Ìnternet

Artìculu in LSC

Sìmbulu de Internèt

Internèt est una retze a atzessu pùblicu chi connetet vàrios aparatos o terminales in totu su mundu. Dae sa nàschida sua rapresentat su printzipale mesu de tzita de massa, chi oferit a s'impitadore un'ampra sèrias de cuntènnidos in manera potentziale informativos e de servìtzios.

Si faeddat de un' interconnessione globale intre retzes informàticas de natura e de estensione diversa, torrada possìbile de una suite de protocollos de retze comuna mutida "TCP/IP" de su nùmene de sos duos protocollos printzipales, su TCP e s'IP, chi costituint sa "limba" comuna cun cale sos computadores connètidos a Internèts (sos host) sunt interconnessos e comùnicant tra issos a unu livellu superiore in manera indipendente dae sa sutastante architetura issoro hardware e programmas, garantinde gai s'interoperabilidade in sistemas e sub-retzes fìsicas diferentes.

S'abbentu e sa difusione de Internèt e de sos servìtzios suos ant rapresentadu una bera e pròpia rivolutzione tecnològica e sotziu-culturale de sos cumintzos de sos annos noranta (paris a unos àteros imbentos comente a sos telèfonos tzellulares e su GPS) puru unu de sos motores de s'isvilupu econòmicu mundiale in s'àmbitu de s'Information and Communication Technology (ICT).

In cantu retze de telecomunicatzione, comente a difusione est segunda solu a sa retze telefònica generale, finas issa de difusione mundiale e a atzessu pùblicu, ma galu prus "capillare" de Internèt. Custa ùrtima cumpartzit in manera larga sa retze telefònica pro s'atzessu e su trasportu de sos impitadores suos e est destinada, in unu benidore non tropu a tesu cun su megioru de sa tecnologia VoIP, a la remplasare inserrende·la in issu, in cantu basàda in sa prus efficiente tècnica de sa commutatzione de pacchetto.

Istòria

S'orìgine de Internèt torrat a artziare a sos annos sessanta, subra initziativa de sos Istados Unidos, chi aiant postu a puntu durante sa gherra frita unu sistema de difesa e de controspionaggio nou.

S'in antis publicatzione sientìfica in cale si teorizat una retze de computer mundiale a atzessu pùblicu est On-line man computer communication de s'austu 1962, publicatzione sientìfica de sos istadunidensos Joseph C.R. Licklider e Welden E. Clark. In sa publicatzione Licklider e Clark, chircadores de su Massachusetts Institute of Technology, disacatu fintzas unu nùmene a sa retze dae issos teorizada: "Intergalactic Computer Network".

Prima chi totu custu cumintzet a divenire una realidade pùblica at a bisongiare abetare su 1991 cando su guvernu de sos Istados Unidos de Amèrica emanat s'High performance computing act, sa lege cun cale sa prima borta benit prevìdida sa possibilidade de crèschere, pro òpera de s'initziativa privada e cun finalidade de isfrutamentu cumertziale, una retze Internèt finas cussu momentu retze de computer mundiale de propiedade istatale e destinada a su mundu sientìficu. Custu isfrutamentu cumertziale benit subidu postu in autu fintzas de sos unos àteros Paisos.

ARPANET (1969)

Su antenadu e precursore de sa retze Internèt est cunsideradu su progetu ARPANET, finantziadu dae sa Defence Advanced Research Projects Agency (inglesu: DARPA, Agèntzia pro sos Progetos de chirca sobrada pro sa Difesa), un' agèntzia dipendente de su Ministeru de sa Defensa istadunidensa (Department of Defense o DoD de sos Istados Unidos de Amèrica). In una nota de su 25 abrile 1963, Licklider aiat marcadu s'intentzione de collegare totus sos computer e sos sistemas de time-sharing in una retze continentale. Aende lassadu s'ARPA pro unu locu a s'IBM s'annu sighente, fuint istados sos suos sutzessores chi s'aiant dedicadu a su progetu ARPANET.

Su cuntratu fit istadu assignadu a s'azienda de cale acudiat Licklider, sa Bolt, Beranek and Newman (BBN) chi aiat impreadu sos mini-computadores de Honeywell che a sustennu. Sa retze est bènnida in manera fìsica costruida in su 1969 colleghende bator nodos: s'Universidade de sa Califòrnia de Los Angeles, sa SRI de Stanford, s'Universidade de sa Califòrnia de Santa Bàrbara, e s'Universidade de s'Utah. S'amprura de banda fiat de 50 kbps. In sos incontros pro definire sas caraterìsticas de sa retze, aiant bènnidu introduidos sos fundamentales Request for Comments, totora sos documentos fundamentales pro totu custu chi riguardat sos protocollos informàticos de sa retze e sos isvilupos issoro. Sa super-retze de sas dies nostras est resurtada dae s'estensione de custa in antis retze, creada in suta de su nùmene de ARPANET.

Sos primos nodos si basaiant in un' architetura client/server, e non suportaiant duncas connessiones dirìgidas (host-to-host). Sas aplicatziones esecutadas fiant in sustàntzia Telnet e sos programmas de Filas Transfer Protocol (FTP). Su servìtziu de posta eletrònica fit istadu imbentadu dae Ray Tomlinson de sa BBN in su 1971, derivende su programma de unos àteros duos: su SENDMSG pro messàgios internos e CPYNET, unu programma pro su trasferimentu de sos files. S'annu sighente Arpanet aiat bènnidu presentadu a su pùblicu, e Tomlinson aiat adatadu su programma suo pro bos funtzionare: fit devènnidu pobulare meda lestru, gràtzias fintzas a su contributu de Larry Roberts chi aiat isvilupadu su primu programma pro sa gestione de sa posta eletrònica, RD.

Dae Arpanet a Internèt (anos setanta e otanta)

Retze Internèt in su 1982

In pagos anos, ARPANET aiat allargadu sos nodos suos oltreoceanu, in manera contemporànea a s'abbentu de su primu servìtziu de imbiu pachetos (servitzios) a pagamentu: Telenet de sa BBN. In Frantza s'incumentzat su fàbricu de sa retze CYCLADES in suta de sa diretzione de Louis Pouzin, mentras sa retze norvegesa NORSAR permitet su collegamentu de Arpanet cun s'University College de Londra. S'espansione aiat sighidu semper prus in manera lestra, tantu chi su 26 martzu de su 1976 sa reina Elisabetta II aiat imbiadu un' email a sa sede de su Royal Signals and Radar Establishment.

Sas emoticon sunt bènnidas istituidas su 12 abrile 1979, cando Kevin MacKenzie aiat sugeridu de insertare unu sìmbulu in sas postas eletrònicas pro indicare sos ànimos.

Totu fit prontu pro su coladòrgiu detzisivu in su Internèt, cumprèndidu su primu virus telemàticu: su 27 de santugaine 1980, faghende esperimentos in sa lestresa de propagatzione de sas e-mail, Arpanet est bènnida de su totu blocada a càusa de un'errore in sos header de su messàgiu. Definende su Transmission Control Protocol (TCP) e s'Internèt Protocol (IP), DCA e ARPA aiant dadu ufitzialmente s'avviada a Internèt comente a su paris de retzes interconnesse tràmite custos protocollos.

Internèt in Itàlia

S'Itàlia est istadu su de tres Paisos in Europa a si connètere in retze, posca de sa Norvègia e de s'Inghilterra, gràtzias a sos finantziamentos de su Dipartimentu de sa Defensa de sos Istados Unidos. Sa connessione fit acontèssida dae s'Universidade de Pisa, ue fit presente unu grupu de chirca intre sos prus sobrados in Europa. Carchi de custos cumponentes de su grupu aiant traballadu a proa cun sos chi poi diant èssere istados cunsiderados sos babbos de Internèts, Robert Kahn e Vinton Cerf. Fit istadu pròpiu Kahn a aconcare sos suos superiores a finantziare s'achirrida de sas tecnologias netzessàrias (Butterfly Gateway) pro su grupu de Pisa. Su collegamentu aiat acontèssidu su 30 de abrile de su 1986, a sas 18 belle.

Nàschida de su World Wide Web (1991)

In su 1991 in su CERN de Ginevra su chircadore Tim Berners-Lee aiat definidu su protocollu HTTP (HyperText Transfer Protocol), unu sistema chi permitit una leghidura ipertestuale, no-secuentziale de sos documentos, brinchende dae unu puntu a s'àteru pro mèdiu de s'usu de ligòngios (link o, in manera prus pròpia, hyperlink). Annotamala, su 6 de austu Berners-Lee aiat publicadu su primu sitiu web de s'istòria, in su CERN, a s'indiritzu http://info.cern.ch/hypertext/WWW/TheProject.html. In su World Wide Web (WWW), sas risorsas disponìbiles sunt organizadas segundu unu sistema de librerias, o pàginas, a cale faghet a atzèdere impreende apòsitos programmas narados navigadores (o web browser) cun cale est possìbile navigare bidende archìvios, testos, iper-testos, sonos, figuras, animatziones e filmados. Su primu browser cun caraterìsticas pretzisas a cussas atuales, su Mosaic, est istadu realizadu in su 1993.

Su 30 de Abrile 1993 su CERN detzidet de fàghere pùblica sa tecnologia a sa base de su World Wide Web de manera chi siat lìberu de implementare dae chie-si-siat. A custu detzisu sighit un'immediada e ampra resèssida de su World Wide Web in resone de sas funtzionalidades ofertas, de s'atòliu suo e de sa fatzilidade sua de usu. Internèt est crèschidu in manera esponentziale, in pagos annos est resèssidu a cambiare sa sotziedade, trasformende su modu de traballare e si relatare. In su 1998 est istadu introduidu su cuntzetu de eEconomy.

Caraterìsticas

Sas caraterìsticas de tale retze podent èssere descritas pro mèdiu de s'istrutura fìsica sua (topologia, nodos, collegamentos de trasmissione e aparatos de retze), e pro mèdiu de su funtzionamentu suo a livellu lògicu-protocollare.

Istrutura fìsica

Esèmpios de topologia fìsica de retze

Internèt est costituida dae carchi chentinaiu de milliones de computer collegados intre issos cun sos prus isvariados mesos de trasmissione e est fintzas sa prus manna retze de computer attualmente chi esistit, colleghende tra issos a livellu globale retzes LAN, MAN e WAN, motivu pro cale est definida "retze de sas retzes", "interete", "retze globale" o "sa Retze" pro antonomàsia.

In generale a livellu fìsicu sa retze Internèt podet èssere bìdida comente a una complessa interconnessione de nodos cun funtzionalidades de ricetrasmissione, arrumbada a collegamentos de trasmissione de vàriu tipu, siat cablados siat wireless (fibras òticas, cavos coassiales, filos telefònicos, cavos eletricos in posat fintzas in istruturas idràulicas, collegamentos sutamarinos, collegamentos satellitares, collegamentos a ràdio-frecuentza (WiFi) e subra pontes ràdios) chi cunsentint s'interconnessione de estremu a estremu (end to end) de un'agente umanu o automàticu a unu àteru agente, praticamente cale-si-siat tipu de computer o elaboradore eletrònicu chi esistit oe.