Merâvirde
Merâvirde lii väldimeerâst tábáhtuvvee virdedem, mast pajaldâsčääci liihâd ovdâskulij teikâ ciägguvirdedem tiet vuáluskulij. Stuárráámuuh merâvirdeh pyehtih leđe tuhátteh kilomeettereh kuheh já maŋgâlov kilomeetterid kubduuh. Merâvirdij kieŋŋâlvuotâ lii táválávt čyeđeh meettereh. Merâvirdeh láá juohhum lieggâ já kolmâ merâvirdijd ton mieldi, ete puátá-uv merâvirde naavij vâi peeivitäsideijee sundeest.
Merâvirde šoddâm já toos vaigutteijee tahheeh
[mute | mute käldee]Merâvirdijd vaigutteh enâmustáá planetaarisâš piegah, tego paasaatpiegah sehe viestârpiegah. Planetaarisâš piegah láá pisovááh, já oovtmanolâš pieggâ tiätu suundán toovât pajaldâsčääsi virdedem. Coriolis-almoon vaaigut merâvirdij suundán já jorgeet virde máddáápiäláá pállubeln vyestipiäiván já taavaapiäláá pállubeln mietipiäiván. Eres vaigutteijee tahheeh láá ovdâmerkkân sälttinalliisvuotâiäruh, saahâdvuotâiäruh, liegâsvuotâiäruh sehe merâridoi häämih.
Ciägguvirdedem šadda čääsi sälttinalliisvuotâiärui tiet. Čääsi jiäŋum teikâ lievlistum tiet čääsi sälttinalliisvuotâ paijaan já tot vuáju vuálus, tastko sälttinalliisvuotâ paajeed čääsi saahâdvuođâ. Sálttáá čääci virded merâponneest, mut sáttá pajaniđ, jis tot tiäivá ovdâmerkkân nanamân.
Merâvirdij čuávumušah
[mute | mute käldee]Čäsuáivi alda leijee merâvirdeh vaigutteh uáli ennuv Eennâmpáálu oosij šoŋŋâduvváid. Kolmâ merâvirdeh pyehtih kuávlun kolmâsub čääsi ko tobbeen táválávt ličij. Kolmâ merâvirde kalma já kuškâd rido. Kuškâdeijee vaikuttâs šadda tast, ete kolmâ merâvirde alda čääci lievlist uáli uccáá, já tondiet ááimust ij lah ennuvgin lahtâvuotâ. Ko kolmâ merâvirde tovâttâm kolmâ áimu ij pyevti toollâđ lahtâvuođâ pyereest, te lahtâvuotâ arva jo meerâ alne, ijge peesâ nannaam räi. Kolmâ merâvirdij alda láá ennuv koškes sajeh, tego Atacama já Kalahari koškeäävih Maadâ-Amerikist já Maadâviestâr-Afrikist sehe Viestâr-Australia, Kalifornia já Taveviestâr-Afrik kuávluh.
Lieggâ merâvirdeh puátih peeivitäsideijee alda naavij kulij já pyehtih toho lieggâsub čääsi já ááimu sehe lahtâvuođâ. Lahtâvuotâ šadda tast, ete lieggâ áimu puáhtá toollâđ ennuv čääsi. Kenski merhâšitteemus lieggâ merâvirde lii Golfvirde, mii puátá Karibiasuolluin Tave-Atlantân já maŋeláá Britannia tavepiälán sehe Taažâ- já Baareencmeerân. Golfvirde lieggee merhâšitteht Tave- já Viestâr-Euroop, moh liččii Golfvirdettáá ennuv kolmâsuboh.
Merâvirdeh
[mute | mute käldee]| Nommâ | Kuávlu |
|---|---|
| Benguelavirde | Maadâ-Atlant, Maadâ-Afrik, Namibia, Angola |
| Kaliforniavirde | Kalifornia, Viestâr-Meksiko |
| Kanariavirde | Kanariasuolluuh, Viestâr-Afrik |
| Kuriilijvirde | Nuorttâ-Ruoššâ, Jaapaan |
| Labradorvirde | Grönland, Kanada |
| Nuorttâ-Grönlandvirde | Grönland, Island |
| Peruvirde | Chile, Peru |
| Viestâr-Australiavirde | Viestâr-Australia |
| Viestârpiegâivirde | Maadâ-Jieŋâmeerâ |
| Nommâ | Kuávlu |
|---|---|
| Alaskavirde | Viestâr-Kanada, Maadâ-Alaska |
| Brasiliavirde | Maadâ-Atlant, Brasilia, Uruguay, Argentiina |
| Golfvirde | Karibiasuolluuh, Tave-Atlant, Britanniasuolluuh, Island, Taažâmeerâ, Baareencmeerâ |
| Jaapaanvirde | Filippiineh, Jaapaan |
| Nuorttâ-Australiavirde | Melanesia, Nuorttâ-Australia, Uđđâ-Seeland |
| Peeivitäsideijeevirde | Peeivitäsideijee kuávlu meerah |
| Peeivitäsideijee vyestivirde | Peeivitäsideijee kuávlu meerah |
Käldeeh
[mute | mute käldee]- Cantell, Jutila, Lappalainen & Sorvali: GEOS 2. Sanoma Pro Oy ISBN 978-952-63-4285-6 (suomâkielân)