grønlandsk

Grønlandsk høyrer til den austlege greina (inuittisk) av eskimoisk. I lag med aleutisk utgjer eskimoisk den eskimoisk-aleutiske språkfamilien, som er utbreidd i arktiske strøk frå Grønland via Canada og Alaska til Tsjukotka autonome område lengst aust i Sibir i Russland.

Grønlandsk har tre hovuddialektar:

• nordgrønlandsk (inuktun) i Qaanaaq (Thule), med kring 800 talarar. Også kalla Thule-inuittisk og polar-eskimoisk.
• vestgrønlandsk (kalaallisut), frå Upernavik i nord til Uummannarsuaq (Kapp Farvel) i sør, med over 50 000 talarar.
• austgrønlandsk (tunumiisut), i Ammassalik-området, med kring 3000 talarar.

Det offisielle språket på Grønland er vestgrønlandsk (kalaallisut).

Dei tre hovuddialektane skil seg frå kvarandre i både fonologi, grammatikk og ordtilfang, og talarane av ulike hovuddialektar kan ha problem med å forstå kvarandre. Orda i tabellen nedanfor viser nokre skilnader mellom dei tre hovuddialektane:

Nordgrønlandsk er mest konservativt og austgrønlandsk minst konservativt. Tabellen viser at eldre eskimoisk au og kt (som i orda for 'blod' og 'reinsdyr') står ved lag i nordgrønlandsk, mens vestgrønlandsk og austgrønlandsk har fått aa og tt. Det gamle inuk 'menneske' står ved lag i nordgrønlandsk og vestgrønlandsk, mens det har blitt til iik i austgrønlandsk.

Vestgrønlandsk kan delast i fire hovudvariantar:

• dialekten i Upernavik
• dialekten i Uummannaq og Qeqertarsuup tunua (dansk Diskobugten)
• dialekten i midtre Vest-Grønland, med byane Sisimiut, Nuuk og Maniitsoq
• dialekten i det sørlegaste Vest-Grønland

Det grønlandske skriftspråket byggjer på den vestgrønlandske dialekten i Nuuk-området.

Inuittisk-talande folk kom til Grønland på 1200-talet frå det noverande Canada. Dei kom først til området rundt det noverande Qaanaaq (Thule), 77° 28' nord, og spreidde seg sørover langs vestkysten og deretter nordover på austkysten. På vestkysten, ved noverande Nuuk og Qaqortoq (Julianehåb), kom dei i kontakt med den norrøne busetnaden, som forsvann mellom 1350 og 1500. Det finst truleg fleire norrøne lånord i grønlandsk, som sava 'sau' < norrønt sauðr og nisa 'nise' < norrønt hnísa.

Grønlandsk blei først teke i bruk som skriftspråk tidleg på 1700-talet, då misjonærar og kolonisatorar frå Danmark-Noreg kom til øya. Den første misjonæren var Hans Egede (1686–1758). Han kom til Grønland i 1721, med familien sin, mellom anna sonen Poul Egede (1708–1789), seinare biskop på Grønland, som spelte ei sentral rolle i den tidlege utviklinga av det grønlandske skriftspråket. Poul Egede var misjonær i Qasigiannguit (Christianshåb) ved Qeqertarsuup tunua (Diskobugten) 1736–1740, der han samarbeidde med den grønlandske kvinna Arnarsaaq (som levde frå kring 1715 til kring 1774) og den grønlandske mannen Hans Punngujooq; resultatet var den første grønlandske ordboka, Dictionarium grønlandico-danico-latinum (København 1750), den første grønlandske grammatikken, Grammatica grønlandica danico-latina (København 1760) og Det nye testamentet på grønlandsk, Testamente Nutak, eller, det Nye Testament. Oversat i det Grønlandske Sprog, med Forklaringer, Paralleler og udførlige Summarier (København 1766).

I 1733 kom også det også tyske herrnhutarmisjonærar til Grønland. På 1800-talet gjorde herrnhutarmisjonæren Samuel Kleinschmidt (1814–1886) ein sentral innsats for det grønlandske språket. Han var fødd i bygda Alluitsoq (Lichtenau), voks opp på Grønland og lærte både grønlandsk, dansk og tysk som barn. Han gav ut Grammatik der grönländischen Sprache(Berlin 1851) og Den Grønlandske Ordbog (København 1871). Rettskrivinga som Kleinschmidt brukte i desse bøkene, fungerte som offisiell grønlandsk rettskriving heilt til 1973. Han fullførte også omsetjinga av heile Bibelen til grønlandsk i 1893, eit arbeid far hans, Johann Konrad Kleinschmidt (1768–1832), hadde begynt.

Den første romanen på grønlandsk var Singnagtugaĸ 'Draumen' (København 1914) (Sinnattugaq i rettskrivinga av 1973) av den grønlandske presten og forfattaren Mathias Storch (1883–1957). I dag finst det ein omfattande litteratur på grønlandsk.

Sidan 1700-talet har grønlandsk lånt mange ord frå dansk, og dei eldste har tilpassa seg det grønlandsk lydsystemet, til dømes desse:

• palasi 'prest' frå dansk præst
• juulli 'jul' frå dansk jul
• kutaa! 'god dag', fra dansk goddag!

Nyare lånord er ofte mindre tilpassa, som desse:

• pølse 'pølse' — frå dansk pølse
• præsidenti 'president' — fra dansk præsident
• kammalaat 'kamerat' — fra dansk kammerat

Det finst nokre ord i norsk som er lånte frå grønlandsk, som desse:

• kajakk 'smal, lukka einmannsbåt padla med toblada åre', frå grønlandsk qajaq
• anorakk 'vindtett ytterjakke med hette', frå grønlandsk annoraaq
• nunatak 'fjelltopp som stikk opp av innlandsis eller bre', frå grønlandsk nunataq
• umiak 'inuittisk konebåt', frå grønlandsk umiaq
• inuitt 'person som høyrer til folkeslag frå Grønland, det arktiske Nord-Amerika og Sibir', frå grønlandsk inuit 'menneske (fleirtal)', som er fleirtal av inuk 'menneske (eintal)'
• kamikk 'selskinnsstøvlar som blei brukte av inuittar', frå grønlandsk kamik
• iglo 'rund hytte av snøblokker med kvelvt tak', frå grønlandsk igdlo, eldre skrivemåte (fram til 1973) for illu 'hus'

• polysyntetiske språk
• eskimoisk-aleutiske språk