Niedźwiedziowate

Niedźwiedziowate
	Ursidae
	G. Fischer, 1817
	Okres istnienia: 38–0 mln lat temu PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Infrarząd	Arctoidea
Nadrodzina	Ursoidea
Rodzina	niedźwiedziowate
	Typ nomenklatoryczny
	Ursus Linnaeus, 1758
Synonimy
	Cynodontes Winge, 1895; Cynodontinae: Schlosser, 1911; Cynodontoidae: Teilhard de Chardin, 1915; Plesiocyonoidae Teilhard de Chardin, 1915; Ursavinae Kretzoi, 1945; Amphicynodontinae Simpson, 1945; Galeotheriinae Kretzoi, 1971; Ursavinae: Hendey, 1980;
	Cynodontes Winge, 1895; Cynodontinae: Schlosser, 1911; Cynodontoidae: Teilhard de Chardin, 1915; Plesiocyonoidae Teilhard de Chardin, 1915; Ursavinae Kretzoi, 1945; Amphicynodontinae Simpson, 1945; Galeotheriinae Kretzoi, 1971; Ursavinae: Hendey, 1980;
Podrodziny
	3 podrodziny + 8 rodzajów o statusie incertae sedis – zobacz opis w tekście
	3 podrodziny + 8 rodzajów o statusie incertae sedis – zobacz opis w tekście
	Zasięg występowania
	; Orientacyjna mapa zasięgu występowania niedźwiedziowatych
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Niedźwiedziowate^[8] (Ursidae) – rodzina dużych, wszystkożernych ssaków z podrzędu psokształtnych (Caniformia) w obrębie rzędu drapieżnych (Carnivora) szeroko rozprzestrzenionych na półkuli północnej. W zapisie kopalnym znane są od miocenu.

Występowanie i biotop

Niedźwiedziowate występują najliczniej na półkuli północnej. W Polsce rodzina jest obecnie reprezentowana przez jeden z największych współcześnie żyjących gatunków – niedźwiedzia brunatnego, a w przeszłości na terenie Polski występowały żyjące w pliocenie Agriotherium intermedium, Ursus wenzensis i – żyjący w plejstocenie, największy z poznanych przedstawicieli rodziny – niedźwiedź jaskiniowy^[9].

Zwierzęta z tej rodziny zajmują różnorodne siedliska. Niedźwiedź polarny spędza większość czasu w wodzie lub na krach lodowych, jest nawet zaliczany do ssaków morskich. Pozostałe niedźwiedzie prowadzą lądowy tryb życia – żyją w tundrze, lasach i górach strefy klimatu umiarkowanego, a niektóre na terenach pustynnych, ale muszą mieć dostęp do źródeł wody. Są szeroko rozprzestrzenione. Łatwo dostosowują się do zmiennych warunków siedliskowych i źródeł pokarmu. Jedynie panda wielka związana jest z jednym typem siedliska – lasem bambusowym.

Charakterystyka

Niedźwiedzie to duże zwierzęta o masywnym ciele, krótkiej szyi, szerokiej głowie z masywną czaszką i wydłużonym pyskiem, szczątkowym ogonie i krótkich, silnych kończynach. Najmniejszy w rodzinie jest ważący 30–65 kg biruang malajski, natomiast niedźwiedź polarny i jeden z podgatunków niedźwiedzia brunatnego – kodiak uważane są za największe z lądowych ssaków drapieżnych (Carnivora), największe samce osiągają do 800 kg masy ciała.

Wzór zębowy		I	C	P	M
40-42	=	3	1	3-4	2
40-42	=	3	1	4	3

Uzębienie charakteryzujące się dużymi siekaczami, mocnymi kłami i szerokimi, płaskimi trzonowcami jest przystosowane do rozgryzania i rozcierania pożywienia zarówno roślinnego, jak i mięsnego. Kończyny stopochodne, 5-palczaste (u pandy wielkiej występuje wyrostek kości nadgarstka funkcjonujący jak szósty palec), podeszwy gołe lub owłosione, pazury długie, mocne i niewysuwalne, wykorzystywane do kopania i w czasie walki.

Ubarwienie zazwyczaj jednobarwne w odcieniach brązu, czerni lub bieli. Sierść długa i gęsta. Niedźwiedzie są wszystkożerne, ale najczęściej zjadają pokarm roślinny, zwłaszcza jagody. Nie gardzą mięsem. Wyjątkiem jest typowo mięsożerny niedźwiedź polarny.

Ze zmysłów najlepiej rozwinięty jest węch. Wargi niedźwiedzi stanowią bardzo czuły narząd dotyku. Wzrok i słuch są słabo rozwinięte. Niedźwiedzie poruszają się zwykle powoli, na czterech kończynach, ale w razie potrzeby potrafią unieść się do postawy dwunożnej, dobrze biegają, pływają, a niektóre – pomimo dużej masy – nieźle wspinają się na drzewa. Poza okresem rozrodu przebywają samotnie. Dojrzałość płciową osiągają pomiędzy 3–7 rokiem życia, ale rozwój fizyczny trwa u niektórych samców do 10–11 roku życia. Samice osiągają swoje maksymalne rozmiary ok. 5 roku. W klimacie zimnym lub umiarkowanym zapadają w płytki sen zbliżony do hibernacji, z tą różnicą, że temperatura ich ciała spada nieznacznie, a niedźwiedź może się łatwo wybudzić. Taki sen może trwać nawet do pół roku, a może być przerywany na skutek cieplejszej pogody.

Większość gatunków największą aktywność wykazuje w nocy. Wyjątkiem jest niedźwiedź polarny, który jest aktywny w ciągu dnia i nie zapada w zimowy sen.

Samica rodzi 1–4 młodych, co 1–4 lat. Masa urodzeniowa młodych waha się w przedziale 90–680 gramów. Rodzą się ślepe, głuche i nieowłosione lub pokryte rzadkim włosem. U gatunków zasypiających zimą poród następuje w czasie snu samicy. Młode żywią się mlekiem śpiącej matki korzystającej ze zgromadzonych przed zimą zapasów tłuszczu. Pozostają przy matce do 3 lat. Jeśli uda im się przeżyć początkowy okres, mogą żyć w warunkach naturalnych do 25 lat. W niewoli notowano osobniki żyjące ponad 50 lat. Śmiertelność wśród młodych niedźwiedzi szacowana jest w zależności od gatunku od 10–30% u niedźwiedzia polarnego do 52–86% u amerykańskiego baribala.

Systematyka

Przez długi czas do rodziny Ursidae zaliczano pandkę rudą i pandę wielką, a pozostałe niedźwiedzie klasyfikowano w rodzaju Ursus. Przeprowadzone badania DNA wykazały, że pandka mała znacząco różni się od niedźwiedzi i na tej podstawie została wyodrębniona do pandkowatych. Z rodzaju Ursus wyłoniono też rodzaje Helarctos, Melursus i Tremarctos. Wśród populacji niedźwiedzia brunatnego, baribala i niedźwiedzia himalajskiego wyróżniono wiele podgatunków.

W rodzinie niedźwiedziowatych wyróżniane są następujące podrodziny^[10]^[11]:

Ailuropodinae Grevé, 1894 – jedynym występującym współcześnie przedstawicielem jest Ailuropoda melanoleuca (David, 1869) – panda wielka
Tremarctinae Merriam & Stock, 1925 – jedynym występującym współcześnie przedstawicielem jest Tremarctos ornatus (F. Cuvier, 1825) – andoniedźwiedź okularowy
Ursinae G. Fischer, 1817

Opisano również wymarłe rodzaje nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych podrodzin:

Amphicynodon Filhol, 1881^[12]
Ballusia Ginsburg & Morales, 1998^[13]
Campylocynodon Chaffee, 1954^[14] – jedynym przedstawicielem był Campylocynodon personi Chaffee, 1954
Drassonax Galbreath, 1953^[15] – jedynym przedstawicielem był Drassonax harpagops Galbreath, 1953
Pachycynodon Schlosser, 1887^[16]
Ursalveolous Diedrich, 2011^[17] – jedynym przedstawicielem był Ursalveolous carpathicus Diedrich, 2011
Ursavus Schlosser, 1899^[18]
Wangictis Bonis, Gardin & Blondel, 2019^[19] – jedynym przedstawicielem był Wangictis tedfordi (Wang Banyue & Qiu Zhanxiang, 2003)

Zagrożenia

Osobniki, które osiągnęły dojrzałość, rzadko stają się celem ataku innych drapieżników. Notowane są wprawdzie przypadki walki niedźwiedzia z tygrysem, pumą czy rosomakiem, ale należą one do rzadkości i dotyczą zwykle rywalizacji o pokarm. Młode niedźwiedzie, choć znajdują się pod troskliwą opieką matki, padają czasem ofiarą innych niedźwiedziowatych, dużych kotowatych lub psowatych. Największym zagrożeniem dla przedstawicieli rodziny jest człowiek i powodowane przez niego zmniejszanie areałów dostępnych dla niedźwiedzi. Polowania na niedźwiedzie prowadzone były już w czasach prehistorycznych.

Niedźwiedzie uważane są za zwierzęta niebezpieczne dla człowieka. Szczególnie niebezpieczne są samice opiekujące się młodymi. Niedźwiedzie atakują ludzi również w obronie pokarmu, zajmowanego terytorium lub w poczuciu zagrożenia. Czasami atakują zwierzęta gospodarskie.

Uwagi

↑ Typ nomenklatoryczny: †Cynodon Aymard, 1848 (= †Amphicynodon Filhol, 1881).
↑ Typ nomenklatoryczny: Plesiocyon Schlosser, 1889 (= †Amphicynodon Filhol, 1881),
↑ Typ nomenklatoryczny: †Ursavus Schlosser, 1899.
↑ Typ nomenklatoryczny: †Amphicynodon Filhol, 1881.
↑ Typ nomenklatoryczny: †Galeotherium Jäger, 1839 (= †Ursavus Schlosser, 1899).

Przypisy

↑ J.G. Fisher von Waldheim. De systemate Mammalium. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 372, 1817. (łac.).
↑ H. Winge: Jordfundne og nulevende rovdyr (Carnivora) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. Copenhagen: Bianco Lunos Kgl Hof-Bogtrykkeri, 1895, s. 63. (duń.).
↑ ^a ^b P. Teilhard de Chardin. Les carnassiers des phosphorites du Quercy. „Annales de Paléontologie”. 9, s. 189, 1915. (fr.).
↑ M. Kretzoi. Bemerkungen über das Raubtiersystem. „Annales Historico-Naturales Musei Nationalis Hungarici”. 38, s. 75, 76, 1945. (niem.).
↑ G.G. Simpson. The principles of classification and a classification of mammals. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 85, s. 110, 1945. (ang.).
↑ M. Kretzoi. Kritische Bemerkungen zur Abstammung der Ursiden. „Vertebrata Hungarica”. 12, s. 129, 1971. (niem.).
↑ Q.B. Hendey. Agriotherium (Mammalia, Ursidae) from Langebaanweg, South Africa, and relationships of the genus. „Annals of the South African Museum”. 81 (1), s. 99, 1980. (ang.).
↑ Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 151–152. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 434–436. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ H. Filhol. Étude des mammifères fossiles de Renzon. „Annales des sciences géologiques”. 12 (3), s. 32, 1882. (fr.).
↑ L. Ginsburg & J. Morales. Les Hemicyoninae (Ursidae, Carnivora, Mammalia) et les formes apparentées du Miocène inférieur et moyen d’Europe occidentale. „Annales de Paléontologie”. 84 (1), s. 105, 1998. DOI: 10.1016/S0753-3969(98)80003-7. (fr.).
↑ R.G. Chaffee. Campylocynodon personi, a new Oligocene carnivore from the Beaver Divide, Wyoming. „Journal of Paleontology”. 28 (1), s. 43, 1954. JSTOR: 1300205. (ang.).
↑ E.C. Galbreath. A contribution to the Tertiary geology and paleontology of northeastern Colorado. „University of Kansas Paleontological Contributions”. Vertebrata. 4, s. 77, 1953. (ang.).
↑ M. Schlosser. Die Affen, Lemuren, Chiropteren, Insectivoren, Marsupialier, Creodonten und Carnivoren des europäischen Tertiärs und deren Beziehungen zu ihren lebenden und fossilen aussereuropäischen Verwandten. „Beiträge zur Paläontologie Österreich-Ungarns und des Orients”. 6 (1–2), s. 124, 1887. (niem.).
↑ C.G. Diedrich. An overview of the Ichnological and Ethological Studies in the Cave Bear Den in Urşilor Cave (western Carpathians, Romania). „Ichnos”. 18 (1), s. 22, 2011. DOI: 10.1080/10420940.2011.552578. (ang.).
↑ M. Schlosser. Ueber die Bären und bärenähnliehen Formen des europäischen Tertiärs. „Palaeontographica”. 46 (4), s. 101, 1899. (niem.).
↑ L. de Bonis, A. Gardin & C. Blondel. Carnivora from the early Oligocene of the 'Phosphorites du Quercy' in southwestern France. „Geodiversitas”. 41 (15), s. 611, 2019. DOI: 10.5252/geodiversitas2019v41a15. (ang.).

Bibliografia

Dewey, T. & P. Myers: Ursidae. (on-line), Animal Diversity Web, 2005. [dostęp 2008-06-21]. (ang.).
Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
Kazimierz Kowalski: Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.

[2] Typ nomenklatoryczny: †Cynodon Aymard, 1848 (= †Amphicynodon Filhol, 1881).

[5] Typ nomenklatoryczny: Plesiocyon Schlosser, 1889 (= †Amphicynodon Filhol, 1881),

[6] Typ nomenklatoryczny: †Ursavus Schlosser, 1899.

[8] Typ nomenklatoryczny: †Amphicynodon Filhol, 1881.

[10] Typ nomenklatoryczny: †Galeotherium Jäger, 1839 (= †Ursavus Schlosser, 1899).

[Fischer-1] J.G. Fisher von Waldheim. De systemate Mammalium. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 372, 1817. (łac.).

[win-3] H. Winge: Jordfundne og nulevende rovdyr (Carnivora) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. Copenhagen: Bianco Lunos Kgl Hof-Bogtrykkeri, 1895, s. 63. (duń.).

[cha15-4] P. Teilhard de Chardin. Les carnassiers des phosphorites du Quercy. „Annales de Paléontologie”. 9, s. 189, 1915. (fr.).

[kre1945-7] M. Kretzoi. Bemerkungen über das Raubtiersystem. „Annales Historico-Naturales Musei Nationalis Hungarici”. 38, s. 75, 76, 1945. (niem.).

[sim-9] G.G. Simpson. The principles of classification and a classification of mammals. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 85, s. 110, 1945. (ang.).

[kre1971-11] M. Kretzoi. Kritische Bemerkungen zur Abstammung der Ursiden. „Vertebrata Hungarica”. 12, s. 129, 1971. (niem.).

[hen1980-12] Q.B. Hendey. Agriotherium (Mammalia, Ursidae) from Langebaanweg, South Africa, and relationships of the genus. „Annals of the South African Museum”. 81 (1), s. 99, 1980. (ang.).

[Cichocki&inni-13] Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 151–152. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[14] Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.

[mdd-15] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).

[Burgin&inni-16] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 434–436. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[fil-17] H. Filhol. Étude des mammifères fossiles de Renzon. „Annales des sciences géologiques”. 12 (3), s. 32, 1882. (fr.).

[gin&mor-18] L. Ginsburg & J. Morales. Les Hemicyoninae (Ursidae, Carnivora, Mammalia) et les formes apparentées du Miocène inférieur et moyen d’Europe occidentale. „Annales de Paléontologie”. 84 (1), s. 105, 1998. DOI: 10.1016/S0753-3969(98)80003-7. (fr.).

[cha-19] R.G. Chaffee. Campylocynodon personi, a new Oligocene carnivore from the Beaver Divide, Wyoming. „Journal of Paleontology”. 28 (1), s. 43, 1954. JSTOR: 1300205. (ang.).

[gal-20] E.C. Galbreath. A contribution to the Tertiary geology and paleontology of northeastern Colorado. „University of Kansas Paleontological Contributions”. Vertebrata. 4, s. 77, 1953. (ang.).

[sch87-21] M. Schlosser. Die Affen, Lemuren, Chiropteren, Insectivoren, Marsupialier, Creodonten und Carnivoren des europäischen Tertiärs und deren Beziehungen zu ihren lebenden und fossilen aussereuropäischen Verwandten. „Beiträge zur Paläontologie Österreich-Ungarns und des Orients”. 6 (1–2), s. 124, 1887. (niem.).

[die-22] C.G. Diedrich. An overview of the Ichnological and Ethological Studies in the Cave Bear Den in Urşilor Cave (western Carpathians, Romania). „Ichnos”. 18 (1), s. 22, 2011. DOI: 10.1080/10420940.2011.552578. (ang.).

[sch-23] M. Schlosser. Ueber die Bären und bärenähnliehen Formen des europäischen Tertiärs. „Palaeontographica”. 46 (4), s. 101, 1899. (niem.).

[bon&inni-24] L. de Bonis, A. Gardin & C. Blondel. Carnivora from the early Oligocene of the 'Phosphorites du Quercy' in southwestern France. „Geodiversitas”. 41 (15), s. 611, 2019. DOI: 10.5252/geodiversitas2019v41a15. (ang.).

[1]

[a]

[2]

[3]

[b]

[c]

[4]

[d]

[5]

[e]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]