Arawak-Foulke

Do Arawak-Foulke sunt aan Koppel fon Indioaner-Foulke uut Suud-Amerikoa un ju Karibik, do traditsjonell do Arawak-Sproaken boald hääbe un deelwiese noch baale. Besunners do Lokono uut Suudamerikoa un do Taíno, do aleer ap do Antillen lieuwden, wieren deer mäd meend. Man uk do Ika of Arhuaco in Kolumbien skällen fon do Arawak oustomje, uk wan hiere Sproake tou do Chibcha-Sproaken un nit tou do Arawak-Sproaken heert.

Ferskeedene Arawak-Foulke un hiere Geskichte

Do Arawak-Sproaken hääbe sik wildääge in do Orinoko-Doal uutbilget. Jo hääbe sik ätters fääre fersprat un wuuden bit tou dän eersten Kontakt mäd do Europäere tou een fon do maastferspratte Sproakfamilien in Suud-Amerikoa. Do Sproaken wuuden in masse ferskeedene Rebätte loangs dän Orinoko, un dän Amazonas boald, man uk ap Deele fon do Antillen. Een Foulk, dät sik sälwen as Arawak of Lokono beteekent, siedelde loangs do Kusten, wier däälich Guyana, Suriname, Grenada un Deele fon do Ailounde fon Trinidad un Tobago lääse.

Dät rakt archäologiske Waiwiesengen, dät do Arawak in ju Tied fon hiere Uutspreedenge een Honnelsnätwierk hieden, wier jo Weeren uuttuusked hääbe. Buppedät skällen jo elaborierde Keramik häiwed, in runde Täärpe woond, groote Grääfhöäwele ounlaid hääbe un uk foar ju Häärstaalenge fon ju Terra preta feroantwoudelk weesen hääbe, een mäd Holtkoole, Bunken, Toonskäiden un Broai truchmiskede Äide, ju do Bedingengen foar ju Buuräi ap dän läipen tropisken Boudem baldoarich ferbeetert. Man neen Misferstounden: Een archäologiske Kultuur seeker mäd een bestimd Foulk in Ferbiendenge tou brangen, is läip stuur bit uunmuugelk, wan me uut ju Tied neen skriftelke historiske Begjuchte häd. Dät blift also een skiere Fermoudenge, ju nit twieuwelsfräi tou bewiesen is.

As Christoph Kolumbus ätter Amerikoa wai koom, heerden do eerste ienheemske Ljuude, wier hie mäd Kontakt hiede, tou dät Foulk fon do Taíno, een Arawak-Foulk. Kolumbus rakt Begjucht, dät do Taíno freedelke un aiske gastfjuuntelke Ljuude wieren, do do Spoaniere jädden aal skoankten, wät jo hääbe wüülen. Dät stimt so fier, dät do Taíno deelwiese mäd do Spoaniere naan Kriech hääbe wüülen, uk as jo määrkeden, dät do Spoaniere nit mäd freedelke Ploangenge in't Lound keemen wieren. So skäl ju Taíno-Uppermoanske Anacaona ap dät Ailound Hispaniola fon do Spoaniere aasked hääbe, dät jo freedelk touhoopelieuwje. Man me kon nit kweede, dät do Taíno niks fon Kriech wisten: La Navidad, ju eerste spoanske Siedelenge ap Hispaniola un ap amerikoansken Boudem, wuude fon do Taíno fernäilt. Un monken eenuur wieren jo uk nit bloot freedelk, so hääbe jo foar't litste Fergungen al ju Doodesstroawe ferhonged. Uk mäd do Spoaniere koom dät tou kriegeriske Twiste, ju do Taíno nit winne kuuden. Buppedät broachten do Spoaniere Kroankhaide mee, do do Indioanere nit ferdruugen. Ju Toal noom ou, sodät aleenich ap Hispaniola ätter spoanske Geskichtsskrieuwenge ju Taíno-Befoulkenge fon 60.000 in't Jier 1492 ap 500 in't Jier 1533 tourääch geen. Do lääste Taíno hääbe sik mäd swotte Sklouen un Europäiske Ienwonnerere fermisked. Däälich is ju Taíno-Sproake uutstuurwen. Ätter genetiske Unnersäikengen skällen 15 % fon do Ljuude in ju Dominikoanske Republik noch Määrkmoale fon do Taíno hääbe; man wät ju Befoulkenge fon Puerto Rico oungungt, skällen 60 % uur ju wieuwelke Linie fon do Taíno oustomje.

Een Foulk, dät deelwiese in do Traditsjoon fon do Arawak ap do Antillen stoant, sunt do Garifuna. Do Kariben (uurs n Indioanerfoulk) fon St. Vincent, do dät Ailound fon do ienheemske Arawak ärooberd un sik mäd do fermisked hieden, noomen in't Jier 1635 Afrikoanere ap, do sik fon two unnergeene Sklouen-Skiepe an Lound rädje kuuden. Uut do arawakiske, karibiske un afrikoanske Ljuude äntstuude dät Foulk fon do Garifuna. Dät sunt swotte Ljuude, man ju Sproake fon do Garifuna heert tou do Arawak-Sproaken. Ieuwenske dän arawakisken Kääden änthoalt dät uk masse Lienwoude uut Karibiske Sproaken, dät Frantsööske, Ängelske un Spoanske. Ju Sproake wäd däälich foaraaln in Honduras, Guatemala, Belize, Nicaragua un do USA boald, uumdät dät Foulk eerste ätter kriegerisken Twist mäd do Briten fon St. Vincent wäch deportierd wuude un leeter ätter ferskeedene Lounde uutwonnerd is.

Asháninka-Mon in't Wääste fon Brasilien

Somäd sunt do Arawak-Sproaken fon do karibiske Ailounde ferswuunen. Man ap dät Fäästlound fon Suud-Amerikoa wäide jo noch fuul boald, näämelk in Kolumbien, Venezuela, Guyana, Suriname, Frantsöösk-Guayana, Brasilien, Paraguay un dät Noude fon Argentinien. Dät skäl me sik nit foarstaale as een touhoopehongjend Rebät, man as Straielse fon masse litje Sproak-Ailounde, do toumäts uk fier uutnuur lääse. In't foulgjende een poor Biespiele:

Ap dät Guajiro-Hoolichailound, ap dät Skeed twiske Kolumbien un Venezuela, lieuwje do Wayuu. Hiere Sproake Wayuunaiki wäd noch fon 310.000 Ljuude in dät Rebät boald. Uumdäd junner sun druuch Klima häärsked, hääbe jo bloot n bitje Äkkerbau bedrieuwen, man sieläärge nit fuul. Fuulmoor hääbe jo sik aleer fon Joagd un Fiskeräi neerd, däälich sunt fuul Fäi-Tuchtere of oarbaidje in ju Oulje-Industrie. Buppedät baue jo Soalt ou uum dät tou ferkoopjen, un jo hääbe noch dät traditsjonelle Kunst-Hondwierk: Jo sunt goude Weeuwere un Säisere, besunners bekoand sunt jo foar do Taasken do jo moakje.

In Venezuela, Guyana, Suriname un Frantsöösk Guayana lieuwje aaltouhoope sowät 10.000 Lokono, man do baale nit moor aal hiere oaine Sproake. Deer wuuden in do Jiere 1980 bit 2000 sowät 2500 Baalere fon hiere Sproake täld, dät is also een Minnerhaid fergliekboar mäd do Seelter. Die anglikoanske Pestoor John Peter Bennett (1914 - 2011), die sälwen tou dät Foulk fon do Lokono heerde, broachte een Arawakisk-Ängelsk Woudebouk ruut, uum sien Muursproake tou bewoarjen.

Een Biespil foar een Arawak-Foulk fier in't Suudamerikoanske Binnelound, sunt do Asháninka. Jo stomje uurspröängelk uut Peru, man juun't Eende fon't 19. Jierhunnert moasten jo fluchtje, uumdät moor Kautschuk ätterfräiged wuude, sodät me do uut dät Lound fon hiere Foaroolden ferdreeuw. Däälich lieuwje jo nit bloot in't aastelke Peru, man uk in't Wääste fon Brasilien, in dän Buundesstoat Acre. Jo hääbe Deele fon hiere oolde Lieuwendswiese beheelden, baadenje Woold ou, uum Fäildere antoulääsen, wier jo Maniok, Swäit-Tuffelken, Turske Weete, Frucht-Banoanen, Ries, Koafje, Kakao un Sukkerroor plontje. Fernäilde Rienwoold-Flakten wäide ätters wier apfoarsted. Do Asháninka hieden in jungere Tied mäd ju MRTA (aan indigenen Rebellen-Koppel) un mäd ju Tropenholt-Mafia tou kampjen. In jungere Tied kumt een Staudom-Projekt bietou.