BAKI SLAVYAN UNIVERSITETI

Mr4Hr4C TE PC TBO OEPA3 OBAHI4fl A3EPEAIIAXAHCKOII PE CIIyEJ-II4KU

EAKIIHCKI4IT CIAB.flHCKI4II I/HI{BEPCI4TET

J\b2

BAKI - 20T3. EAKY

 lzl
g0I " " " "'Fuelqord lef,fisxeS epr^Qp urepou4sod ')f,'x c^oreJec
'"'"'epuls ',{'O c^o{Ie
96 "1 'y,rourelspg
-erullcrel qqg uoJ xlrplrd <pnbrof epeq lqs1t;1>
"'"'(aoxtretr oJo)Ic
06
-E ftErBdO u oJoxcHnl@Bgdsee'o.roxcc,{d eruuderel l
J50C s sorrB 6'6 uaodeuorv
" "'mIeJeII II
t8 'V'V usoYeI'{GIAI
.........T.].:.:*::...Eoao*urdoj
sL "v'Y erB0trrfY
rsH[H x?suxcc?d rcrxcrBY s oJorcohnwdl umergodl
89 " " " "'epuffinsn rob ulJeluqe rse,{.(pezeu zeuetouoltq 'y'1,ra,{1p} 4
lg 'IJelle,&(lsns!!x s€se uu?l?uruIle
)ils{-.1 epqilp rqepe r:ecfe qr-Y lrel.L^^-o. P :iliilbelsgi l 'g';1eaaf^taeg
'a1xnr'rrceYlcrm
Zg
xrxscurcdx,{ 3r )d{xscH?@rsgdeee nxu'r,cllr?Jrre}l
-,{noV tcd,$tcuV .&toHr'rtpefuolgorse s lrgoY tsdgo uHll,{u€ 3s3!rv
KnHfltrgOOC tr IqlfvtrdflM^I OOO U€fnlef,ex e UVIITVIUflL^I
nn """""""'vlqer 4rxcc,(d en
soVoaedsr c xrlHHeulroutsslsd,(L?darrru 4oHHesrc
-exoYfx 4oxdrNedxr( sovosedeu :crxcnexV4rzgdeee
rsnelrgodu oH<rewlcouJo rHH?heI4Ies ersdoro:re11 'g'I{ Ftrrrssu
gE """'(ruoqeg t5lqe$
eA uo)F$lel 111rru@ rqreS lpsr,rbqloxlsd uurse,{rser
-b4ur e,\ tseftsersuere;lp u.uegS1p>1eS epugelpp {4lI S'$.rou,{espg
sz "'soiltcc€rx roorcrr{xr xrrureves€uodu a 'J'V csalnt(rJ
6911 uaorurcxqtr
meneds r4mreed xsx rreedgo elD{}eb.I{'r€ouoipqal l-ssenarC
9I ""TFI€r Em)Icmeh es tnldorcn Ao>tcnerld
-EBgde€p Eo)IEraner c sorcxat :aqnden xrDlc
-cfd e't1o{edfl exnlurtelrgodu )I )Iolorcs oxqffoxceH 'g qurfceertrfl
EqTYJC OOO Uerervoel^I
Fursnrr(c a)ilflrsreJefflldlo u s,xrsu
-{rarfrd*rf enodolc salcehruoro)Mclr u ru)cehrlJol1 'o'H Etrrtcor
nffflncYH oJoxcflhuccYrDr str ooo Ne(Isu4ssYDr
fltrHVJKddOC O O O IYCIue(IN0XI
 B akr Slavyan Universitetinin
ELMI ESERLORI
YTIEHbIE 3AIII'ICKPI
Earrtrcroro cJIaBtHcKoro )ml{Bepcl{Tera

QULIYEV T.A.
MONOGENEZ NOZORTTYOSI ELMLORTN QOW$UGUNI)A.

Annotasiya.' Dtinya dillerinin monogenezi moselesi miiasir miiqayiseli dilgiliyin meg-

Sul oldulu maraqlt ve getin sahelerden biridir. Bu istiqametde diinyanrn mtixtelif dlke-
lerinde (Rusrya, AB$, Almaniya ve s.) tedqiqatlar apanlsa da, hele ki, konkret fikir s6y-
lemek, tutarh netice elde etmek miimkiin olmamrgdrr. Monogenez probleminin tekce dil-
giliyin deyil, diger elmlerin de (genetika, arxeologiyq mifologiya, cogafiya ve s.)
tedqiqat obyekti olmast meselenin bir nege fundamental elmin qovugufunda oyrenil-
mesini vacib edir.

Agar s 6zlar: monogenez, q lottoxronologiya, genetik4 rniiqayiseli dilgilik

Rnnveeue crona: MoHoreHe3, rnorroxpoHoJrorur, reHerrdK4 KoMnapar14Brrcrvr1a
Key words: monogenesis, glottochronology, genetics, comparative linguistics

Dilgilikde monoqenez nezeriyyesi beger dilinin bir menbeden yaranmasr haqqrnda

telimdir. Monoqenezin tarixi mifoloji ve dini inanclara qeder gedib grxrr.
Qedim diin-
yanm, demek olar ki, biitiin mifik ve dini metnlerinde dilin vahid bir kdkden yaranmast,
goxalmasr, ilkin funksiyalarr haqqrnda melumatlar mdvcud olmugdur.
Tam eminlikle demek olai ki, miiasir dilgilikde makiokomparativistikanin tedqiqat
obyektine gevirdiyi ve ciddi cehdle mtidafie etdiyi en bdyiik nezeriyyelerden biri de
dillerin monogenezi meselesidir. Bu saho nezeri dilgilikde mtixtelif iitiqametlerde ve
miixtelif adlarla teqdim olunur: nostratik dilgilik, boreal dilgilik, hind-Sakif okean dilleri
nezeriyyesi (C.Qrinberq) ve s.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, elme qeder hsm mifoloji menbelerde (meselen,
Vavliyon qiillesi haqqrnda esatirlerde, qedim yunanlarrn Edip tapmacalannda, qedim
gumerlerde ve s. ), hem de dini menbelerde bu barede ibtidai bilgiier mrivcuddur. Hetta
XVII esre qeder Bibliya eneneleri ile elaqedar Avropada bele bir fftir mdvcud idi ki,
qedim yehudi dili daha qedimdir ve biitiin dtinya dilleri bu dilden yaranmqdr. Sonralar
qedim dillarin gifreleri agrldrqca (metnleri oxunduca) bu nezeriyye de elmi ehemiyyetini
itirmigdir. Bu nezeriyyoye qar$r ilk grxrg edenlerdon biri H. Leybnis olmugdur. O,-traqtr
olaraq bele bir fikir ireli stirmiigdiir ki, dillor arasrnda ehtimal olunan qohumluq elaqesini

" Reygi: frlologiya elmleri doktoru, professor M.M.Musayev

68
 t
I
I
69
'r$lnsnp €seq
e,{.,(uezeu zoueEouou epJAgrB 4ssn1A1
.JRP
eulseurSel rmvrez unzn eleq 'ecurrlg utut
-r!lpyr,,(u Ie^Ae ulru 0I uepl1p nln ulr?luo {
-Ilnpuels€se uepleqec tuqe utqsef'{trezeu
ruef.{rrezeu 'SrunIeS Ie ueprt>lg nq ?p IJEI
&pJeret npod eqlzQ epulrelll nc-0€-02
'rzp lerqet NBr eprellp u$nq eursefts
ssset ePullp uruesul {lI '.eculDlg unuo '
6nu4o rnqSeur xo5 repxu,r rlq ue4ls IIeq s
ues nq IDoquIorI 'V UHP'I
zeu ,{ebnu $c nq'eculDllJ
^3JPI
eplerunpSelrlq uelep ue,(f,e11u I$eq
-ruorl 'V Isl5ilP ue.'!e11 ePmrell
.ipe13eq efliweltzeqr4arez po}olu lxlrBl
lu{e q}5n IIIeq Inlnseleseu zeuebouolu
-gesr,(ebpu u"1ea euepfiru ecrue,( nq'nsru3op eqeq 'np$1ure'r erepubrbpel Ixlrol
"piopp
-ii"tir"u11* p1ef, zg tse,(epr zeue8ouoru ep{l[d1p ePrelrse XIX-IIIAX uequrxel
'tf '. Z] rrpSrruelnfirna np nttngnplo ununlor Isnsllx ulrel;1aplp epfi nq
sruq,{a1 .g .op,ot*fbeur1gde relSuoye lfolotupe lpplc eprelllp xod lq u4511>1eu4e qrz
 Bu nezeriyye son d<iw dilgiliyinin en populyar sahesine gevrilse de, bununla
meg[ul olan biitiin dilgiler (A. Drbo, S. Starostin, J. Qrinberq, M. Rulen, J. Makuorter.
V.V. $evoro$kin ve s.) hele de kifayet qeder problemin oldugunu qeyd efinigler.
Klassik terife esasen miiqayiseli-tarixi dilgilik (dilgilik komparativistikasr)
qohumlu$u miieyyenlegdirme( genetik tesnifat aparmaq vo ulu dili berpa etunek
meqsedile dillerin mtqayisesi ile meg$ul olan elmdir. Mtiqayiseli-tarixi dilgiliyin bu
mesololeri ulurlu hell ede bilen esas silahr mtiqayiseli-tarixi metoddur.
Dilleri mtixtelif ciir miiqayise etmek olar. Bu baxrmdan mtiqayisenin en genig
yayrlmrg ndvti tipoloji mtiqayisedir. Tipoloji miiqayise tipoloji deyiqmeleri vo
uy!'unluqlan, dilin miixtelif seviyyelerinde rast gelinen universal qanunauy$unluqlan
tryrenir. Lakin miiqayiseli-tarixi metod dilleri yalnrz genetik pland4 daha dogusu onlarr
yaranma aspektinde 6yrenir. Buna gdre de komparativistika Ugiin esas rolu dil
qohumlu$u anlayrgr ve bu qohumlulu mtieyyenlegdirmek metodikasr oynayr.
Dillerin genetik tesnifatrna ndvlorin bioloji tesnifatrmn analoqu demek olar. Bu
tosnifat yer iiziihde yayrlmrg texminen 6000-e ya"xrn dili sistemlagdirmeye imkan verir.
Genetik tesnifatrn neticeleri bir gox eLnler flgiin, ilk ndvbodo etnoqrafiya iigiin (giinki
dilin yaranmasr ve inkigafi etnogenezle (etnoslann yaranmasl ve inkiqafi ile) srx bafhdr)
gox maraqhdr.
Ulu dilin berpast son dsrece xiisusi sahedir ve paleontoloji berpaya gox yaxndrr.
Dil berpasrrun neticeleri ise yazrya qederki ddvrle megsul olan tarixgi ve arxeoloqlar
tigtin olduqca qiymetlidir.
Gdsterdik ki, miiqayiseli dilgilikdo osas mesele dillerin uzaq qohumlufunu
miieyyenlegdirmekdir. Bu sahede o vaxt inandrrcr neticoler elde olunur ki, miiqayiseli-
tarixi metod diiz$in tetbiq olunsun. Daha do!rusu, miiqayisenin dil koordinatlanna hem
iifiqi, hem de gaquli tetbiqi qanunauyfun gskilde apanlsm.
Dillerin qohumlu[unu miieyyenlegdirmek, prinsipce, dillerin bdliinmesinin
sebeblerinden ve zamanrndan o qeder de asrh deyil. Komparativistikanrn iizlegdiyi en
getin problemlerden biri de budur kj, vzaq qohumluq masolesinde gox az uySunluqlarrn
Ou da tabiidit, giinki daha qedime getdikce uySunluqlar daha da azahr) agkarlanmasr bu
qohumiupu qEbhe aitrna air.
Elmi edebi)'yattarda adaten dillerin uzaq qohumluSunun yaqr 8-10 min il civannda
mEaypnle$irilir [3, s. 77f.Bu rsqemin haradan gdtiiriildty[ haqqrnda melumat verilmo-
sa de, gox ehtimal ki, M. Svodegin standart qlottoxronoloji formulasmdan alnmrgdrr. M.
Svodegin fikrinca, on min ilde iki qohum dilin leksikasr arasmdakr uyfuluq 5-6 %
olacaqdr, Tebii ki, bu ciir veziyyetde apanlan mtiqayise ulurlu netice vermeyecakdir ve
hetta qedim qohum morfemleri belo tesadiifi uy!'unluqdan segmek miimkiin
olmayacaqdr. Oger Svodegin formulasma esaslansaq, onda qeti gekilde inanmahyrq ki,
on altr min ilden sonra dildeki qohumlu[a dolalet eden btittin uyfunluqlar itecekdir.
Bu sade mentiq dillerin uzaq qohumlu$'u haqqrnda nezeriyyenin tenqidinin easasmr
tegkil edir ve ilk baxrgdan kifayet qedsr miibahisesiz gOriiniir, Mehz buna gthe de hal-
hazrda tipoloji kriteriyalan esas gdttiren alternativ genealoji tesnifatlar apanlu. Hetta
bazi dilgiler miiqayiseli-tarixi metoddan alini iizerok dillerin tarixi inkigafinm yeni
modellerini irali siiriirler. Bunlarda biri, meselan, ingilis dilgisi R. Diksonun ireli siirdiiy[
"kesilen tarazhq" (ing. punctuated equilibrium) nezeriyyasidir. Bu nezeriyyeye gdre,

70
 IL
'rnrn!o
-beq rseuPueilg lebe1e eP e
relmtn I
,(1n1e1out
-Snrnl r IIP
D[BJuos bt
-poleur Pefp
ep uepuro 'st
udor,ry 'ebre$ ulxs^ Jel]J?suI.- ?Juos
-qnuec J€I€T
eu epedor,ry 'uelseseur) beru'{eurxeq
'npsrruuere'( ef,.ftrezeu,m.rogg-tt1"A€)
''I'-I
,
ermfinlpnc,ra' .[ct] eple egr"*1s4rgp n,pp
e.pa
+p$,_,+q lill:b"tl
uelbpx tp!"ntu gtt+e qlec epbrbpel uulletunleur
"i Pr're tmundn:b
uub e'r 9591
rqnuec '1s11eqe uuIJBIsps u?elo lpT?
:rn1sorur1."'relqudor're'ru1qu'(1se t
-0I uslussul sroJs-IIl3A3>I'I'T ?put 'g]
un+!q eA tbtl
ge614t4 m1e'{'{ueSeq
rlpsntu4ls 5e4 p1se,O(Fezeu '. n..,., .rrrrr*rn^rrn*ror.
enpseilumu4l berempsnlnl ututrele'(rseuuoJul {B
u,{u+r,(e epulsBse ununq e,r Ipsilupq
-sr,lbul en '41eue6l!|I
'opqul1P1P rese ([[ffi
e,r relblex "' tresup>
IxlJBl ulu.uelue8
'r,ft[IeSueu 41aue8 utu
nrosse;ord unrfeils
bereur Isns$x uelpbrbpel onttof5-tf1"^3;'1'1
-Jearun PJo:JuelS '$ssexellltu Sruuuel e'En
I${pouoE ufts
uepeSueu rumu4! IJBluo eP
rusxo uqbPx uuSrueP ePre
-eI nsgx rnue'(rsueEre'ruo>1 epurxlrul
ulIIP @€rBIo unfl'fu
lp e^ snu4ls IIe{ IuIDIU rssrulo rypru elnlnsueu IqeuaE tttltt
ii*q- que11op1iluer
1 I rr.use xx) burelo euts
uoqrq 'U 'nlleru1e Ipoleu q'!11611p pere
-npSinepou ueHrPII ulll4g'4pr1peb e'teuup6elle
-uaEre,*p) qdp Icul4q nqe1,rr*r1pr1i1f"redwo1-rrreueue
'l{ rpelsqE r5teb1bp11
'JIpe zeAe luulq
epulgesqul utttp
-4q tmzn urue.llsueErea'uo1 ell lrelr^gp 4r5q urue'trsueEre'$p
IJeIr^Q'.p
 Miisahibelerinin birinde V.V. ivanov sciylemigdir ki, insan qruplarmrn Afrikadan
yayrlmasr ecdadla'nm yaranmasl texminan 50 min il ewel baq ml
vermigdir' edir ki, molekulyar biologiya ve dilgiliyin elde etdiyi ml
naticelarin kdmeyi ils insan tarixinin 6yrenilmesi XXf esrin esas elmi
istiqametlerindon biridir. (h
. Elmlerin inteqrasiyasmda ve qargrhqh metodlardan istifadeden behs ederken V.V. bii
Ivanov maraqh frkirler sdylemigdir: "XX esrde biologiyanrn inkigafi, mesolen, Ci
molekulyar biologiya ve miiasir genetikanrn yaranmasl frzika-ve kimyanrn metodlannm
tetbiqi neticesinde miimkiin olmugdur. Biz (V. ivanov "biz" dedikde Amerikanur Sana- iki
kada) banisi, Nobel mtikafatr laureatr qe
fondunun maliyyelegdirdiyi ve esas A1
arrm nezerde tutur ) indi bir 9ox humanitar
elmleri tebiet elmlari ile, xiisusile genetika ile birlegdirmeye cehd gdsteririk. Osas 7A)
meqsed biliklerin vahid xeritesini yaratmaq ve humanitar elmlerin de{iq metodlardan on
istifade edsn ve inkigaf eden elmlorin fonunda "izqoy" olmadr[mr,, g<istermekdir...". an
Tedqiqatgr biologiya iizre Nobel miikafatr laueriati irlononun :'Tesaduf vo zorurot,, olr
eserindon behs edersk davam etmigdir: "...Mono yazv ki, biologiya ve dilgilik ona goro tip
oxgardr ki, her iki halda biz informasiyarun citUrtilmesini tedqiq edilmigdir. Dilieki tip
deyigiliklere mutasiyarun analoqu kimi diigiinmek olar. Meselen, rus ve diger slavyan skl
dillerinin tarixinda "erov"lann-gox qma i ve u saitlerinin diigiimii bag verirlN" uuxuu ett
dini kimi teleffiiz olunan sciz rus dilinde deua, sunu ise cou olmugdur. Bu fonetik ve.
deyigme dilin biitiin sdzlerine aiddir. Mutasiya nedir? Mutasiya tat
- cisimlerin maddi
deyiqikliyidir ki, bunun neticesinde bir nege mtixtelif genler yararur. Dilde mutasiya ise
stizlerin fonetik dayigiklikleridir. Hem dilgilikde, hem de bioiogiyada kodlaSma xii
yer tutur. Zaman-zaman informasiyanrn dfiiriilmesindeki deyigme qanunlan genetikada -titiit yu
ve dilgilikde miiqayiseye gele bilir, informasiya nezeriyyesini-iimumelmi dillimi baga qa
dtigmek olar " [9]. xa
Miiasir dilgilikde monogenez nezeriyyesinin esas terefdarlan genig populyarlq gu
qazanml$ nostratik dilgiliyin niimayendele idir. Beri bagdan qeyd edek ki, hai-hazrrda
rrosiraiik etiiodii 'oiriiyiiiin torjqiq oluirmasr Avropa paieoiinqvlsiikasinda, ger-reiikasi'r:ia h,,
ve arxeologiyasrnda en aktual meselelerden biridir. Qiinki nostratik tedqiqatlaln elde 6z
etdiyi nsticeler fundamental elmler tigiin gox vacib olan dil ve medeniyyet
universalilerinin kompleks ve sistemli gekilde dyranilmesine imkan yaradn. gunjan ya
elave, bu bilikler Yer ktiresinin bir 9ox etnoslann ulu ecdadlarnn mexsus oldupu dil 5z
ve
medeniyyetin berpasr iigtin avezsizdir. q0
On gox diqqet geken mesele ise protonostratik dil dagryrcrsrnrn irqi-antropoloji si5
mensubilyeti meselesidir. Melumdur ki, miiasir xalqlarrn Oiti ve irqi arasrnda deqiq tu
korrelyasiyasr ciyrenilmemigdir. Buna esas sebeb on, hetta ytiz min iller boyunca irqlerin tiir
qartgmasrdr. Miiasir insarun irqi haqqrnda behs ederken bir geyi qeyd etmek lazrmdir he
ki,
irqi baxrmdan insanlann populyasiyasr kifayet qeder UircinsiiAir. Meselen, bdyiik et
ehtimalla demek olar ki, dilinin daqrylcrlarr avropoid irqine mensub Ul
olmuglar' Bunu qedim n rden taprlmig paleoantropoloji faktlar stibut
edir. Ti
$e
Br

72
 EL
I,illrlq llpoule lnel? eA sotuPlse 'pl eleg 'rslo {eu}e pF €p erEI}neF eA soruDlse nung
-,un1
:r"isi.its"lptolobuoru 'sruupi iuti"F.azrc ururbr ptodorrre ec{IpeFlerl nrflop ebres
trnipfp""ip urruple,{erol el uode.d ep ecelo'uwlmcu?tu-snbunl e,L lobuotu ItuDI JeplJ111
'reilr.q"l *u,{efiseuuo3se4,, tbJI 41cg3 ep 'e11ob reEtp-untmdrub Up
fqy
.oprn1n1"* "nr.*
Srrusrreb uepleqec lbn r1e,{,(rresle ulJslu?lo pp eundub [p lr1p'e11e,(lfturnrun
JelJnIq re.( rsnslx reveltA u?lo qnsueu eurbl ptolobuotu 4tssel{ spuls?Je JElsoule
IIIIpITU 'rnpu4:prnru leruleE 5ur ('s eA rellrln1'repn1u,{) eutbn ptolobuotu ue1 rueq
;1's en relquec,{eqreze .uep1411 e.,(14r91) eurbr prodor1g ru'Bl Irreq splr5gft relllllp{r$
Hunj .-rilSr.rrrat ruilqprodor,ru ueleqsru esl Jeplr1p 'berelo ursl nlmcueur-snbunl
.i rrirou"onr'i.jstun.i turrelte,(fiueperu eA lqrelllp zg erelplolobuou lerertlr rre11e,Q!s
-nsqx prodorin qu6 'relSrurelSeq efeunre xod eqep epleqls€unru elbrr plolobuour rrellob
ufe-ttfe unuo pnxe,( el ,,rep1,{eqe,, 'ec>pp1eE n$op ebre$ 'nre$93 beped Bqep nunzQl
epurse[" gp ri41z u€lo Iffiep e,{qnqoule III€4sou Iseslp?q (rseruSrreb uueluesul tpf
-rse,,(1ndod jllelxnur uelo bezn err uxe{ eurrrq-Jlq erp,8 ebrr el esot4e) ufisesllefrl
're1Sruu11e8 elewe rutbrl ptole4srre-plodorle Isnsnx ry5t>1 muuelzg
ueiro#tSep ui'riiip pi,^€rp eprAgp .ns?!itu e,l Sru:Sueb eF li?"is p!oiB'I1s'^'e ;i;-eA fepnq
slleJp rruelreor{"u {[le4sou SruSeprulseur epef,rsy Iqnuec epusecl]eu u,{tserbt141
'4lp$lcBE
de1 est epreprEelnf 'nlcnE eq"p ueleqslu relt8zlc prolobuoru epJellsu€u eA 4IIBX
ul{B.I 'rnunlo sslq JIez xo5 re1€ztc nq epulsesslq wse ulJelsot4e III}pI€J1 'relStuuezub
rurrepEzrc uFIb4 prolobuour epecerep xod e,( ea zB esl relblex u"lo IIxPp ewsep? rrEop,(
1"rn 'JIpIselIB leir1re) q,lesze zrr4eiuerlple s4e epp4eS belred epunz9 ruue1le,iftsnsgx
ululbrl prodorne 'ergE epeueb Snu4nl rereb ue{qglu epe,ft8o1odo4uy
'lpStueuSel?uuoJ tuul
eleq rre11e,{,{rsnsLlx sese ulbJl IT req epJnAQp urueq 'pl eleg 'Jslo {euqe uuez tur,{tprel
Seq eprelueurez rurpeb xo5 uruseurSueb 41c nq utptorbeu elptodor,re 'rl rpnulzel )ieule
pfeb r.,(eS rlg'[I1] nf,ezueq erelplorbeu est uepe8tp'erelprodornu (nSn1runb u1ullepls
zn eA rs€uuog urunq) Irelleuele rlo1odo1ue rzeq urutbr u.{1do;g 'rrunP epeb,rqu btlere d1l
nq ep uelebrbell 'nppre edrtr prdel SrureruSullersuerErp Bplrs?rs ptorbeu elptodor,re ldq
e,,(rdogg eulr{g urrelsrssexe}n1tr1 'rruelbreg: repeb r1q u€pruD<Bq nq rdlt e,{tdogg nEnPIo
Ilxep uuelrrllusoge eA uuelllsnl €p?rng 'rnunlo qeseq lbn ptorbeu IISsBpl 1dr1 rlolodo4ue
,,ped,, plun5 'eppleS ruq esl relpud 'epe.,{.,{trr.es ze re11rSn1 'ueleseul :(relSnureir €J?luo
Iulrelllp becue) relSnuelSeq e{eurue epef,firres reEgp e.{ eA nq eputstredt Islluqe Icuez
uotxoue uruelb rrelpupce tnurrepcr,{rS"p Up lq€4sou Snule z{tserbuu ef,e4qyy
'(rpStuqile.{ eruos uepunrAgp Is"lq$ qere rse IIA esl spe>llr;V
rq:eb-rlaunS lepuuele1ro uillputur 1 'e'e 'epeltgy rbreS-rlerurS irrpSrul?s {9{ ueprutpeb
de1 epernq Irelllp rues Srurp,(eK SrueE epe{l4v 11eur$) relSru4e epqllsl ueplof ql
rer{ rrelp?pce qpepfle uruuepcr,{rSep pp pz5 eA reqreq '1rSn1;lsegru 6pl rnpu4r1urn4
'nefloqqepuelN Ie-qeg e^ IISUe>I S.,{eq113
:rrprTerluel Seq epleruebpsl yq1 le{ererl nrflop e,(e4I{V 'besueur ewsetuunlgq
"puo
erelbupnq JIIe1x$ru (u,{1sy rqreb-qnuec zqeur '1p{ep ?{l{V 'ecutnlg uueltSpp tzeq)
epe,{rsy rqreb-qnuec uruilqrq e,(rseo4:y uesese erule{rsdesuol Fule rsegur reEg
'ltU-ASt's 'gl rlurpuelebele ep 4effiuepeu lllozotu
,'(gnreN Dlepur5eled nq 'pl rrpSnuel Seg epur.(qrlq llpoufe ez(tsee4y (epreplgltulul
X-IX IeAAe uupere) e,(rsueErerrrp IIleJns ewp 'ecuulg urJelsrssexelnl4tr
daha 9ox ural etnodil birliyi ilo stx elaqede olmugdur. Mehz buna gore de bezi dilgiler bu ge
iki dil ailesini bir dil ailesinde birlegdirmipler. Hal-hazrrda eskimos ve aleut dilleri daha
$e
9ox $imali Amerikada ve ora yaxrn adalarda, o ciimleden Qrenlandiyadayayrlmrgdrr. Bu
dillerin dagrycrlan monqoloid irqinin "Arktika" tipini tegkil edirler []1.
g€
Nostratik malaoailenin dilleri igerisinde hem co[rafi yerlegme (lokalizasiya)
at
baxrmrndan, hem de paleolinqvistik baxmdan daha gox iiyrenileni, tebii ki, hind-Avropa
le
dil ailesidir.
ni
Amerika ve Avropa dilgiler:rrrin fikrince, hind-Awopa dil ailesi toxminen b.e.e. V-
trI minillikde btiliinmsye baglamrgdr. Bu hind-avropagiinashqda nisbeten birmenah qebui
edilen tezislerden biridir. Ancaq hin-avropaltlarrn ecdadlannm meydanagelme ve
meskunlagma yeri haqqrnda fikirler mtixtelifidr. Ancaq 4 mtixtelif nezeriyye daha gox
yayrlmrgdn: birinci terefin fikrince, hind-Avropa ehodil birliyi Merkezi Avropada; ikinci
terefin fikrinca, yuxafl Qara deniz sahillerinde; iigiincii terefin fikrince, Volqa gayrndan
Yenisey gayma qeder olan erazida; ddrdiincti terefin qenaetine gdre ise Balkanlarda ve
Dunay gaymn hdvzesinde meydana gehnigdir.
Biitiin bunlardan baSqa ferqli lokalizasiya gosteren tedqiqatgrlar da vardr. Meselen,
bezi tedqiqatgrlann (xiisusile T.V.Qamkelidze, V.V,ivanov) fikrince, protohind-Avropa l(r
dilinin yarandrlr ve yayrldrlr erazi Zaqafqaziyadat Yuxan Mesopotamiyaya qeder olan T
xazidtr vo cenub-qerbi Asiyaya mexsus olan Qatal-Kiiyiilg Xalav ve onlardan yaranan
Ubeyd (protogumer), Kiir-Araz an<eoloji medeniyyetleri ile sx baflrdr. Ba;qa tedqiqatlarda cl
ise protohind-Avropa Oykumenasr (Oykumena-diinyanrn insan menimseyen hissesi) e.e. IV-
Ol
III minilliklerde merkezi ve gerqi Awopada yerlegmigdir. Bele olan halda hind-awopahlarur
diferensasiya yeri ve rarnant Ortactoqovsk, Mixaylovsk meskenleri, Yamna" Tripol, $nurovo
keramika ve s. arxeoloji medeniyyetlerle iist-i.iste diigiir. li
Hind-Avropaltlar nostratik etnodil birliyinin diger nesillerinden ferqli olaraq <iz
1i
baglan$c avropoid simalarmr daha gox qoruyub saxlaya bilmiqler.
Bezen noshatik dillere Amerika hindularrmn dillerini do aid edirler. Amerika hin-
dulanna penutilar, <iz ieroqlifik yazlarr ile meghur olan mayyahlar, kakgikeller, kekgiler,
kigeler ve bagqalarr daxildir. Onlar Meksikada ve Merkezi Amerikada yagayrlar. Bezi
tedqiqatgriar penuti rjiiini nosiratik ciiiiere deyii, gukao'r.-Kamgatka diiierirre airi edii'ioi'.
Son dovrlerde tebiet ve humanitar elmlerin bir-birine yaxmlagmasr tekce
neticolerden qargrhqh istifade seviyyesinde deyil, hem de oxgar metodlardan istifade ile
bag verir. Meselen, bele metodlardan biri genetikada genig istifade olunan ve DNK-lara tl
g<ire novlerin qohumluq seviyyesini miieyyan etmeye imkan veren "molekulyar saat"
l
metodu ("molekulyar saat" insanrn vo rne)imunun 5 milyon ilden 7 milyon ile qeder h
qollara aynlmasmt mtieyyenlegdirmeye omkan verir. Buna qeder paleontologiya gtiman a
edirdi ki, bu bciltinme 25 milyon il ewel bag vermigdir) dilgilikde mi.ixtelif dillerin
qohumluq seviyyesini miieyyen etmeye kdmek eden qlottoxronologiya gox ox$ayr. 1000
il erzinde iki qohum dilin baza leksikasrndan (bu biitiin dillerde var: maselen,'oey","yer",
"sema", beden iizvlerinin adlarr ve s.) 86% sdz qalr.
insan populyasiyasnm tekamiiliinii dil faktlan ve dillerin ailelero gdre tesnifatr ile
tutugdurduqda melum olur ki, ekser hallarda genetik qohum populyasiyah diller bir dil
qrupuna aid olur. Daha ewel bdliinen iki populyasiya bir-birinden daha az asl/rr olur vo
onlann DNK ve dillerinde daha gox deyigikliker bag verir. Lakin buna baxmayaraq, dillar

74
 9L
'ao)ilq€tr xl{,l€ ?€oHoJOHOI I
rr[ eugelruH6 eom<Iuog IOIoWH X?v
n4Hsnr,IdJO oJoHilrer?hlloyo ex vttl4 Y:fffret)Kdesr,(
.oudolcll oJe LI oglcehosorrer, .r,orer,,(su ogdo'r.
-,(eg xgr,e s &MHssoEeuccu IqI€IflI,{ee4 gonelrgodu
.ox .nx,(BIt oI,IJoIIW rn oH .exfilcfisJHllr oxqrlol eH rcle€}u{H?E scel{eJouoru
nteda eeHVerCOu e 4tSdO'rOx 'BIrdo:r
Olh .trCJ.e€her{Jo 'oLIH€I^{I{HA eOgOCO r.eBxergldU
o {codllog BHelnrscou rqlslC
oJoHvo Io soyrqtr xrsaoduw xecs l{IlHelb|(oxcnodu
flr lor8fld
.se8 eueEouoru;o Isug eqlJo leluep ro l?^ordd?
aql ''fio1srq
'{llueunq sll puu
ro;; lgeilodtur eJ€ secuelcs es _ Jo silnseJ
;In6uq srseue3ouour '{1uo q1n'l Isep lou seop tuel
6*. ;;qt secuercs ,{ueur oqe f1luecer s?q qclq r '1oor aru€s eql
-qord eqt letll pelou sl 1I 'uoque$e.rz1nc1yed pelce4p
uog seienE.rel s,ppo.*t Un lo ur3uo
eqlJ6 uopsenb eqt ol palolep sI elclile etll
"ql
,{uYru^Jc.s
I
I
6
,L66I
'I 'ca6 'sser4 fltsenrun eSpuqrue3 'se8unBw1 3:o ileC pue esrll
I '1o
'VZLL-6ILL'dd' 1661,{1n1 '76
puu'seldoed ?zroJs-llle^?C',
@'se8un8uzl lralrnqJo '{qde'r8oe8
t€-?sl:dd'9oe t 'peilur1dnorg
puu ,irolsg eql 'oueqlv vzzeld,'olo€d ltsVr1-''I,tz::J.::ll:j:*
.LLl:6gI.dd.YzoveIN -€cn1 ernllnc
'(S)g '9661 ',(Eolodorqtuv fmuollnlorg //
__-._.
reJo Joso^-rug'9
:__ y r_ v .c,II ,9961 tnexmel
Zc|t-hOI
'(XVId vr4rr)c XXX) ur3oslrgo 4osoxs€r Foxcg?rIIE soYodeH-rslw l-"j^:::t-{1-*{"
-oxudo,r,c14
.soxirgr xr{xc4ptrr2 ra1colrlngO qo)Icohl{IeHe'r emergodl 'y'3 nz.r,codel3'7
'x ZEn'g0111(rurileY€x12) d.r.nelr qnxcrre'reVel{:'I I 'HL.r,cod:"C'V'C 'uerd'(g'y-'3 7 4t'tu
-eVeSBC 'gar..,( 'mCISa 'V,{r,C rrV tI,IHgAh^ :"llHur{eOtlt"et eOXoar'rldO'loU-OUrferrlneed3'E
- 'Otc 6g..'lL6l1<ex.{eg> ''y{'(')-'s) sdegorc W<IHsIIer,
'W'g hrIlfisJ'}J.r4IIIII4'Z
-unaud3 .erane[eag 'soxq€r xrxcer,uredrcoH ruHoHs€dc lttug
60t'80€'C -'066[''1A1 -'sdeaorc
gnxcenu[euorxulrHo 4r,rxcohxJctrarnral') 'r'IdoeJ,
'Cg 'hBg soHesI4'I
B€oHoJOIIOIAtr
ludAqePe
'rpbece
-elsl ueluelfgs epryt51p epl?ri qe '{ecele
-nunuql SrueE 'beutuupre,( ecuuele,( ueput
'apleueE) ulJelule JIIe$nu epuqleq unuel
-ouoru un51 iszltlslnluredruol {lUdW'pl
rxupn rrepeqrsgunru {lleue8 ulr?luo el nflnlunqob uqrp ruea '1,{ep tpse uepreluet