Uzbekistan
| Uzbekistan | ||
| Ўзбекистон Республикаси O‘zbekiston Respublikasi | ||
|
| |
| Standardo di Uzbekistan | Blazono di Uzbekistan | |
| Nacionala himno: | ||
| Nacionala himno di Uzbekistan | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Tashkent | |
| · Habitanti: | 2 154 649 (2003) | |
| Precipua urbo: | Tashkent | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Uzbeka | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Shavkat Mirziyoyev | |
| · Chefa ministro: | Abdulla Oripov | |
Surfaco: (56ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 447 400 km² | |
| · Aquo: | 4,9 % | |
Habitanti: (45ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 33 254 100[1] (2019) | |
| · Denseso di habitantaro: | 74,1 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | som di Uzbekistan | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | UZ
| |
UZB
| ||
860
| ||
| Reto-domeno: | .uz | |
Uzbekistan esas lando senlitora, jacanta an central Azia. Ol havas kom vicini Kazakstan weste e norde, Kirgizistan e Tajikistan este, Afganistan sud-este, e Turkmenistan sude.
Bazala fakti pri Uzbekistan.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Uzbekistan |
Homi ja habitis la regiono di nuna Uzbekistan cirkume 2000 aK. Kaukaziana populi, qui probable originis de la nordo o la westo di la regiono e parolis pre-tokariana lingui habitis la regiono Tarin. Mil yari pose, nomadi de la nuna Iran establisis irigaco-sistemi apud fluvii, e fondis l'urbi Bukhoro (Bukhara) e Samarkand. Ta urbi pluricheskis pro divenir importanta komercala nuklei en la Silko-voyo, inter Chinia ed Europa.
Alexandros la Magna konquestis Sogdiana e Baktria la yaro 327 aK. Il mariajis su kun Roxana, filiino di lokala Baktriana chefo. Alexandros ne sucesis konquestar la tota regiono, tamen Greka-Baktriana rejio establisesis cirkume la yaro 250 aK e duris til 125 aK.
Islamo adportesis a la regiono dum la 7ma yarcento. Arabi konquestis la regiono dum la 8ma yarcento, e dum la 9ma yarcento Transoxiana divenis parto dil stato Samanida. Dum la 13ma yarcento Mongola hordi komandita da Chingiz-kano okupis la regiono. La Mongoli komencis gentocido qua preske exterminis la populo Skita, etniale Persiani qui vivis en la regiono. La lokala kulturo e heredaji remplasesis per la kulturo Mongola-Turka. Pos la morto di Chingiz-kano, lua duesma filiulo Chagatai Khan asumis la dominaco di la regiono.
En 1876 Rusa imperio okupis la regiono. Cirkume 1912, preske 210 316 Rusi vivis en Uzbekistan[2]. Pos la Rusa revoluciono, en 1924 Uzbekistan divenis la Republiko Socialista Sovietiana Uzbekistan, malgre kelka rezisti kontre bolsheviki.
Uzbekistan deklaris sua nedependo de Sovietia ye la 31ma di agosto 1991, kun Islom Karimov kom prezidanto. En 1992 la lando adoptis konstituco, ma proskriptis l'opozanta partiso Birkik. En 1995, plebicito plulongigis la fino dil ofico di Karimov de 1997 til 2000. Karimov rielektesis en 2000, en 2007, ed itere en 2014, ma elektala procedi akuzesis pri fraudi.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]_2.jpg)
.jpg)
Pos ke Uzbekistan nedependanteskis de Sovietia en 1991 eventis prezidantal elekto, e Islom Karimov elektesis prezidanto, quankam l'elekto ne esis demokratiala. L'unesma elekto por la parlamento (Oliy Majlis) nur eventis en 1994.
Uzbekistan esas prezidantala republiko. La prezidanto esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 5 yari kun nefinita posibleso di rielekto, quankam l'elekti ne povas konsiderar libera. Islom Karimov guvernis la lando de la 14ma di marto 1990 til lua morto ye la 2ma di septembro 2016. La chefa ministro, nun Abdulla Oripov, nur esas la chefo dil ministraro. La konstituco di Uzbekistan adoptesis en decembro 1992.
La legifala povo konsistas ek la Supra asemblajo (Oliy Majlis), qua havas 2 chambri. La basa chambro havas 150 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari. La Senato havas 100 membri, di qui 84 elektesas dal populo por 5 yari e 16 elektesas da la prezidanto por la sama periodo.
La du maxim alta korti di Uzbekistan esas la Konstitucala Korto (konsistanta ek 7 judiciisti) e la Supra Korto, qua subdividesas en quar branchi: civila, kriminala, ekonomiala e militala, e konsistas ek 67 membri.[3] La membri dil alta korti selektesas dal prezidanto e konfirmesas dal Oliy Majlis, komence por 5 yari e sequante por 10 yari.[3]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Uzbekistan havas 6.221 km di frontieri kun vicina landi. Ol esas la 56ma maxim vasta lando del mondo e la 42ma maxim populoza. Sika planaji kovras cirkume 80% de lua teritorio. Sude de la lando existas monti qui divenas plu alta proxim la frontiero kun Tajikistan e povas atingar 4.500 metri di altitudo e formacas naturala frontiero inter central Azia e Chinia. La maxim alta monto di la lando esas Khazret Sultan, kun 4 643 metri di altitudo.
Granda parto del teritorio kovresas da dezerto. Lua klimato esas kontinentala, kun poka pluvi - 100 til 200 mm - omnayare. De julio til septembro la pluvo-quanto esas preske nula, e la vejetantaro cesas kreskar. La maxima yarala temperaturo esas 40°C dum la somero e la minima esas -23°C dum la vintro.
L'aquo esas skarsa e neegale distributata. Min kam 10% de lua tota surfaco recevas irigaco, qua koncentresas en la valo Fergana. La du precipua fluvii di la lando esas Amu Darya e Syr Darya, qui naskas en la montari di Tajikistan ed Uzbekistan. Ante ke granda irigaco-projeti por kultivar kotono realigesis, la du fluvii debushis en la maro Aral. Tamen, la trouzo di irigaco diminutis la quanto di aquo qui arivis en la maro. To kreis serioza ambientala problemi, pro ke lua aqui divenis tro saloza, la vaporigo augmentis, la poluto divenis koncentrata, ed en kelka arei la maro sikeskis komplete.
L'aqui dil maro Aral anke kontaminesis pro la trouzo di insekt-ocidili en la plantacerii. Gradope pos la yari 1960a, komencis formacesar la dezerto Aralkum, ube ante existis la maro. L'areno de la fondo dil maro formacis l'areno dil dezerto, qua restas kontaminata per insekt-ocidili. La kontaminata areni transportesas dal venti per longa disti til populizita regioni, ube ol produktas respirala morbi en la habitantaro.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Uzbekistan |
Pos la krulo di Sovietia Uzbekistan gradope komencis adoptar l'ekonomio di merkato, quankam la maxim multa granda entraprezi duras en la manui del stato. nun Uzbekistan esas la 6ma maxim granda produktero e 2ma maxim granda exportacero di kotono del mondo. L'agrokultivo employas 28% de lua habitantaro e reprezentas 24% de lua TNP.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de la yaro 2019, Uzbekistan havis 33 254 100 habitanti.[1] La maxim multa (83,8%) esas Uzbeki. Tadjikistanani esis 4,8%, Kazakstanani esis 2,5%, Rusi esis 2,3%, Karakalpaki esis 2,2%, Tatar esis 1,5%, e 4,4% apartenis ad altra etnii en 2017.[4] La habitantaro di Uzbekistan esas yuna: 41,46% evis min kam 24 yari en 2018.[4]
L'oficala linguo di la lando esas Uzbekistanana, parolata da 74,3% de la habitantaro. La Rusa parolesas da 14,2%, la linguo Tajikstanana parolesas da 4,4%, e 7,1% parolas altra lingui.[4]
Granda parto de lua habitantaro (99,3%) savas lektar ed skribar. Cirkume 600 000 studenti finas l'universitato omnayare.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Mohamedana, por 88% de la habitantaro, Ortodoxa kristani esas 9%, e 3% praktikas altra religii.[4]
La maxim granda urbo segun la totalo di habitanti esas Tashkent. Altra importanta urbi esas Namangan e Samarkand.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Uzbekistan mixas influi de diversa rasi. Segun l'oficala fonti, 80% esas Uzbekistanai, 5,5% Rusi e 5% Tadjikistanani, quankam fakte la nombro di Tadjikistanani povas esar 20 til 30% de la habitantaro. Dum recenta yari, multa Uzbekistanani qui rezidis en altra regioni retroiris a la lando.
La jenro tradicionala di Uzbekistanana muziko recevas la nomo Shashmaqam. Ol aparis en la regiono Bukhara dum la 16ma yarcento, e relatas l'Azerbaijanana jenro Mugham e la jenro muqam dil populo Uigur. Turgun Alimatov esis kompozisto di muziki kun tradicionala instrumenti dum la 20ma yarcento. Nune, Sevara Nazarkhan esas la maxim famoza Uzbekistanana kantistino e kompozistino di tradicionala muziko. Rock e hip hop esas jenri populara inter la yunaro. Kelka exempli pri Uzbekistanana kantisti: Lola Yoʻldosheva, Rayhon, Shahzoda, Yulduz Usmonova, Daler Xonzoda, rap-kantisto Shohruh, e la bandi Yalla e Night Wind.
La maxim anciena exempli pri literaturo en Uzbekistanana linguo esas poemi. Existas poka exempleri pri la literaturo ante l'arivo di la Mohamedana religio, nur poka poemi en Anciena Turka Linguo.[5] Exempli pri moderna poeti en Uzbekistanana linguo esis Halima Xudoyberdiyeva (1947-2018) e Zulfiya Isroilova (1915-1996).
La maxim populara sporto en Uzbekistan esas futbalo. Pos 2015, l'unesma diviziono di lua futbala ligo konsistas ek 16 klubi. Altra populara sporti esas basketbalo, rugbio* e salona futbalo. Pri Olimpiala sporti, Artur Taymazov ganis l'unesma medalio - arjenta - pri lukto por la lando dum l'Olimpiala Ludi en Sydney, 2000. Ilu anke ganis du ora medalii Olimpiala, en Athina ed en London.
La ciklisto Djamolidine Abdoujaparov, naskinta en Uzbekistan, ganis notoreso dum la konkurso Tour de France. Altra du notinda sportisti esas la boxisti Ruslan Chagaev e Hasanboy Dusmatov. La lasta ganis l'ora medalio pri boxo, kategorio infre 49 kg, dum l'Olimpiala Ludi en Rio de Janeiro, 2016.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 Демографическаяситуация - URL vidita ye 16ma di februaro 2019.
- ↑ The modern diaspora: Russian minorities in the former Soviet republics Vladimir Shlapentokh, Munir Sendich,Emil Payin (1994). p.108
- ↑ 3,0 3,1 Uzbekistan Judicial branch - Publikigita da Index Mundi. URL vidita ye 16ma di februaro 2019.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Central Azia::Uzbekistan - Publikigita da CIA. URL vidita ye 16ma di februaro 2019.
- ↑ Uzbekistan - Literature - URL vidita ye 25ma di mayo 2017.
.svg)