Albanya

Republika e Shqipërisë
Komara Albanyayê
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Hymni i Flamurit
Zimanên fermî	Albanî
Paytext	Tîrana 41°20′Bk 19°48′Rh
Bajarê mezin	Tîrana
Sîstema siyasî	Komarî
- Serokdewlet  - Serokwezîr	Ilir Meta Edi Rama
Rûerd  - Giştî  - Av (%)	28.748 km2 4,7
Gelhe  - Giştî (2004)  - Berbelavî	3.544.808 kes 123.31 kes/km2
Serxwebûn	1944
Dirav	Lek (ALL)
Dem	UTC+2
Nîşana înternetê	.al
Koda telefonê	+355

Albanya an jî Komara Albanyayê (bi albanî: Republika e Shqipërisë) welatekî Balkanan ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re Albanistan, Elbanya û Arnewidistan jî tê gotin. Paytextê wê Tîrana ye.

Dîrok

Dîroka kevnar

 Gotara bingehîn: Dalmatya (Parêzgeha Romayê)

Pelasg wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a Ewropa tê zanîn. Yewnan jî koka wê ji Pelazgî ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku Ilîri û Pelasg bi eşîrên Helen Dorî ve girêdayî ne û damezrînerên çanda Helen bûn.

Albaniyan li gorî dîroknasan berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient Illyria herêma peravê ya îroyîn Dalmatia ye (niha Kroatya û Montenegro) û gelek Împeratoriya Romê ji vê herêmê derketine.

Yek ji gelên damezrîner ên Împeratoriya Romê, Ilîri di sedsala 5an de Împeratoriya Roma, Alman, Hûn û Slavî. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn û 8emîn sedsal gav bi gav kete destê Slavî û herêmê dest pê kir ku bi Kroatya û Montenegro bi Împeratorî bi nav kirin. Di sedsala 20an de, dewleta 'Yûgoslavya', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bûn.

Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin.

Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin.

Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind û ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û Serbî hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya Bîzans, û Tirkî û Zimanê erebî ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze Îtalî, Fransî û Almanî re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî Albanî wek ferheng zimanekî pak e.

Hîpotezên zimanî hene ku Yewnanistana Kevn û Etrûşî jî rasterast bi Îlîrî û Albanî ve girêdayî ne.

Serdema Navîn

Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê Dıraç yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Ezîz Pawlos di destpêka sedsala 1an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn.

Di sala 325an de Konseya Nîkayayê hemû Îllyria ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo Dıraç metropolê bi Bîzans ve girêda. Di sala 927an de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe Ohrîd de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054an de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, yan jî dêrê parçe bûyiyê wek Dêrên Roma û Dêrên Bîzansê.

Illyria herêm, yek ji gelên damezrîner ên Împeratoriya Roma, sedsala 5em dema ku Roma ji aliyê alman, hûn û slav û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Qiraliya Serbî, Xirvatistan û Montenegro bi nav kirin. Di sedsala 20an de li vê herêmê dewleta 'Yûgoslavya' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine.

Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û Romaya Rojava bû. Piştî sedsalê slavî, wan bi parastina Wênîs, bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê Kosova û herêmên îroyîn Serbistan yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û Ortodoks.

Di encama hilweşîna Romaya Kevnare piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên Albaniyan de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi Îtalya û bi taybetî Sîsîlya û Kalabria. Ji albaniyên Îtalyayê re "Arbereş" tê gotin.

Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li Dıraç Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin.

Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê Împeratoriya Epirosê û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya duyem. Lêbelê, Bulgar di sala 1246 de ji hêla Bîzans ve ji herêmê hatin derxistin û Împeratoriya Epiros di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin.

Dêra Katolîk a Alban ji sala 1342-1355an ji desthilatdariya Tsarê Sirb Stefan Duşan bê zerar xilas bû. Piştî mirina Çarê Serb û belavbûna Qiraliya Serbistanê, xanedana Albanî ya esilzade SAR li herêma Zeta û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. Balshas di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran Kerîon jî pêk hatiye.

Serdema Osmanî

Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa Anatolya û Nivgirava Balkan kirin. 15. sedsal Împeratoriya Osmanî axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya Nîgirava Balkan girt.

Piştî mirina Gjergj Kastriot Îskender Beg (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Wênîsê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û Shkodra û Leş ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Albanên katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên Merdita, Dukagin û Malesia e Madhe nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot Îskender Bey malbatên Leka Dukagin, Muzaka û Thopia berxwedan berdewam kirin.

Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî Albanya ji aliyê Osmanî ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin Îtalya (Arbereş).

Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola Îslam wek dînê sêyemîn tevlî Albanan bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din Balkan bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, Gurcî, Çerkez, Laz nebûne Tirk, bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. Li Stenbol Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek Wezîrê Mezin, Paşa, Valide Sultan girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dêra Katolîk a Alban, Dêra Ortodoks a Alban tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt Şkodra, navend Keşîşxane û başûr Ioannina di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û Awistirya-Mecaristan, Qiraliya Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanî yê Yekem de, Montenegro qada şerê Awistirya-Mecaristan, Yewnanistan û Îtalyayê bû.

Gelemperî

Hemî kesên albanîziman alban in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li Kosovo ya ku ta niha parçeyek ji Komara Yûgoslavyayê bû dijîn.

Albanya hetanî sala 1912 di bin destê Împeratoriya Osmaniyan de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin.

Erdnîgarî

Wêneyen Albanya bi Satelît

Sînorên Albanyayê, li bakur bi Montenegroyê re, li bakur-rojhilat bi Kosova re, li rojhilat bi Komara Makedonyayê re û li başûr jî bi Yewnanîstanê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi Deryaya Adriyatîk û Deryaya Lyonê re jî heye.
Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind Çiyayê Korab (2.753 m) e.

Dewlemendiyên xwezayî

Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; Petrol, gaza xwezayî, komir, krom, paqir, êzing û nîkel in.

Wilayetên Albanyayê

Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e.

Numare Wîlayet Herêm Serbajar 1 Berat Berat (1), Kuçovë (16), Skrapar (32) Berat 2 Dibër Bulqizë (2), Dibër (5), Mat (24) Peshkopi 3 Durrës Durrës (6), Krujë (15) Durrës 4 Elbasan Elbasan (7), Gramsh (10), Librazhd (20), Peqin (26) Elbasan 5 Fier Fier (8), Lushnjë (21), Mallakastër (23) Fier 6 Gjirokastër Gjirokastër (9), Përmet (27), Tepelenë (33) Gjirokastër 7 Korçë Devoll (4), Kolonjë (13), Korçë (14), Pogradec (28) Korçë 8 Kukës Has (11), Kukës (17), Tropojë (35) Kukës 9 Lezhë Kurbin (18), Lezhë (19), Mirditë (25) Lezhë 10 Shkodër Malësi e Madhe (22), Pukë (29), Shkodër (31) Shkodër 11 Tirana Kavajë (12), Tirana (34) Tirana 12 Vlorë Delvinë (3), Sarandë (30), Vlorë (36) Vlorë

Nifûs

Nifûs li gorî salan

Sal Nifûs ±% 1960 1.608.800 —     1961 1.659.800 +3,2% 1962 1.711.319 +3,1% 1963 1.762.621 +3,0% 1964 1.814.135 +2,9% 1965 1.864.791 +2,8% 1966 1.914.573 +2,7% 1967 1.965.598 +2,7% 1968 2.022.272 +2,9% 1969 2.081.695 +2,9% 1970 2.135.479 +2,6% 1971 2.187.853 +2,5% 1972 2.243.126 +2,5% 1973 2.296.752 +2,4% 1974 2.350.124 +2,3% 1975 2.404.831 +2,3% 1976 2.458.526 +2,2% 1977 2.513.546 +2,2% 1978 2.566.266 +2,1% 1979 2.617.832 +2,0% 1980 2.671.997 +2,1% 1981 2.726.056 +2,0% 1982 2.784.278 +2,1% 1983 2.843.960 +2,1% 1984 2.904.429 +2,1% 1985 2.964.762 +2,1% 1986 3.022.635 +2,0% 1987 3.083.605 +2,0% 1988 3.142.336 +1,9%

Sal Nifûs ±% 1989 3.227.943 +2,7% 1990 3.286.542 +1,8% 1991 3.266.790 −0,6% 1992 3.247.039 −0,6% 1993 3.227.287 −0,6% 1994 3.207.536 −0,6% 1995 3.187.784 −0,6% 1996 3.168.033 −0,6% 1997 3.148.281 −0,6% 1998 3.128.530 −0,6% 1999 3.108.778 −0,6% 2000 3.089.027 −0,6% 2001 3.060.173 −0,9% 2002 3.051.010 −0,3% 2003 3.039.616 −0,4% 2004 3.026.939 −0,4% 2005 3.011.487 −0,5% 2006 2.992.547 −0,6% 2007 2.970.017 −0,8% 2008 2.947.314 −0,8% 2009 2.927.519 −0,7% 2010 2.913.021 −0,5% 2011 2.904.780 −0,3% 2012 2.900.489 −0,1% 2013 2.897.366 −0,1% 2014 3.020.209 +4,2% 2017 2.873.457 −4,9% 2022 2.793.592 −2,8%

Çavkanî: 2022, tîrmeh

Mijarên tekildar

• Alban

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Albanya de hene.