Koice, gde je
zatim ula u sastav grupe je-vrejskih radnika od oko 1700 lica. Cela je grupa
premetena u Hi-deges kraj Sopron-a u Maarskoj. Tokom nekoliko nedelja od ove
grupe od 1700 ljudi pobijeno je oko 1500, meu njima mnogi Jevreji iz Bake i
Baranje.
Neposredno pred zauzimanje Maarske od strane Crvene Armije prebacili su
Nemci sve ostatke radnih eta u Nemaku u razne logore smrti. I prilikom
povlaenja i u samim logorima Je-vreje su ubijali masovno. Neemo se zadrati na
izlaganju nemakih zloina prilikom povlaenja u Nemaku, oni su bili skoro isti kod
svih radnih grupa, jer su vreni po istim uputstvima. Tipinu sliku njihovu daemo
kada budemo govorili o povlaenju jevrejskih radnih grupa iz Borskog rudnika.

B) R a d n e ete u B o r s k o m rudniku
1) ivot ranika-obveznika

Broj radnika. Jo pre okupacije Maarske 1944 godine upueno je u Borski

rudnik vie jevrejskih radnih eta, koje su svoju radnu obavezu ispunjavale radei za
Nemce u Boru.
Prvi transport Jevreja upuen je u Bor jo jula 1943, oko 1.200 ljudi. Posle marta
1944 uputile su marionetske maarske vlade jo oko 5.000 jevrejskih obveznika u
Borske rudnike, tako da se u pro-lee 1944 godine nalazilo tamo na radu oko 6.200
Jevreja. To su najveim delom bili Jevreji iz Maarske. Bilo je meu njima samo oko
500600 Jevreja iz Bake i Baranje. Ovi nisu bili izdvojeni u posebne radne ete, ve
su bili izmeani sa maarskim Jevrejima. Stoga dalju sudbinu tih Jevreja iz Bake i
Baranje moemo pratiti samo zajedno sa sudbinom Jevreja iz Maarske.
Rad u Boru. Radne grupe u kojima su bili Jevreji radile su delom u Boru,
delom u prostoru izmeu Bora i Zagubice. Stanovali su po logorima", od kojih je
najvei bio Berlinski logor" sa oko 2.400 radnika. Obveznici iz eta u Boru radili su
u samom rudniku teke rudarske radove; obveznici iz eta van Bora na primer oni
iz ,,Vestfalskog logora" gradili su prugu BorZagubica, drugi su gradili ili
opravljali drumove, itd. U samim logorima Jevreji su se nalazili pod komandom
Maara, a na radu su bili pod straom i nadzorom Nemaca vojnika i slubenika
organizacije Todt.
Rad koji su Jevreji obavljali u Boru bio je veoma teak i naporan, naroito onaj u
Durchlass"-tunelu koji je dugaak oko 5 km a dubok nekoliko stotina metara. U
tunelu je radnicima voda bila do kolena. Vazduh je bio zaguljiv, pun praine i gasova
od eksplozija.

12* 179
Cesti su bili nesreni sluajevi. Kamenje se odronjavalo i mnogi su radnici usled toga
poginuli ili ostali osakaeni; drugi su pak od napornog rada i slabe ishrane oboljevali i
umirali.
Rudarska pravila propisuju za rad pod ovakvim uslovima maksimum od 5 radnih
asova dnevno, ali se nemake vlasti u Boru nisu drale tih propisa: radno vreme
iznosilo je prvo 10, zatim je povieno na 12 sati dnevno.
Odmor. Slobodnog vremena radnici nisu imali nikad, pa ni nedeljom. Kada
nisu radili u rudniku ili pruzi, obavljali su razne logorske poslove, na primer seu drva
za kuhinju ili za ogrev svojih straara, popravke zgrada i baraka, graenje puteva za
prilaz logoru, itd. Logorski posao nije se raunao kao rad, radnici su ga morali
obavljati u vreme odreeno za odmor.
Kazne. U poetku komandant borskog rudnog odreda bio je pukovnik Sandor
Balog, koji je uveo kao kaznu batinanje radnika. Batinanje je vreno obino nedeljom,
i to javno; svi su radnici morali da prisustvuju izvrenju kazne. Kanjavalo se
batinama za svaku sitnicu, tako da su svake nedelje dugi redovi kanjenih ekali da
nad njima bude izvrena kazna.
Novi komandant, pukovnik Marany, koji je doao posle pukovnika Balog-a, uveo
je umesto batinanja kaznu veanja o gredu. Kazne veanja bile su izricane masovno;
deavalo se da nije bilo dovoljno konopca za vezivanje kanjenih, tako da je izvrenje
kazne moralo zbog toga da se odloi. Kanjenici, ija je kazna odloena, morali su,
dok su im se drugovi muili visei obeeni za ruke o gredu, da izvode ,,egzercir"
uanje, ablje skokove, prevrtanje preko glave, valjanje niz brdo kao bure, itd. Svi
ostali radnici morali su po celo pre podne da stoje u stroju i u nepominom stavu da
gledaju muenje svojih drugova.
Svedok Potesman Vilim ovako opisuje stanje u logoru koje je nastalo posle
dolaska pukovnika Marany-a:
... Znamo da je on uputio nae straare da postupaju s nama to
surovije. Od toga dana, zaista bojali smo se da se vraamo s rada u svoj krug,
jer su nas straari za svaku sitnicu, pa i bez razloga, tukli, vezivali i muili na
razne naine. Primera radi moram navesti da je za ravo oiene cokule
kazna bila vezivanje na 2 sata. Vezivanje je vreno propisno, tj. visili smo 2
sata oko 10 cm od zemlje. Za to vreme se rtva nekoliko puta onesvestila, pa
su je straari skidali, polivali vodom, a zatim ponovo obesili. Od nas 200,
bilo je moe biti desetorica koji nisu kanjeni vezivanjem. Postupanje naih
straara s nama je bilo toliko svirepo, da smo traili od svoga nemakog voe
da nas nedeljom izvodi na rad, jer smo znali iz iskustva da prazninim
danima naa straa ima dovoljno vremena da se s nama igra."
180
Veanje o gredu vrilo se, po kazivanju svedoka, ovako:
Ovo je veanje izvoeno na taj nain to su nam otraga vezivali
kanapom obe ruke, podigli nas na stolicu ili klupu ispod jedne drvene ili
gvozdene rude, o koju su nam zatim vezali ruke, i posle toga stolicu na kojoj
smo stajali izmaknuli, tako da je kanjenik satima visio obeen o ruke ne do-
dirujui nogama zemlju. Pored njega je obino stajao lekar ija je dunost
bila, da lice koje se onesvesti vrati k sebi, obino masaom ili hladnom
vodom, a kada kanjenik doe k sebi, ponovo ga obese na isti nain, tako da
je bilo sluajeva da ga na ovaj nain dre obeenog po 4 pa i po 6 sati
dnevno. Tee kanjenike vezivali su po nekoliko dana, naizmenino danju i
nou, po 6 asova neprekidno. Juna meseca 1944 godine 23 Jevrejina su
osudili na 120 asova veanjem, i to zbog pokuaja bekstva iz logora. Nad
ovima izvedeno je ovo muenje veanjem na taj nain to su svakodnevno
visili po 12 asova, tj. 6 asova danju, a 6 asova nou. Najinteresantnije je
da su sva lica izdrala ovu strahotu, jedino to su nakon izvrenja kazne bili
strahovito izmueni, iscrpljeni i potpuno u licu izmenjeni, tako da ih je ovek
mogao jedva prepoznati. Ovi ljudi bili su se potpuno deformirali i usled
veanja od 120 asova izduili, jer su kosti i muskulatura ruku i nogu
popustile protegle se. Na 2 dana pre naputanja Bora, ovu grupu od 23
lica maarska komanda je predala gestapovcima, koji su ih odveli u
nepoznatom pravcu, verovatno na streljanje..." (Z.s. Ilije Maleka od 13
januara 1945).
.. . Pri radu za najmanju sitnicu kanjavali su nas vezivanjem od 2
100 sati koja kazna je izvrena uvek uvee posle rada. Skoro uvek su ljudi
padali u nesvest posle prvih 15 minuta, onda su polivani vodom i nastavljalo
se sa izvrenjem kazne. Vreme to je neko leao bez svesti morao je da
nadoknadi..." (Z.s. Nikole Kovaa od 31 avgusta 1945).
O sudbini druge jedne grupe jevrejskih radnika begunaca koja je uhvaena u
prolee 1944 godine daje nam drugi jedan svedok podatke:
.. . Trea grupa od .9 lanova uhvaena je nakon ne-delju dana. Na
raportu dobili su kaznu vezivanja od 120 asova, dvojicu je, primera radi,
komandant logora dao stre-ljati. Svi su baeni i zatvoreni u jednu jamu za
krompir, dugaku 10 m, iroku 3 m, gde su ovi zatoenici bili zatvoreni od
marta 1944 godine do septembra iste godine. Dobili su polovinu hrane od
naega sledovanja, iz jame nisu smeli izai ni da vre nudu, te su napokon
13 septembra 1944 godine predati Nemcima, koji su ih izveli u umu i tamo
streljali. Toga

181
 dana sam video iz daleka ovu grupu osuenika na smrt. Bili su neopisivo
bedni, kost i koa, slepi od mraka u jami..." (Z.s. Vilima Potesmana od 17
avgusta 1945).

2) Put iz Borskog rudnika u Maarsku

BorBeograd. Polovinom septembra 1944 zapoeli su Nemci da evakuiu

Borski rudnik zbog nadiranja Crvene Armije. 17 septembra krenula je iz Bora prva
kolona jevrejskih radnika oko 3.600 lica u pratnji oko 100 maarskih vojnika.
29 septembra krenula je druga kolona od oko 2.500 Jevreja.
Zadraemo se na opisu puta samo prve kolone, jer su se skoro svi Jevreji iz
Bake i Baranje nalazili u toj grupi.
Prva grupa krenula je za Beograd peice preko Petrovca, Male Krsne i
Smedereva. Taj put prela je za 8 dana, noei po poljima bez atora, esto po kii i u
blatu. Do Beograda primio je svaki radnik svega kilogram hleba, kao jedinu hranu.
U blizini Smedereva pala je prva rtva na tom putu. Komandant kolone,
maarski porunik pucao je iz revolvera na jednog radnika bez ikakvog razloga i
pogodio ga u trbuh. I pored sve brige svojih drugova lekara ranjenik je posle 3 sata
muenja izdahnuo.
Oko 25 septembra stigla je prva kolona u Beograd i odvedena u logor na
Sajmitu.
Ja sam video povorku Jevreja, kako su ih 4 po 4, a oko 3.000 ljudi
terali peke u paradnom maru kroz Beograd. Bio je prizor strahovit, da je
bio uas gledati ih. Nekolicinu su nosili na kolicima, nekolicinu su vodili
pod rukama, a na mnogima se videlo da su bolesni..." (Z.s. ora Pavkova
od 24 avgusta 1945).
BeogradJabuka. Posle 3 dana provedenih na Sajmitu, kolona je nastavila
put. Preko Dunava prebaeni su skelom i u prolasku kroz Panevo srpsko
stanovnitvo im je, uprkos zabrane, kunda-enja i tue batinama i kamdijama od
strane maarskih vojnika i pomonih policiskih trupa folksdojera, dodavalo hleba i
druge namirnice. Na putu do Paneva ubili su maarski vojnici osmoricu radnika:
etvoricu to su putem brali kukuruz, dvojicu to su uli u jedno dvorite da trae
vodu, dvojicu to su iznemogli i pali na putu. Iz Paneva nastavila je kolona odmah
dalje put za Jabuku i Glogonj.
Iscrpljenost kod ljudi bivala je sve vea. Iako su bili svesni da ih to moe stati
ivota, mnogi nisu bili vie u stanju da se kreu dalje i ostali su da lee kraj puta. Sva
ta lica, kao i izvestan broj radnika koji su pokuali da pobegnu prilikom prolaska kroz
Panevaki Rit ili u samom Panevu, pokupili su odredi nemake momadi iz
Paneva i poveli ih u Panevo.
182
 Bilo je ukupno 147 ljudi. Izdvojili su njih 20 i grupa nemakih vojnika pod
komandom 4 oficira poterala ih je u pravcu sela Jabuke. Na oko 3 km od Paneva
skrenuli su s druma u jednu njivu. Tamo su im nemaki vojnici naredili da iskopaju
rov, pa kad je posao bio zavren, Nemci su vezali Jevreje za ruke u 5 redova po
etvoricu. Zatim su odvodili jedan red za drugim negde u mrak, odakle se, posle
kraeg vremena, zaula mitraljeska paljba. Jedan od te dvadesetorice radnika, in.
Ilija Malek, uspeo je da se u mraku odrei. Kada je doao red na njegovu grupu,
poveden je s drugovima u stranu od glavnog druma i poto su doli na mesto odakle
se ranije ula paljba, video je pri svetlosti runih elektrinih lampi hrpu leeva svojih
ubijenih drugova, kao i 2 nemaka oficira s mitraljetkama u ruci, koji su vrili
streljanje. Video je ujedno da se nekoliko koraka iza Nemaca nalazi usek u zemljitu,
oko 3 m dubok, koji vodi reci. Odluio je da pokua da se u poslednjem trenutku
spase bekstvom:

... Okrenuo sam se oficiru koji je bio u desnom uglu od mene i na

nemakom jeziku rekao mu: ,,Gde je vaa velika nemaka kultura, ta smo
mi vama skrivili da nas ubijate kao pse. Radili smo u lageru u Maarskoj 3
meseca bez hle-ba, bez odela, bez plate. Naa porodica kod kue nije imala
ta da jede. Radili smo u Boru 14 meseci za vas Nemce, a vi sada hoete da
nas ubijete. Obeali ste nam da idemo kui svojim porodicama. Pustite me
da odem, ekaju me kod kue ena i dvoje male dece. Nemate srca, nemate
boga." Ja sam znao da moja molba nee imati uspeha, ali sam hteo da do-
bijem u vremenu kako bih odluio ta da inim. Zaista, ovaj momenat dobro
mi je doao, jer sam dobro procenio visinu telefonske ice, kao i jamu koja je
bila iza nje. U tom je nareeno da se okrenemo na levo krug, radi streljanja, i
u tom momentu skoio sam prema oficiru koji je bio u desnom uglu od nas,
gurnuo ga i bacio se u provaliju preko ice. Prilikom skoka zakaio sam icu
no u padu doekao sam se na ruke i dotrao do suncokreta, koji je bio
udaljen od mesta izvrenja oko 10 metara..." (Z.s. Ilije Maleka od 13 januara
1945)
Zahvaljujui tom preivelom oevicu pogibije moglo se kasnije od strane
Anketne komisije utvrditi mesto na kome su ubijeni pre svoje pogibije iskopali raku
za sebe i za ostale drugove i tu su naeni leevi streljanih 146 Jevreja.
JabukaNovi SadCrvenka. Dok su nemaki vojnici i folks-dojeri ubijali
grupu od 146 radnika, glavni deo kolone nastavljao je svoj put prema Perlezu i
Novom Sadu.
Na putu izmeu Perleza i Titela naila je kolona na gomile istrulelih lubenica,-
koje je neko iz kola izbacio kraj puta. Straari folksdojeri, koji su se pridruili koloni
u Panevu i pratili je za-

183
jedno s maarskim vojnicima, dozvolili su Jevrejima da mogu pokupiti te lubenice.
Kada je gomila od oko 250 izgladnelih ljudi jurnula iz kolone da pokupi lubenice, ula
se komanda za otvaranje paljbe. Straari su pripucali iz mainskih puaka i one koji su
izili iz redova pobili do poslednjeg oveka.
Kod Titela kolona naputa Banat i prelazi u Baku. Straa ne-make momadi,
koja je pratila kolonu od Paneva, vraa se u Pan-evo i kolonu prate opet samo
maarski vojnici.
Kod dolaska u Novi Sad kolona je brojala samo jo neto preko 3.000 ljudi. Oko
500 ljudi ubijeno je od Bora do Novog Sada, samo je neznatan broj lica uspeo da
pobegne.
Posle kraeg odmora u Novom Sadu kolona nastavlja put prema Srbobranu. U
blizini Srbobrana, u jednom malom naselju pobili su maarski vojnici oko 20 Jevreja
koji su bili uli u jedno dvorite da se napiju vode iz bunara. Na putu od Srbobrana
do Novog Vrbasa ubijeno je jo desetak Jevreja koji nisu mogli dalje da idu.
U Novom Vrbasu naredili su maarski vojnici odmor. Evo kako je izgledao
odmor u tom mestu naseljenom preteno folksdojerima:
,,U Vrbasu na voa uterao nas je u jednu veliku jamu usred Vrbasa,
gde smo morali svi polegati i to po pet jedan na drugog. Bila je ba sveta
nedelja. Poboni" nemaki narod opkolio je jamu gde smo mi leali, otvorio
je nae ruksake, i ono malo to je bilo jo od vrednosti u njima opljakao.
Skidali su izme i cipele sa mojih drugova, no sreom samo one koje su bile
jo u dobrom stanju, a takvih je bilo vrlo malo. Meni su skinuli sa prsta moj
uti prsten, koji je izgledao kao zlato, ali je bio samo od borskog bakra..."
(Z.s. Tibora Langa od 5 septembra 1945).
Bilo je zverstava i u Vrbasu, gde su dvojici Jevreja radnika otsekli
ui..." (Z.s. ora Laufera od 19 januara 1945).
Sutradan nastavila je kolona put za Kulu, a odatle u Crvenku.
Masovni pokolj u Crvenki. 6 oktobra 1944 godine grupa je-vrejskih radnika
iz Bora stie u Crvenku. U selu nema mesta za toliki broj ljudi, zato kolona skree s
puta i ulazi u ciglanu Glaeser Welker Rauch-a kraj samog mesta. Izmueni napornim
putovanjem, Jevreji se bacaju na zemlju i zauzimaju svaki kutak slobodnog prostora.
Cela no je protekla u miru.
Svanulo je. Zatvorenici, navikli da rano polaze ustaju i spremaju se. Meutim
prolazi sat za satom, a pokret se ne nareuje.
U toku dana Nemci SS-ovci preuzimaju Jevreje od maarskog
komandanta. Izdvajaju odmah grupu od oko 800 Jevreja i upuuju je prema Somboru.
Glavna grupa od oko 2.200 Jevreja ostaje u ciglani. Oko 9 sati uvee dolazi
delegat" smenjene maarske strae, neki podoficir Szabo, i trai od Jevreja da mu
predadu dragocenosti i novac: Nemci

184
e ih i onako postreljati i oduzeti im sve to imaju. Bolje da to pre-dadu njima,
Maarima, nego da ostane onima koji e ih streljati. Neki od Jevreja zaista mu daju
svoje stvari od vr.ednosti. Odmah zatim ulaze nekoliko SS-ovaca i iz puaka ubijaju 5
Jevreja. Do 11 sati nita se drugo ne dogaa.
Oko 11 sati nou upadaju Nemci, nareuju: ,,Auf, Auf!" i odvode prvu grupu
Jevreja oko 2030 lica u dvorite prve ciglane, pred duboko iskopani jarak. Poto su
ih svrstali uz rub jarka, otvorili su vatru iz mitraljeza i Jevreji padaju pokoeni
mitraljeskom paljbom, ko u jarak, ko pored jarka. Zatim Nemci dovode drugu grupu
pred mitraljeze, ali pre nego to e ih pobiti, nareuju joj da bace u jarak streljane
Jevreje iz prve grupe koji su pali van jarka, a zatim im komanduju da se ekranu prema
cevima mitraljeza, koji ponovo otvaraju vatru i ljudi padaju mrtvi na zemlju. Dolazi
trea grupa, etvrta, deseta. Ubijanje traje cele noi, sve do 4 sata ujutro.
Ovaj uasan pokolj preivela su, od preko 700 Jevreja izvedenih na streljanje
samo dvojica. Jedan od njih, Vilim Potesman iz Subo-tice, ovako opisuje ove strane
dogaaje i svoje spasenje.
,, .. . Kada je na red dola moja grupa i kada smo preli u drugo
dvorite, video sam ovo: u dvoritu se die mali breuljak, a ispred breuljka
nalazi se dugaka jama. Na breuljku stoje 20 SS-ovaca sa
pukomitraljezom ,,na go-tovs". U jarku, pa i svuda, leevi, krv,
zapomaganje, a mi smo morali kod jarka zastati. Kada smo stali, svaki od
nas imao je prema sebi svoga krvnika, a ispred sebe na zemlji 1 ili 2 lea
svojih drugova. Svaki je od svoga delata dobio nalog da le ispred sebe baci
u jamu. Onda smo se izljubili, svaki je dohvatio le ispred sebe, pa vukao i
gurnuo u jamu. I ja sam podigao mrtvo telo jednog nepoznatog Jevrejina, pa
kako sam ga bacio u jamu i sam sam za njim skoio. U tom momentu su
puke okinule, zrno me je promailo i ja sam pao u jendek. Le je pao na
mene, a odmah zatim leevi mojih drugova, koji su streljani i pogoeni od
metaka pali u jamu. Nekoliko asaka sam leao bez svesti, kada sam iz-
daleka pri meseini spazio kako krvnici pregledaju svoje rtve, da nije
moda ko ostao iv, jer se iz jarka ulo zapomaganje. Moda i ne znajui ta
radim, namazao sam lobanja mozgom jednog druga, ija je lobanja bila
prsla, lice mi je ve bilo krvavo pa sam tako ostao leei pokriven leevima.
Krvnici me nisu opazili. Meutim, verovatno zato to je neko u rovu i dalje
zapomagao, SS-ovci su bacili u jamu jo 10 runih granata, da bi meu
mrtvacima napravili reda. Od paradi granata odbranili su me leevi mojih
poginulih drugova..."
CrvenicaBaja. Posle ove strane noi ostatak glavne grupe sad ve samo
nepunih 1.500 ljudi dobija nareenje za pokret

135
prema Somboru; uzima, dakle, isti put kojim je 2 dana ranije, pre pokolja u Crvenki,
krenula prva, manja grupa od 800 ljudi.
Pod utiscima stranog pokolja spremaju se Jevreji za dalji put, ostavljajui za
sobom preko 700 nesahranjenih leeva svojih drugova. 8 oktobra oko 5 asova u jutru
poslednji redovi kolone naputaju Crvenku.
Ubistva se nastavljaju. SS-ovci ubijaju svakog koji istupi iz reda da se napije
vode, da vri nudu, ili koji ne moe da izdri brzinu mara kolone. A takvih je bilo
mnogo: veina je bolovala od dizenterije ili proliva; ljudi zbog bolova i iscrpljenosti
padaju na putu ili, uprkos opasnosti koja im preti, izlaze iz kolone da obave nudu. Ali
esto nemaki straari ne ekaju ni takve beznaajne povode da bi ubijali: s vremena
na vreme odvajaju manje grupe, odvode ih ustranu od puta, i ubijaju ih.
U blizini Starog Sivca prolazi jedan nemaki vojnik na motociklu, zaustavlja se, pa
kad vidi da ima pred sobom Jevreje, skida svoju mainsku puku, ubija nekoliko
Jevreja i nastavlja svoj put. Kolona ide dalje. Kraj druma lee leevi drugova koji su
dva dana pre njih krenula prema Somboru. Izmeu Sivca i Krnjaje, gde eleznika
pruga ide uporedo s putem, nailazi voz s maarskim vojnicima koji bee ispred
Crvene Armije. Ti ,,hrabri" ratnici otvaraju iz mainskih puaka vatru na kolonu i
ubijaju u prolazu vei broj ljudi.
Svedok-stanovnik jednog salaa izmeu Krnjaje i Sombora ovako opisuje tu
grupu jevrejskih radnika koja peai skoro ve me-sec dana.
... Oktobra 1944 godine upala su dva nemaka oficira i traili da
otvorim kapiju moga dvorita, to sam ja i uinio. Kada sam otvorio kapiju
ulo je u dvorite mnotvo Ne-maca iz Crvenke, koji su se sa nemakom
vojskom povukli prema severu. Iza njih stigli su, gonjeni Nemcima, Jevreji.
Video sam da su ti Jevreji bili strahovito nremoreni, pranjavi i izgladneli,
tako da je bilo strah pogledati u njih, jer su izgledali kao da su iz groba izali.
Pokuali su da piju vode sa bunara, ali je bunar brzo usahnuo. Po nareenju
ne-makih vojnika morali su Jevreji da legnu na livadu u de-telini licem
okrenuti zemlji. Vojnici su ili izmeu njih, kundaili ih i tukli drvenim
motkama, i to ne birajui mesto-gde e ih udarati. Pre nego to su polegali, a
i posle toga, pregladneli Jevreji jurnuli su i pojedinano i u masama na moju
njivu sa eernom repom, te rukama i britvama kopali repu, istili je i jeli.
Iako su Nemci zaustavljali i batinali, ipak su oni, takorei, srljali na repu.
Video sam kasnije ak da su i u depove spremili repu za put.
Oni su stigli oko podne na moj sala, a oko 2 sata posle podne ula se
ve i pucnjava od mesta gde su bili Jevreji.
186
 Svojim roenim oima gledao sam kada su pretravali Je-vreji prostor koji je
stajao pred njima, verovatno u cilju pre-grupacije kolone. Vojnici koji su
tamo bili u tom momentu pucali su u masu Jevreja, koji su mrtvi padali. Sada
su od mene traili aov i motiku, da pokopaju pobijene Jevreje. Posle toga
jedan nemaki vojnik me je na isto srpskom jeziku zapitao da li su mi
Jevreji vratili aov i lopatu, pa kad sam odgovorio da nisu, on je povikao:
Jo deset!" i zbilja video sam odmah da su ubijali Jevfeje ponovo. Koliko
su ubili ne znam. Oko 4 sata posle podne cela ova kolona otila je sa moga
salaa. Docnijim pregledom njive, na kojoj je bila eerna repa, video sam da
su Jevreji napred pome-nutom prilikom pojeli i sa sobom odneli oko 2.000
kg repe..." (Z.s. Adama Dinia od 16 februara 1945).
Na putu izmeu tog salaa i Sombora ubijeno je jo nekoliko Jevreja.
U Somboru su pratnju kolone preuzeli SS-ovci regrutovani u Bosni. I u Somboru
je ubijeno jo nekoliko Jevreja. Izmeu Sombora i Gakova ubijeno je oko 40 lica. Od
Gakova do Baje nije bilo ubijanja.
U Baju je kolona stigla oko 20 oktobra. Od 3.600 ljudi dolo je do Baje ne vie
od 1.2001.300 ljudi, ne raunajui grupu od 800 Jevreja, koja je u Crvenki
odvojena od glavne kolone.
U Baji su Jevreji ostali 3 dana, pa su zatim prebaeni u Szent-Kiralyszabadja
gde su ponovo pali u ruke svom ranijem komandantu iz Bora, pukovniku Marany-u,
koji je jo istog dana naredio da se-strelja 7 Jevreja, da bi zaveo ,,red i disciplinu".
Odavde su Jevreji prebaeni u razne koncentracione logore u Nemakoj,
najveim delom u Fossenburg i Buchenwald. Dalju nji-
hovu sudbinu neemo pratiti; oni su u tim logorima izmeani sa ostalim internircima
raznih narodnosti iz svih okupiranih delova Evrope, koji su u te logore dospeli iz
drugih logora u haosu koji je nastao u pozadini nemake vojske kod povlaenja iz
leske. Maarske i dela Poljske koji su u leto 1944 jo bili drali u rukama. Na ovom
mestu da kaemo samo jo toliko da je od oko 600 jugoslovenskih Jevreja, koliko ih je
bilo u Boru u jesen 1944 godine, ostalo u ivotu svega 9 lica, od kojih su se estorica
spasli bekstvom prilikom povlaenja iz Bora, a svega trojica se vratili iz logora.
Sudbina druge grupe. Ova je kolona krenula iz Crvenke 7 oktobra, pre pokolja
koji je tamo izvren nad Jevrejima. Nju su pratile pored nemakih SS-ovaca jo i
ustae iz Bosne u SS-ovskim uniformama.
Put od Crvenke do Sivca morala je kolona prei u treem koraku, s glavama
pognutim k zemlji. Ko bi se usudio da podigne

187
 glavu, dobio bi udarac kundakom po glavi; ko bi zaostao iza svog reda tuen je
biem; ko bi, iznemogao, pao, bio je ubijen.
O odmoru i prenoitu u Sivcu pria nam jedan od svedoka sledee:
.. . U Sivcu su nas uterali u jedno veliko dvorite, gde nam je bilo
reeno da imamo da se molimo bogu, potom da iskopamo jamu za nae
budue leeve, jer emo ovde svi umreti. Bilo nam je nareeno, da poleemo
na zemlju, potom su pozvana trojica mojih drugova, koji su se morali popeti
na jedno drvo i tamo otprilike pola sata pevati jevrejske pesme. Poto se
smrklo, bilo je nareeno da moemo sedei spavati, ali pokriva nismo
smeli upotrebiti. Ba je udarila kia, koja je padala celu no. Meutim,
moda bi i po kii zaspali od umora, da nije doao jedan SS-ovac, koji nam
je drao govor na srpskom jeziku puna 3 sata o tome kako smo krivi ovome
ratu..." (Z.s. Tibora Langa od 5 septembra 1945).
U zoru 8 oktobra naredili su Nemci dalji pokret prema Som-boru. Na tome su
delu puta takoer vrena ubistva, i to masovno. Posle dolaska u Sombor kolona je
brojala svega neto preko 600 ljudi; od skoro 200 ljudi koliko je nedostajalo, ogromna
veina je ubijena, samo se nekoliko lica spasio bekstvom nijedan od
jugoslovenskih Jevreja ne nalazi se meu ivima.
U Somboru je Jevrejima podeljen hleb prvi put posle vie od 10 dana
gladovanja, kad je jedina hrana bila presna repa.
... U Somboru su nas napokon smestili u hram, gde smo dobili iste
noi i hleba, i to na taj nain, da su SS-ovci i metani Nemci doneli na
balkon hrama vojnikog hleba, koji su sa balkona bacali meu nas..." (Z.s.
Tibora Langa od 5 septembra 1945).
Posle 3 dana, kolona je nastavila put za Moha, preko Bakog Manastira i
Bezdana. Na putu za Baki Manastir, pored kanala a blizu mosta na reci Plazovici,
streljali su Maari grupu od 26 Jevreja, o emu nam daje podatke jedan svedok iz
Bakog Manastira, koji je sakriven na tavanu na jednom salau gledao ovaj zloin. Po-
red ubistva ove vee grupe, ubili su maarski vojnici jo nekoliko Jevreja pojedinano
kada su ovi iznemogli pali i nisu bili u stanju da nastave put. Na putu iz Bakog
Manastira za Bezdan ubijeno je jo 10 Jevreja.
U Mohau su komandu preuzele maarske trupe. 17 oktobra krenula je kolona
prema nemakoj granici. Daljih ubistava do granice nije bilo, ali su ljudi u masama
umirali od potpune iscrpljenosti, di-zenterije i gladi. Do granice je put trajao 5 dana i
za to vreme umrlo je preko 50 ljudi.
Po dolasku u Nemaku, ostaci ove grupe prebaeni su u logor u Oranienburg. Od
jugoslovenskih Jevreja koji su se nalazili u toj grupi ostao je u ivotu samo jedan.

188
 ESTI DEO
MAKEDONIJA

Glava I

Od okupacije do internacije svih makedonskih Jevreja (April 1941 Mart 1943)

Ulazak nemakih i bugarskih trupa. Dolazak faistike vojske, prvo nemake,

zatim bugarske, bio je propraen svim protiv-jevrejskim merama koje su okupatori
neposredno po ulasku u novo-okupirane krajeve primenjivali: raznim zlostavljanjima,
poniava-njem svake vrste, pojedinanim ubistvima i, najzad, pljakom u svim
oblicima, kako od strane nemakih i bugarskih oficira i vojnika, tako i od strane
domaih faista i petokolonaa.
Prinudna likvidacija svih jevrejskih preduzea. Posle prvih izgreda nastaje u
Makedoniji za Jevreje relativan mir, koji je trajao sve do oktobra 1941 godine. 4
oktobra saoptila je filijala bugarske trgovako-industriske komore za Skopsku i
Bitoljsku oblast u Skoplju naredbu kojom se Jevrejima zabranjuje dalje obavljanje tr-
govine i ujedno nareuje da se sve postojee jevrejske radnje imaju do kraja godine
likvidirati. Nema sumnje da je ova odluka doneta na zahtev lanova uprave filijale u
Skoplju, u kojoj su se posle okupacije nalazili skoro iskljuivo pristalice faistikog
reima. Ovi su u toj meri nali sredstvo ne samo da se oslobode svojih konkurenata
nego i da prisilnom likvidacijom jevrejskih preduzea u relativno kratkom roku
nateraju Jevreje da svoja preduzea ustupe po znatno niim cenama. I zaista, trgovci
Jevreji su bili prinueni da robu prodaju ili svoja preduzea ustupaju u bescenje.
Pretenom delu makedonskih Jevreja, kojima je trgovina bila glavno zanimanje,
onemoguena je time njihova dotadanja privredna delatnost.
Odvoenje jevrejskih izbeglica iz Srbije. U Makedoniju je prebeglo iz Srbije
oko 300 Jevreja, veinom iz Beograda koji su se tamo sklonili ispred gestapovskog
terora. Sva su ta lica ivela, ne prijavivi se policiskim vlastima, najveim delom u
Skoplju. Novembra meseca 1941 godine, na poziv skopske policije da se svi Jevreji
izbeglice prijave policiji radi evidencije, prijavio se izvestan broj

189
Jevreja, koje su bugarske vlasti odmah uhapsile i 27 novembra izruile Nemcima
ukupno 48 lica. Njih su Nemci odveli u Beograd i streljali ih u Jajincima 3 decembra
1941 godine.
Protivjevrejsko zakonodavstvo. Zakonom o jednokratnom porezu za Jevreje
od 1942, nametnuta je svim makedonskim Jevrejima obaveza da ustupe bugarskoj
dravi 1/5 svoje imovine.
Prema odredbama tog zakona, svaki je Jevrejin morao podneti u odreenom roku
prijavu o celokupnoj svojoj imovini, ukljuujui tu i sve trabine pa i pokustvo.
Prijave su proveravale naroite komisije, koje su, u sluaju sumnje u tanost prijave,
vrile proveravanje na licu mesta. U komisije za proveravanje i procenu odreivale su
okupatorske vlasti notorne faiste i pljakae, koji su se meu sobom takmiili u
preteranim procenama jevrejskih imanja. Cesti su sluajevi bili da je procena izvrena
tako, da je pojedinim Jevrejima ume-sto petine, oduzeto celo imanje.
26 avgusta 1942 izdala je bugarska faistika vlada svoju naredbu br. 4567.
Pored mnogih drugih mera protiv Jevreja, predviena je tom naredbom i ustanova
Komesarstvo za Jevreje" sa seditem u Sofiji, koje je imalo svoje delegate po svima
mestima Bugarske gde su iveli Jevreji. Glavni zadatak komesarstva bila je kontrola
nad Jevrejima i inicijativa za donoenje novih protivjevrejskih mera. Komesarstvo je
stajalo u tesnoj vezi s nemakim poslanstvom u Sofiji i s Gestapo-om. Ceo aparat
komesarstva morali su plaati sami Jevreji, a pored toga, celokupna imovina
jevrejskih optina i svih ver-skih, dobrotvornih i sl. ustanova prela je u svojinu
komesarstva.
Samom naredbom o ustanovljenju komesarstva ili raznim naredbama komesara
donete su mnogobrojne protivjevrejske mere od kojih navodimo:
Obavezno noenje jevrejskog znaka za svako lice jevrejskog porekla preko 10
godina starosti ak i na rublju ili domaem odelu.
Obavezno obeleavanje jevrejskih stanova naroitim natpisom, koji je, pored
toga, morao da sadri imena svih Jevreja koji stanuju u dotinom stanu.
Zabrana poseivanja javnih lokala bioskopa, kafana, itd.
Zabrana zajednikog stanovanja s licima bugarskog ili srodnog porekla.
Zabrana putovanja, zabrana izlaska iz svojih stanova pre i posle odreenog asa,
zabrana prolaska odreenim ulicama u gradu, itd.

Glava II
Deportacija makedonskih Jevreja (Mart i april 1943)
Ali prava tragedija makedonskih Jevreja poinje tek marta 1943, tragedija, koja
se brzo zavrila skoro stoprocentnim istrebljenjem makedonskih Jevreja.
190
 Pregovori izmeu bugarske faistike vlade i nemakog opunomoenog ministra
u Sofiji Aleksandra Beckerle-a o deportaciji makedonskih Jevreja u Nemaku zapoeti
su i dovreni ve u poetku 1943. To se jasno vidi iz izvestaja koji je komesar za
jevrejska pitanja Belev uputio ministru unutranjih poslova Gabrovskom i koji je
objavljen u knjizi Natana Grindberga Dokumenta". U tom iz-vetaju, komesar izlae
ministru svoj razgovor koji je vodio sa opunomoenikom nemakog poslanika,
Theodor-om Dannecker-om, SS-Hauptsturmfuhrer-om. Na jednom mestu navodi:
... Dannecker mi je izjavio da ste Vi i g. Beckerle pitanje u naelu
reili..."
U produenju izvetaja Belev iznosi mere koje su ve preduzete: odreivanje
sabirnih logora, broj lica koja e se internirati, vreme kada e se internacija izvriti,
itd.
Sporazumom izmeu tih faistikih zlikovaca sudbina svih makedonskih Jevreja
bila je zapeaena.
11 marta 1943 pristupili su Nemci i bugarski faisti ostvarenju svoga plana.
Iznenada i istovremeno u svima mestima Makedonije gde su Jevreji iveli
uglavnom u Skoplju, Bitolju i tipu blokirala je vojska preko noi grad, zatim su
policiske patrole zale po jevrejskim stanovima i odvodili sve ukuane, ne ostavljajui
im esto ni vremena da se obuku.
Dozvoljavali su svakome da uzme sobom onoliko stvari koliko je mogao sam da
ponese, a naroito su preporuivali ljudima da uzmu sav novac i dragocenosti, da se
u nevolji nae". Cilj te preporuke postao je jasan svima kada su po dolasku u logor
odnosno na elezniku stanicu policiski agenti poeli da vre pretres, pljakajui i
oduzimajui sve to im se svidelo. Mnogima su skidali i odelo i obuu, ostavljajui ih
gole i bose.
Skopske Jevreje bugarska je policija i vojska odvela odmah u sabirni logor, koji
se nalazio u magacinu Dravnog monopola. Bi-toljske i tipske Jevreje, kao i mali
broj Jevreja iz drugih mesta Makedonije, policajci su posle prvog pretresa ukrcali u
vagone i otpremili u Skoplje, i takoe zatvorili u sabirni logor u Dravnom monopolu.
Osim malog broja Jevreja stranih podanika (198 lica), zatim lekara, apotekara i
lanova njihovih porodica (67 lica), doterani su u logor svi Jevreji koji su tada legalno
iveli na teritoriji Makedonije svega 7.215 lica. Meu njima je bilo i:
Dece do 3 godine 539
Dece od 3 do 10 godina 602
Dece od 10 do 16 godina 1172
Staraca i starica preko 60 godina 865
Tekih bolesnika koji su bili stalno vezani
za postelju 250

191
 Samrtnika koji su umrli u logoru odmah po
dolasku 4
Trudnih ena koje su se porodile u samom
logoru 4
Sabirni logor u Skoplju. O smetaju Jevreja u skopskom logoru i o uslovima
pod kojima su oni tamo iveli navodimo iskaz jednog od svedoka koji je proveo
izvesno vreme u logoru a zatim puten kao lan porodice lekara.
11 marta 1943 u 5 1/2 asova bugarski policajci uz pomo bugarske
vojske blokirali su ceo Bitolj... Na stanici je izvren detaljan pretres i posle
toga smo zatvoreni u vagone po 5060 lica u jedan vagon i odvedeni za
Skoplje.
U Skoplje smo stigli isto vee oko 12 asova u noi.
Otvorili su nam vagone i u mraku nas gonili da to pre napustimo
vagone i da uemo u dve zgrade. Nas, bitoljskih i tipskih Jevreja bilo je
ukupno preko 4.200 dua. Jedan preko drugog, udarani stalno od bugarskih
vojnika, gurali smo se u mraku i vukli svoje stvari, decu, starce i bolesne.
Kad je svanulo, razabrali smo da se nalazimo u Monopolu, a u druge
dve zgrade videsmo da su ve bili sabrani i skopski Jevreji.
U zgradi u kojoj sam bio, razmestili smo se nekako po sobama; u jednoj
sobi bilo je ak i preko 500 dua. Ceo taj prvi dan, zgrade u kojima smo se
nalazili mi i tipski Jevreji, bile su zatvorene, jer su vrili pretres pljaku
nad skopskim Jevrejima, pa su se bojali da se ne izmeamo, da im to
sluajno ne bi izmaklo.
Zatvoreni u vagonima celog prolog dana, a i sad zatvoreni ceo dan u
zgradi koja nije imala klozeta, ljudi su bili primorani da vre nudu po
hodnicima i stepenitu, tako da je zadah uskoro postao neizdrljiv i da se
jedva moglo disati.
Tek 13 marta prvi put su otvorili kapiju nae zgrade i pustili nas da
odemo u nunik i da se umijemo. Nas preko 2000 lica pustili su da u roku od
svega pola sata sve to obavimo, pa nas opet zatvorie, tako da ni polovina
nije stigla da se umije i svri nudu...
Putali su nas napolje svega jedanput dnevno, i to zgradu po zgradu.
Oni koji su bili bolesni ili sakati nisu za tako kratko vreme mogli ni da siu.
Tako je trajalo 4 dana i za to vreme nikakvu nam hranu nisu davali.
Nastala je glad. Tek su petog dana logorske vlasti uredile kuhinju za logor...
Ni petina od nas nismo imali tanjire ili zdele da primimo hranu; niko nije
pomislio da te stvari treba da ponese od kue, a sve drugo (to smo poneli)
bio je samo balast.

192
 Ali su nas od toga balasta ubrzo oslobodile grupe koje su bile odreene
za pretres pljaku. Pod izgovorom da vre pretres da bi nali skriven
novac, valute i zlato terali su nas da se svlaimo, izuvamo obuu i arape.
Jedan nas pretresa a ostala estorica ili sedmorica uzimaju sve ono to im se
svi-delo. Posle pretresa svakom od nas ostalo je samo ono to je imao na
sebi. Bilo je sluajeva da su uzimali i deije pe-lenice. Kad bi pak kod nekog
nali neto da je sakrio, toga su te komisije jo i istukle..."
Deportacija. Isti svedok navodi dalje:
Prvi transport skopskih Jevreja krenuo je 22 marta 1943. Dan ranije
bilo je odreeno samo 1600 lica za transport i njima je bila podeljena hrana
za put. 22 marta izjutra odjednom saoptie da jo 800 lica treba da putuje, i
po-terae ih u vagone, a veina od tih 800 lica nije primila nita od hrane, jer
je transport morao brzo da krene.
Drugi transport krenuo je 25 marta, i to jedna grupa skopskih, svi
tipski i jedna grupa bitoljskih Jevreja. Ovaj je transport ve od Skoplja
preuzeo jedan vod gestapovaca, a prvi je transport krenuo pod straom
bugarskih policajaca.
S treim transportom, koji je krenuo 29 marta, odvedeno je oko 2.500
dua... Ja sam bio puten 28 marta, jer mi je ena kao lekar bila
mobilisana..." (Z.s. Dr. Iaha Le-via od 3 maja 1945).
O daljoj sudbini odvedenih 7215 lica doznajemo iz zaplenjenih dokumenata
nemake policiske straarne ete u Niskoj Banji, koja je dala ljude za pratnju
transporta.
Prvi izvetaj je od 3 aprila 1943 i on u prevodu glasi:
Policiska straama eta 3 aprila 1943
Niska Banja Poverljivo!

Radni izvetaj
Predmet: Sprovoenje jevrejskih transporta Veza: Zapovest bataljona br. 25/43 (g)
Na telefonsku zapovest SS-Hauptsturmfuhrer-a Dannecker-a krenuo je 22. III.
1943 trei vod ete jaina 1/35, voa majster uc-policije Rot vozom za Lapovo.
Transport je preuzet od majstera Rota 23.III.1943 u 15 asova u Lapovu.
Ovde je kao krajnja stanica voi transporta oznaena Treblinka (logor), stanica
Malkinija. Istoga dana, u 23.30 asova, dostignut je krajnji cilj.
28.III.1943 u 7 asova bio je transport predat tamonjem zapo-vedniku logora...

193
 Dogaaji: Na putu od Lapova za Zemun umrla je jedna Jevrejka usled starake
slabosti... Na putu od Pjotrkuva do Malkinije umrla su jo tri Jevrejina. Leevi su bili
predati na krajnjoj stanici zapo-vedniku logora. Smrtne sluajeve treba pripisati
starakoj slabosti..
Brojno stanje transporta: primljeno: 2.338 lica
rashod: 4 ,,

Predato u Treblinki 2.334 lica

Potpis: Karl porunik Sucpolicije i komandir ete

Drugi je od 7 aprila 1943:

Policiska straama eta 7 aprila 1943

Nika Banja Poverljivo!

Radni izvetaj

Predmet: Sprovoenje jevrejskih transporta Veza: Zapovest bataljona br. dnevnika

25/43 (g)
Na telefonsku zapovest SS-Hauptsturmfuhrer-a Dannecker-a krenuo je
23.III.1943, u 12 asova drugi vod ete, jaine 1/35, vodnik majster ucpolicije
Handrik vozom za Skoplje, gde je stigao oko 23 asa.
25.III.1943 oko 6 asova poeo je u tamonjem bivem stovari-tu duvana
utovar 2.402 Jevrejina u teretne vagone. Ovo je bilo oko 13 asova zavreno, i u 14
asova sledovao je polazak. Zbog razaranja pruge bio je transport upuen preko
albanskog podruja...
Ovde je oznaena kao krajnja stanica Treblinka (logor), stanica Malkinija.
Krajnji cilj je bio dostignut 31. III. 1943 preko enstoho-ve Pjotrkuva, Skjernevice
i Varave oko 17.30 asova. Istoga dana oko 18.30 bilo je 20 vagona odvezeno u logor
i istovareno. Preostali vagoni su 1. IV. 1943 oko 6.30 asova otpremljeni za logor i
istovareni.
Dogaaji: Na putu od Zemuna do Rume umrla je jedna ena, 96 godina stara, od
srane slabosti. Le je preuzet od staninih vlasti u Rumi. Za vreme vonje umro je jo
jedan 75-godinji starac u Zagrebu, kao i jedno dvogodinje dete u Lundenburg-u.
Pratei lekar Jevrejin utvrdio je kao uzrok smrti sranu slabost.
Brojno stanje transporta: primljeno: 2.402 lica
rashod: 3

Predato u Treblinki 2.399

Potpis: Karl porunik Sucpolicije i komandir ete
194
 Trei, od 12 aprila 1943:
Policiska straama eta 12 aprila 1943
Nika Banja

Radni izvetaj
Predmet: Sprovoenje jevrejskih transporta Veza: Zapovest bataljona br. dnevnika
25/43 (g)
Na telefonsku zapovest SS-Hauptsturmfuhrer-a Dannecker-a krenuo je
27.III.1943 u 12 asova prvi vod ete, jaine 1/30, vodnik majster ucpolicije Buhner
vozom za Skoplje, gde je stigao oko 23 asa.
29.III.1943 oko 6 asova poeo je u tamonjem bivem stovari-tu duvana
utovar 2404 Jevreja u tovarne vagone. Ovaj je bio oko 12 asova zavren i 12,30
sledovao je polazak. Transportni voz je krenuo preko albanskog podruja...
Preko Censtohove-Pjotrkuva i Varave bio je 5.IV.1943 u 7 asova dostignut
krajnji cilj Treblinka (logor). Istoga dana od 9 do 11 asova bio je voz istovaren...
Dogaaji: Za vreme puta umrla su 5 Jevrejina, i to nou 30.III.1943 jedna 76-
godinja starica, nou 31.III.1943 jedan 85-godinji starac, 3.IV.1943 jedna 94-
godinja starica i jedno estomeseno dete, a 4.IV.1943 jedna 99-godinja starica...
Brojno stanje transporta: primljeno: 2.404 lica
rashod: 5 ,,
Predato u Treblinki 2.399 lica
Potpis: Karl porunik ucpolicije i komandir ete
Od tih preko 7.000 odvedenih lica nije se nijedno vie vratilo.

Likvidacija imovine deportovanih Jevreja

Reenjem ministarskog saveta faistike bugarske vlade br. 126 od 2 marta 1943
odlueno je da se konfiskuje celokupna imovina Jevreja odvedenih u Nemaku koja
dotle nije ve bila konfiskovana. Nepokretna imovina prela je u vlasnitvo drave, a
pokretna se imala prodati, s tim da se dobivene svote poloe komesarijatu za jevrejska
pitanja, odnosno bugarskoj Narodnoj banci.
Nekoliko dana posle odvoenja Jevreja u logor zapoela je likvidacija njihove
pokretne imovine. Komisije obrazovane od oblasnih direkcija ile su od kue do kue,
uzimale preostalu hranu, vrile popis stvari. Posle toga poela je prodaja stvari putem
javne licitacije. Stvari od vee vrednosti upuivane su u naroite maga-cine, da bi
kasnije bile ustupljene raznim nadletvima ili prodavane.
Novac od prodatih stvari predat je delom bugarskoj Narodnoj banci, delom
komesarijatu za jevrejska pitanja na raun fonda ,,Je-vrejske optine".
195
FOTODOKUMENTACIJA
Sl. 1 Faksimil nareenja komandanta Srbije generala Baer-a o stre-ljanju hapenika i talaca
Sl. 2 Nareenje komandanta
Srbije o zabrani prikrivanja
Jevreja

Sl. 3 Plakat o streljanju marta 1942 Sl. 4 Elek Viktor, direktor fabrike eera
god. u Banatu. Meu streljanim ima vie u Petrovgradu (Zrenjaminu), prvi obeeni
beogradskih i vojvoanskih Jevreja. Jevrejin u Banatu 1941 god.
Sl. 5 Saoptenje o streljanju komunista i Jevreja u Novom Vremenu" jula 1941 god.

Sl. 6 Objava streljanja komunista i Jevreja u Novom Vremenu" jula 1941 god.
Sl. 7 Spisak streljanih objavljen u Novom Vremenu", meu kojima ima znatan broj Jevreja
Sl. 8 Faksimil izvetaja porunika Walther-a o streljanju Jevreja novembra 1941 god. u Beogradu

Sl. 9 Primedba Ribbentrop-ovog pomonika Luther-a na predlog ne-makog poslanika u Beogradu o

deportaciji Jevreja. (Iz dokumenta broj NG-3354 CPMT'D nirnberke arhive Meunarodnog vojnog suda)
Sl. 10 Delovi Rademacher-ovog izvetaja i njegovih predloga o likvidaciji Jevreja u Srbiji
Sl. 11 Izvetaj Rademacher-a o osnivanju logora za Jevreje u Zemunu (Sajmite) i njihovoj deportaciji.
Sl. 12 Krvavi mar" u apcu streljanje u trku

Sl. 13 Nemci kraj streljanih rtava u apcu 1941 god.

 Sl. 14 Skupljanje rtava sa abakih ulica 1941 god.

Sl. 15 Ratni zloinac Milan Nedi govori postrojenim vojnicima pred njihov polazak u borbu protiv
partizana
 Sl. 16 Ratni zloinac Dragi Jo- Sl. 17 Ratni zloinci Milan Nedi i general
vanovi, ef srpske dravne bez- policije August Meyszner
bednosti u drutvu SS oficira

Sl. 18 Vrhovni etniki komandant ratni

zloinac Draa Mihajlovi
 Sl. 19 Ulaz u Banjiki logor

Sl. 20 Banjiki logor. Maltretiranje zatvorenika

 Sl. 21 - Lobanje rtava sa Sajmita

Sl. 22 Piramida kosti rtava sa Sajmita Sl. 23 Plan krematorijuma koji je SS

poruio za Beograd
 Sl. 24 Nemci vre streljanje na drumu pored ograde

Sl. 25 - Jajinci: mesto gde je vreno masovno streljanje (vide se burad za benzin s kojima su Nemci
polivali lomae streljanih rtava)
Sl. 26 - Nemci posmatraju svoju premlaenu rtvu

Sl. 27

Faksimil ustakih novina s objavom o streljanju u Beogradu

Sl. 28 Faksimil dela izvetaja generala Bader-a glavnokomandu-
juem za Jugoistok ratnom zloincu Loehr-u, o potpunoj likvidaciji
Jevreja u Srbiji. Poetak 1942 god.
Sl. 29 Faksimil ustakih novina sa objavom o uvoenju principa nirnberkog zakona u NDH

Sl. 30 Faksimil ustakih novina sa Izvanrednom zakonskom odredbom" o kolektivnoj

odgovornosti Jevreja i nalog o njenom objavljivanju s potpisima ratnih zloinaca Pavelia i
Artukovia
Sl. 31 Faksimil s objavom o osnivanju ustake policije za Jevreje

Sl. 32 Faksimil s nareenjem o prisilnoj evakuaciji Srba i Jevreja u Zagrebu

Sl. 33 Faksimil s naredbom o noenju jevrejskog znaka

Sl. 34 Faksimil
plakata o streljanju
Jevreja i komunista
 Sl. 35
Faksimil s
novinskom
objavom o
streljanju
Jevreja i
komunista

Sl. 36 Faksimil telegrama nemakog poslanika u Zagrebu Kasche-a ministarstvu spoljnih poslova u
Berlin o sporazumu ustaa. Nemaca i Italijana da se deportuju ostaci Jevreja u NDH
Sl. 37 Faksimili jednog dela Ratnog dnevnika 718 peadiske divizije u kojima se registruje streljanje
prvih jevrejskih i srpskih talaca u Sarajevu i akcija koja se sprovela protiv sarajevskih Jevreja
Sl. 38 Sarajevski sefardski hram pre i posle demoliranja sa strane rulje u Sarajevu
Sl. 39 Iz kartoteke ustake policije u Sarajevu: reenje o upuivanju Jevrejke u logor

Sl. 40 Jevreji na prinudnom radu u Vojnom logoru u Sarajevu

Sl. 41 Ustae prisiljuju jevrejsku rtvu da pred streljanje skine prsten

Sl. 42 Tela ubijenih (u Bosni) razvlae svinje

Sl. 43 akovako groblje. Jevrejska porodina grobnica pre okupacije
Sl. 44 - Ista grobnica poruena za vreme okupacije
Sl. 45 Groblje logora u akovu

Sl. 47 Logor Stara Gradika

Sl. 46 Le ing. Rozenberga izvaen iz bunara u

logoru u Lepoglavi
Sl. 48 Faksimil jednog dela nemakog izvetaja iz Zagreba da su se Due i Paveli sporazumeli o
primeni protivjevrejskih mera i na krajeve okupirane od Italijana

Sl. 49 Opti pogled na logor pod vedrim Sl. 50 Ograda i straarske kue logora na
nebom na Pagu Pagu

Sl. 51 Detalj mukog logora na Pagu Sl. 52 Masovni grobovi kraj lo-gora na
Pagu
 Sl. 53 -- Plan Logora Jasenovac III

1 Straarnica i Upraviteljstvo 29 T.zv. bajer odakle se uzimala

logora. (Ulaz u logor) zemlja za ciglu
2 Rafinerija 30 Remenarija
3 Glavno skladite 31 tala
4 Skladite i radionice 32 Kancelarija nadzornika
5 upa za cigle 33 Kancelarija grupnika i ra-
6 Lanara dionice
7 Upraviteljstvo logora 34 Veliko jezero sa drvenim
8 Paketarnica mostom
9 Zvonara 35 Zatoeniko groblje
10 Skela na Savi 36 Bolnica
11 Granik na Savi 37 Ambulanta
12 upa za cigle 38 6 baraka za stanove zatoe-
13 Ciglana nika
14 upe radionice (t. zv. tunel) 39 Pomona kuhinja
15 Straara 40 Kuhinja
16 Stan ustakih oficira 41 Baraka zanatske grupe
17 Stolarija 42 tala
18 Kuhinja i stanovi ustaa 43 Kuhinja
19 Dve upe za cigle 44 Mlekara i mesarnica
20 Dve upe za cigle 45 Zgrada enskog logora
21 Pilana 46 Nova mesarnica
22 upa
23 Pogon sa dimnjakom (Elek- 47 Ledana
trina centrala) 48 Svinjac
24 Kreana 49 Ustake radionice i stanovi
25 Ekonomija 50 Zgrada enskog logora
26 Ugljenara 51 Kuhinja
27 Drvara i pekara 52 Logor IIIc
28 Iskopana jama, odakle se u- 53 Izlaz iz logora i straarnica
zimala zemlja za ciglu (Istona vrata).
 Sl. 54 Pogled na deo Jasenovakog logora

Sl. 55 Kruna pe u Jasenovcu koja je upotrebljavana i za spaljivanje zatoenika

Sl. 56 Grupa zatoenika na radu u Jasenovcu

Sl. 57 Zloglasni Granik" u Jasenovcu

Sl. 58 Sudsko-medicinska ekspertiza Sl. 59 Jasenovake rtve
pri ekshumaciji jasenovakih rtava

Sl. 60 Jasenovaki zatoenik kome su pre bacanja u Savu ruke vezane

Sl. 61 Ekshumirana lobanja u Jasenovcu s tragovima udarca maljem

Sl. 62 Le jasenovake rtve s razmrskanom lobanjom

Sl. 63 Jasenovaka rtva
ena s rasporenim trbuhom

Sl. 64 Le izvuen iz Save

kraj Jasenovca
Sl. 65 Jasenovakc rtve izvuene iz Save
Sl. 66 Jasenovake rtve na obali Save
Sl. 67 Ustake rtve u Savi kraj Jasenovca

Sl. 68 Le ene izvuen iz

Save kraj Jasenovca
 Sl. 69 Ubijeni zatoenici vezanih ruku u Savi kraj Jasenovca

Sl. 70 Iz ustake kolekcije zlatnih zuba i proteza logorskih rtava

 Sl. 71 Iz dejeg logora u Sisku

Sl. 72 Le deteta u logoru u Sisku Sl. 73 Ustaka rtva s razmrskanom glavom

 Sl. 74 Ustae i ustakinje iz logora Jasenovac

Sl. 75 Tipovi jasenovakih straara Sl. 76 Ratni zloinci Eugen-Dido Kvaternik

(levo), ef bezbednosti u NDH i Jure Franceti
(desno) komandant zloglasne Crne legije"
Sl. 77 Ratni zloinac Vjekoslav Luburi Sl. 78 Ratni
zloinac Ljubo Milo

Sl. 79 Ratni zloinac fra Miroslav Filipovi-Majstorovi u mantiji i ustakoj uniformi

 Sl. 80 Ustake glaveine posle inspekcije logora Jasenovac

Sl. 81 Internacionalna povezanost faista. Jerusalimski muftija El Huseini (u sredini), glavni

organizator krvolone SS Handar" divizije u Bosni, u poseti NDH (desno doglavnik" Budak)
Sl. 82 - Ratni zloinac "poglavnik" Ante Paveli, jo uvek na slobodi u Argentini
Sl. 83 - Ratni zloinac Andrija Artukovi, ministar unutranjih poslova u NDH, jo uvek na slobodi u SAD.
Sl. 84 Subotica. Sprovoenje na sasluanje" prilikom ulaska Maara aprila 1941 god.

Sl. 85 Subotica. Zloini prilikom ulaska Maara aprila 1941 god.

Sl. 86 Novi Sad. Veanje omladinaca u krugu kasarne (jesen 1941 godine)

Sl. 87 Novi Sad. Veanje jevrejske omladinke Lili Bem (jesen 1941 god).
Sl. 88 Maarski vojnici skupljaju leeve u Miletievoj ulici u Novom Sadu za vreme Racije" 1942 god.

Sl. 89 Racija" 1942 god. u Novom Sadu: odvoenje na masovno streljanje na trand
 Sl. 90 - "Racija" 1942 god. u Novom Sadu: leevi streljanih na Uspenskom groblju

Sl. 91 - "Racija" 1942 god. Unakaen le ene naen na banatskoj obali Tise u prolee 1942 god. posle
topljenja leda. rtva je verovatno iz uruga ili ablja
 Sl. 92 Prinudni radnici iz Bake vezani u jarani radi uveseljavanja maarskih vojnika

Sl. 93 Crvenka: ekshumacija jednog od streljanih jevrejskih prinudnih radnika iz Borskog

rudnika