Pinyin
Pinyín (xitoycha: 拼音, pīnyīn; rasmiy: 汉语拼音, Hànyǔ pīnyīn, Hanyuy pinyin, yaʼni „Xitoy tili tovushlarini yozish“) — putunxua uchun romanlashtirish tizimi. Xitoy Xalq Respublikasida rasmiy maqomga ega.[1] Pinyin 1958-yilda qabul qilingan boʻlib[1], uning muallifi Chjou Youguang hisoblanadi. 1979-yildan pinyin butun dunyoda XXRdagi nomlarni lotinchaga oʻgirishning rasmiy vositasi sifatida qoʻllanadi. U avval mavjud boʻlgan Ueyld — Jaylz va chjuin transkripsiyalarining oʻrnini bosdi. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) pinyinni xalqaro standart sifatida 1982 yilda qabul qildi.[2] Birlashgan millatlar tashkiloti esa 1986-yilda qabul qildi.[3]
2009-yil 1-yanvardan pinyin Tayvanda rasmiy romanlashtirish standartiga aylandi. Lekin undan taʼlim yoki kompyuterda kiritish uchun emas, xalqaro tadbirlarda foydalaniladi[4][5]. Ammo Tayvandagi baʼzi shaharlar, korxona va tashkilotlar (asosan Tayvan janubida) bu oʻzgarishni qabul qilishmadi, ular „Pinyin — XXR bilan yaqin aloqalar vositasi boʻlishi boʻlishi mumkin“, deb hisoblashdi. Shu sabab Tayvanda pinyindan boshqa romanlashtirish tizimlari saqlanib qoldi.[6] „Hanyuy“ (xit. an’anaviy 漢語, soddalashtrilgan 汉语, pinyin: Hànyǔ) soʻzi „Xan xalqining ogʻzaki tili“ degan maʼnoni anglatsa, „Pinyin“ (xit. an’anaviy 拼音, soddalashtrilgan 拼音, pinyin: Pīnyīn) soʻzma-soʻz tarjimada „yozilgan tovushlar“ deganidir.[7]
Pinyinda lotin alifbosining V belgisidan tashqari qolgan barcha belgilari ishtirok etadi, ularga Ü (u-umlyaut qoʻshilgan; kompyuterda yozishda V belgisi oʻrniga Ü belgisini ishlatish mumkin). Pinyinda tovushlarni belgilash uchun diakritik belgilardan foydalaniladi. Ulardan asosan oʻquv adabiyotlarida foydalaniladi. Lugʻatlarda pinyinda yozilgan soʻz oxirida tovush raqami qoʻyiladi, masalan: dong2 yoki dong² (= dóng).
Shenlar yozilishi
[edit | edit source]Pinyin boʻyicha Xitoy adabiy tilida shenlar (initsiallar, soʻz boshidagi undoshlar) yozilishi quyidagi jadvalda koʻrib chiqiladi. Har bir katakning birinchi qatorida Xalqaro fonetik alifbo tizimi boʻyicha, ikkinchi qatorda — pinyin boʻyicha, uchinchi qatorda — oʻzbek lotin alifbosidagi koʻrinishi berilgan (ayrim tovushlarni aniq ifodalash uchun oʻzbek kirill alifbosidan ham foydalanildi).
| Lab undoshlari | Alveolyar undoshlar | Retrofleks undoshlar | Palatal undoshlar | Velyar undoshlar | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Portlovchi undoshlar | [p] b b |
[pʰ] p p |
[t] d d |
[tʰ] t t |
[k] g g |
[kʰ] k k | ||||
| Burun undoshlari | [m] m m |
[n] n n |
||||||||
| Affrikatlar | [ts] z tsz (sz) |
[tsʰ] c ts (s) |
[ʈʂ] zh chj |
[ʈʂʰ] ch ch |
[tɕ] j tszʼ [sz()][i 1] |
[tɕʰ] q tsʼ [s()][i 1] |
||||
| Frikativ undoshlar | [f] f f |
[s] s s |
[ʂ] sh sh |
[ɕ] x sʼ [s()][i 1] |
[x] h x | |||||
| Approksimantlar | [w][i 2] w vu |
[l] l l |
[ɻ ~ ʐ][i 3] r j („ajdar“ soʻzidagi) |
[j][i 4] y ya/yu/ye[i 5] |
||||||
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Bundan keyingi undosh — ya/yu/ye.
- ↑ "w" harfi shen (initsial) yoki soʻnggi boʻgʻinning boshi boʻla oladi va [w] yoki [u] kabi talaffuz etiladi.
- ↑ /ɻ/ fonetik jihatdan [ʐ] (jarangli retrofleks spirant) boʻla oladi. Bu xitoy tilida gaplashuvchilar orasidagi individual farq hisoblanadi va ikki turli fonema borligini anglatmaydi.
- ↑ "u" harfi shen (initsial) yoki soʻnggi boʻgʻinning boshi boʻla oladi va [j] yoki [i] kabi talaffuz etiladi.
- ↑ Oʻzidan keyingi unliga qarab oʻzgaradi.
Tovushlarni belgilash
[edit | edit source]
- Birinchi tovush (normal yoki baland tovush) unli harf ustidagi makron (ˉ) bilan belgilanadi:
- ā (ɑ̄) ē ī ō ū ǖ Ā Ē Ī Ō Ū Ǖ
- Ikkinchi tovush (balandlagan tovush) akut (´) bilan belgilanadi:
- á (ɑ́) é í ó ú ǘ Á É Í Ó Ú Ǘ
- Uchinchi tovush (past tovush) gachek (ˇ) bilan belgilanadi:
- ǎ (ɑ̌) ě ǐ ǒ ǔ ǚ Ǎ Ě Ǐ Ǒ Ǔ Ǚ
- Toʻrtinchi tovush (pastlagan tovush) gravis (`) bilan belgilanadi:
- à (ɑ̀) è ì ò ù ǜ À È Ì Ò Ù Ǜ
- Beshinchi tovush (neytral tovush) hech qanday ustki belgiga ega emas:
- a (ɑ) e i o u ü A E I O U Ü
Manbalar
[edit | edit source]- ↑ 1,0 1,1 „Pinyin celebrates 50th birthday“. Sinxua (2008-yil 11 fevral). 2011-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-sentyabr.
- ↑ „ISO 7098:1982 – Documentation – Romanization of Chinese“. Qaraldi: 2009-yil 1-mart.
- ↑ Margalit Fox.. „Zhou Youguang, Who Made Writing Chinese as Simple as ABC, Dies at 111“. The New York Times (14-yanvar 2017-yil).
- ↑ „Hanyu Pinyin to be standard system in 2009“. Taipei Times (2008-yil 18-sentyabr). 2011-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-sentyabr.
- ↑ „Gov't to improve English-friendly environment“ (deadlink). The China Post (2008-yil 18-sentyabr). 2011-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-sentyabr. (Wayback Machine saytida 2008-09-19 sanasida arxivlangan)
- ↑ Copper, John F.. Historical Dictionary of Taiwan (Republic of China. Lanham: Rowman & Littlefield, 2015 — xv-bet. ISBN 9781442243064. Qaraldi: 4-dekabr 2017-yil. „But some cities, businesses, and organizations, notably in the south of Taiwan, did not accept this, as it suggested that Taiwan is more closely tied to the PRC.“
- ↑ The online version of the canonical[oydinlashtirilsin] Guoyu Cidian (《國語辭典》) defines this term as: 標語音﹑不標語義的符號系統，足以明確紀錄某一種語言。 'a system of symbols for notation of the sounds of words, rather than for their meanings, that is sufficient to accurately record some languageʼ. See this entry online[sayt ishlamaydi].[sayt ishlamaydi] Retrieved 14-sentyabr 2012-yil.