Ötzi

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Ötzi
Retratu de sa mùmmia
Nòmingios e paranùmenes	the Iceman, Ötzi, Similaun Man, Mùmmia de su Similaun, Man from Hauslabjoch, Tyrolean Iceman e Hauslabjoch mummy
Naschimentu	cara a su 3300 a. C. acanta de sa localidade atuale de Feldthurns, a norte de Bozen, Itàlia
Morte	cara a su 3255 a. C. (edade ≈46 annos), Alpes de Ötztal, acanta de Hauslabjoch, a sa frontera intre Àustria e Itàlia
Caraterìsticas fìsicas
Mannària	1,59 m
Pesu	50 kg
Ogros	baju iscuru
Pilos	Colore de castàngiu
Web
Giassu	https://www.iceman.it/

Ötzi, Òmine de Similaun e Òmine de Hauslabjoch sunt is nùmenes modernos de sa mùmmia de un'òmine chi fiat mortu cara a su 3255 a.C. aprossimadamente a 46 annos de edade. Sa mùmmia fiat iscoberta in su mese de cabudanni de su 1991 dae duos alpinistas tedescos in is Alpes de Ötztal, acanta de Hauslabjoch, a sa frontera intre Àustria e Itàlia, a un'artària de 3200 mslm.​ Su nùmene benit dae Ötztal (badde de Ötz), logu in is Alpes italianos in ue est istadu atzapadu. Est sa mùmmia umana naturale prus antiga de Europa e at ofertu una bisura sena pretzedentes de sos europeos de su Calcolìticu (Edade de su Ràmene). Su corpus e pertenèntzias suas sunt ammostados in su Museu de Archeologia de su Tirolu de su Sud de sa tzitade de Bozen, in su Tirolu de su Sud (Itàlia).

Sa càusa de sa mummificatzione de su carasu est istada su fritu estremu e perpètuu de sa regione in ue s'indivìduu est mortu.

Iscoberrimentu

Ötzi fiat agatadu dae duos alpinistas de Nürnberg (Germània), is isposos Helmut e Erika Simon, su 19 de cabudanni de su 1991. A primìtziu si fiat pensadu chi si trataiat de unu carasu modernu, comente diversos àteros chi fiant istados agatados de reghente in sa regione. Fiat istadu recuberadu dae sas autoridades austrìacas e portadu a Innsbruck, in ue fiat fata sa datatzione reale sua. Sa perrica diplomàtica intre Àustria e Itàlia pro sa titularidade de sa mùmmia fiat sighida pro neghe de s'indefinitzione de sa frontera, ammuntada dae astragu in su momentu de sa firma de su tratadu de St. Germain-in-Laye in 1919. Noas medidas in 1991 aiant decretadu chi sa determinatzione si fiat produida unos 93 metros a intro de su territòriu italianu, mancari s'Universidade de Innsbruck, in Àustria, aiat cunservadu sa mùmmia fintzas a acabare is chircas sientìficas. Sete annos prus a tardu si fiat detzìdidu ca sa mùmmia diat abarrare in Itàlia.

Anàlisi sientìfica

Su corpus fiat esaminadu, mesuradu, radiografadu e datadu in manera estensiva. Is intessiduras finas e su cuntenutu de sos òrganos fiant esaminados pro mèdiu de su microscòpiu, uguale chi su pòddine opostu in is bestimentas. Su secuentziamentu de su genoma (DNA) at iscobiadu ca teniat ogros castàngios, grupu sanguìneu O+, intolleràntzia a su latòsiu e problemas cardiovascolares.

Corpus

Segundu sas istimas atuales, Ötzi fiat artu unos 159 cm, teniat 46 annos e pesaiat unos 50 kg (cando dd'ant iscobertu, pesaiat 38 kg). Teniat artrite, càrie, sa maladia de Lyme e padessiat de parassitos intestinales.

Sa presèntzia in su corpus de pòddine de àrrui, mata chi frorit in is Alpes intre martzu e làmpadas, inditat chi Ötzi fiat mortu in beranu o printzìpios de istiu.

Modellu de is bestimentas de Ötzi

Is anàlisis de sos pibiones de su pòddine, de sa prùinu e de sa cumpositzione isotòpica de s'ismaltu de is dentes inditant ca aiat passadu sa pitzinnia a curtzu de sa bidda atuale de Feldthurns (a norte de Bozen), ma fiat andadu a fatu a bìvere in is baddes a curtzu de 50 chilòmetros a norte de custu logu.

S'anàlisi de su grupu de Franco Rollo, in s'universidade de Camerino, at dimustradu chi su DNA mitocondriale de Ötzi apartenet a su subclúster K1 de su grupu aplòide mitocondriale K, ma chi non podet èssere categorizadu intre is tres brancos modernos pro su fatu de èssere unu subcluster.

S'anàlisi intestinale de Ötzi aiat dimustradu cuntènnere duos màndigos reghentes (una a tzirca oto oras in antis de sa morte): una de petza de craba de monte, un'àtera de petza de cherbu ruju, ambas duas consumadas cun carchi laore (unu segundu de farre protzessadu, consumadu fortzis in forma de pane). FIat agatadu puru carchi sèmene de prunijedda e carchi raighina.

Su pòddine agatadu in su primu mandiare at dimustradu ca fiat istada consumada in una padente de conìferas de artària mèdia, e àteros pòddines ant inditadu sa presèntzia de trigu e legùmenes, chi diant pòdere èssere de incùngias domèsticas. Su pòddine est istadu agatadu preservadu in istadu perfetu, agiomai cun s'internu de is tzèllulas intatu, cosa chi inditat chi fiat friscu (de pagas oras) e fiat inciupadu dae pag'ora in su momentu de sa morte de Ötzi. Custu fatu annanghet elementos noos de istùdiu subra su tema. Est de interèssiu sinnalare ca su farre si regollit in s'istiu tardu e sa prunijedda in atòngiu; est a nàrrere ca depiant èssere istados regortos s'annu in antis.

A causa de is càmbios de temperadura derivados dae su trasportu de su corpus, medas tessìngios de Ötzi fiant deterioradas, cosa chi at impedidu anàlisis posteriores.

Tatuàgios

Su corpus presentat 68 tatuàgios, in su cambutzu de manca, duas in sa zona de is lumbos, chimbe in s'anca dereta e duas in sa de manca. Si tratat de grupos piticos de tres o bator lìnias parallelas chi in s'imparis non formant unu disinnu prus cumplessu.​ Is iscientziados, usende rajos X, ant determinadu chi Ötzi diat pòdere sufrire de artrite in custas zonas, e s'est ispeculadu duncas chi is tatuàgios diant pòdere èssere realizados cun una funtzione màgicu-curativa (una sorte de agupuntura).

Reprodutzione de su destrale

Roba e crapitas

Is bestimentas de Ötzi cunsistiant de unu gabbanu de fibra vegetale, unu bonete de pedde de ursu, unu gipone e mìgias de pedde de cabra domèstica, una fasca de chintu de coiràmine e iscarpas tèssidas de coiràmine; fiant sofisticadas meda. Is iscarpas fiant impermeàbiles, disinnadas aparentemente pro caminare a traessu de sa nie; fiant istadas fatas usende pedde de ursu pro is prantas de su pee, pedde de cherbu cuada in is pannellos superiores e una retza interiore fata de corju de àrbore, imbutida cun erba sica chi inghiriaiat su pee a intro de s'iscarpa, funtzionende de mìgia.

Is iscarpas sunt istadas reprodùidas in die de oe dae sos espertos e b'at pranos pro sa produtzione cummertziale. Segundu una teoria prus reghente is "iscarpas" de Ötzi fiant a diaderus sa parte superiore de rachetas. Ponende a mente custa teoria, s'artìculu interpretadu fintzas a oe che a parte de s'iscarpa est in beridade s'istrutura de sa retza de linna de una racheta.

Anàlisi de su sàmbene

In su mese de maju de su 2012 is iscientziados ant annuntziadu s'iscoberta chi Ötzi galu teniat tzèllulas sanguineas intatas. Custas sunt is tzèllulas sanguineas umanas cumpletas prus antigas mai identificadas. In sa majoria de is corpos antigos is tzèllulas de su sàmbene, o fiant minimados meda o nde fiant abarradas isceti rastas, ma su sàmbene de Ötzi tenet is pròpias dimensiones chi tenent is glòbulos rujos bios e s'assimbìgiat a una mustra de oe in die. Su fatu chi Ötzi sufriat de intolleràntzia a su latòsiu inditat chi issu e sa comunidade sua non fiant indoeuropeos. Ötzi aparteniat a s'aplogrupu G pro su DNA de su cromosoma Y, duncas est prus a istrintu relatadu cun is europeos de su sud, susetotus cun is populatziones de Còrsica e Sardigna.

Su memoriale in su logu de s'agatamentu

Àteros echipagiamentos

Àteros artìculos atzapados impare cun s'«òmine de àstragu» sunt:

• unu destrale de ràmene e sìlighe cun unu mànigu de longufresu

• una lepa de sìlighe cun mànigu de frassu
• unu turcassu prenu de fritzas cun is tenaghis de sambucu areste
• puntas de sìlighe
• un'arcu no acabadu chi fiat prus artu de issu.

Intre is possessiones de Ötzi b'aiant duas ispètzies de cordolinos. De unu de custos (su cordolinu de sa betulla) s'ischit chi tenet caraterìsticas antibatèricas, e fiat istadu utilizadu fortzis pro propòsitos mèigos. S'àteru fiat unu tipu de fungu de allumìngiu (pro produire fogu), inclùidu cun parte de su chi paret èssere unas ainas cumplessas pro pigare fogu. Is ainas cuntenet rogos de prantas vàrias, una dosina, in prus de sa sìlighi e de sa pirite pro creare ischinchiddas.

Erèntzia

S'agatamentu de Ötzi at pesadu gasi meda interèssiu chi 3700 austrìacos aiant donadu mustras de sàmbene pro pònnere a cumparàntzia su DNA issoro cun su de s'òmine de hielo. S'istùdiu, realizadu dae s'Instituto Natzionale de Meighina Legale de s'Universidad Médica de Innsbruck, at pòdidu identificare a 19 persones chi sunt genéticamente relatadas cun isse.