Lenga alemànica

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Pais andova a l'é parlà

La lenga alemànica, ò alemànich, o svìsser-alman a l'é parlà d'apopré 10 milion ëd përson-e an Svìssera, Almagna, Àustria, Liechtenstein, Fransa (Alsassia), Italia (Piemont e Val d'Osta), Venessuela (Colonia Tovar).

Àmbit lenghìstic alemànich

Ël nòm Alemànich (ISO 639-2: gsw) a comprend na serie ëd lenghe ò dialèt parlà ant un teritòri motobin grand e compòsit. L’alemànich a l’é parlà d’apopré 10 milion ëd person-e. An Svissera a l’é conossù pitòst con ël nòm dë Schwyzerdütsch (alman ëd la Svissera), an Fransa a së s-ciama Elsässerditsch (alman d’Alsassia) ant ël Baden-Württemberg (Almagna) a lo ciamo Schwäbisch e ‘dcò Badensisch, dal nòm ëd le region ëstòriche dla Svevia e dël Baden.
As peul trové tanti sot-dialèt, ch’a cambio d’un pais a l’àutr. Ël nòm ëd la lenga alemànica a deriva dël pòpol dj'Alamann ò Alemann.
L’alemànich ch’as parla ancheuj a l’é dësvlupasse da l’alemànich antich e dl'età ëd mes.
A l’é nen da tant temp ch’as parla ëd lenga “alemànica” an arferendse a tut l’àmbit lenghìstich. A l’é stàit lë scritor Johann Peter Hebel ch’a l’ha dovrà costa definission an sò lìber ëd poesìe Allemannische Gedichte (Poesìe alemàniche). A l’é anteressant noté che ant ël test i trovoma la paròla alemànich ëscrita con un-a o doe “l”. Ancheuj as s’é imponusse la forma con mach na “l” sempia. Jë studios e jë stòrich a son anco’ an camin ch’a studio l’evolussion ëd la paròla ant ij prim sécoj ëd l’età ëd mes, e soa estension a tuta la nassion e la lenga dj’alman.

Variant

Alemànich ant ël sens pì s-ciass

Ël bass alemànich (Niideralemannisch) as parla ant un teritòri pitòst grand, ch’a va da l’Alsassia, passand për ël Baden meridional, fin-a al Voralberg, ant Àustria ossidental. Squasi tut ël Liechtenstein a parla alemànich. Për esempi:
- Bodeseealemannisch (alemànich dël lagh ëd Costansa)
- Allgäuerisch, Wälderisch, Montforter Düütsch
- Oberrhiinalemannisch: (alemànich ëd l’àuta val del Ren):
  - Ël vej Baseldytsch (alman ëd Basiléa) -con na gran part ëd Elsässerditsch (alman alsassian) e alemànich ant le region dël Brisgau e Ortenau).
  - An Venessuela as parla ëdcò un dialèt ëd sorgiss alemànica, ciamà Alemán Coloniero.

L’àut alemànich (Hochalemannisch) as parla dzortut ant ël Sundgau alsassian, ant ël Baden, ant la Foresta Nèira meridional, squasi an tuta la Svìssera alman-a, ant le comunità Walser dël Voralberg e ant la Lechtal an Tiròl. Për esempi:
- Bärndütsch e Züritüütsch (alman ëd Berna e Zurich)
- Hotzewälderisch as parla ant ël Hotzewald, dzortut ant le comun-e ëd Rickchebach, Härräschried e Görwihl
L’alemànich pì àut (Höchstalemannisch). Për esempi:
- Bärner Oberländisch e Wallisertiitsch ò Seyslertütsch
- Walsertitsch (titschu, töitsch), la lenga Walser, parlà an dontré paìs dël Piemont e dla Val d’Osta.

Alemànich ant ël sens pì largh

Svev (Schwäbisch)

Foravìa dle sudivision ch’i l’oma vist pì dzora, l’alemànich as divid ëdcò an:

alemànich ossidental (Westalemannisch) e oriental (Ostalemannisch)
Alemán Coloniero: Dël 1843 a l’é staje n’emigrassion ëd përson-e da le comun-e d'Ändinge am Kaiserstuhl e Wyhl im Kaiserstuhl (Oberbaden). Sò anvod, ch’a vivo ant la sità ëd Colonia Tovar, a parlo anco’ na variant dël dialèt alemànich ardità da sò cè.

Alemànich: lenga ò dialèt?

Ij lenghist a discuto tant se l’alemànich a sìa na lenga ò mach un dialèt. A podrìo giuté a arsolve la question coste paròle dël grand ëscritor alman Goethe, ch’a dis che Minca na region a-j veul bin a sò dialèt, an essend l’element d’andova che l’ànima a pija sò spìrit. Ò miraco a podrìa vnì a taj la citassion ëd Max Weinrich: Eine Sprache ist ein Dialekt mit einer Armee und einer Marine (Na lenga a l’é un dialèt con n’esèrcit e na marin-a).

A-i son vàire discussion ëdcò antra coj che a lo consìdero coma lenga, dzortut për decide lòn ch'a sia da ciamé alemànich e lòn ch'a lo sia nen. La version corenta dla classìfica ISO 639-3, pr'esempi, a considera l'ansema lenghìstich dont as parla ant st'artìcol-sì coma n'ansema ëd tre lenghe diferente e indipendente: Svev, Alemànich e Walser, minca un-a classificà daspërchila.

Classificassion

Në schema ëd classificassion ëd l'alemànich a peul esse:

lenghe indoeuropenghe
- lenghe germàniche
  - lenghe germàniche ossidentaj
    - lenghe àut germàniche
      - lenghe àut alman-e
        lenga alemànica

Sudivision

Alman ësvìsser/Alemànich
Alemànich pì àut
Àut alemànich
Bass alemànich
Svev
Walser
Alemán Coloneiro

Còdes ISO

Còdes ISO 639-1: -
Còdes ISO 639-2: GSW
SIL: GSW (Schwizerdütsch/Alemànich); SWG (Schwäbisch); WAE (Walser); GCT (Alemán Coloneiro)

Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse

http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=gsw