Grisonia

Grisonia
	Suitza
Administrazioa
Izen ofiziala	Grigioni; Chantun Grischun; Graubünden
Estatu	Suitza
ISO 3166-2	CH-GR
Hiriburua	Chur
Zatiketa	ikusi Albula Region (en) , Bernina Region (en) , Engiadina Bassa/Val Müstair Region (en) , Imboden Region (en) , Landquart Region (en) , Maloja Region (en) , Moesa Region (en) , Plessur Region (en) , Prättigau/Davos Region (en) , Surselva Region (en) eta Viamala Region (en) ;
Geografia
Koordenatuak	46°45′N 9°30′E / 46.75°N 9.5°E
Azalera	7.105,39 km²
Mugakideak	Ticino, Glaris kantonamendua, Uri kantonamendua, Sankt Gallen kantonamendua, Vorarlberg, Tirol, Lombardia, Bozen-Hego Tirolgo probintzia autonomoa, Trentino-Adige Garaia, Comoko probintzia, Sondrioko probintzia, Gravedona ed Uniti, Livo eta Dosso del Liro
Punturik altuena	Piz Bernina
Demografia
Biztanleria	198.379 (2018ko abenduaren 31); Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaEspresio akatsa: Ez dago operadorerik -(r)entzat
Dentsitatea	27,92 bizt/km²
Hizkuntza ofiziala	Swiss High German (en) , erromantxe eta italiera
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Matrikula	GR
	gr.ch

Grisonia^[1] (alemanieraz Graubünden, italieraz Grigioni, erromantxeraz Grischun) Suitzako 26 kantonamenduetako bat da, herrialdeko ekialdean. Suitzako kantonamendurik handiena da (7.105 km²), eta biztanle gutxien dituena (2001ean, 185.700 biztanle; 26 biz./km²). 211 udalerritan banatuta dago, eta hiriburua Chur da. Bertako hizkuntzak alemana, italiera eta erromantxea dira. Erlijioz, biztanle gehienak protestanteak dira.

Geografia

Grisoniak Inn eta Rhin ibaien goi-ibarrak hartzen ditu, eta basoak eta larreak ugari dira. Oso menditsua da, eta Piz Bernina (4.049 m) du tontorrik garaiena. Glaziar zabalak ditu, halaber. Klima lehorra eta eguzkitsua du.

Mugakideak

Mugakide ditu iparraldean Glaris eta St. Gallen kantonamenduak, Vorarlberg eta Tirol (Austria) eta Liechtenstein, hegoaldean Lonbardia (Italia), ekialdean Trentino-Adige Garaia (Italia) eta mendebaldean Ticino eta Uri kantonamenduak.

Barrutiak

Albula Region ^(en)
Bernina Region ^(en)
Engiadina Bassa/Val Müstair Region ^(en)
Imboden Region ^(en)
Landquart Region ^(en)
Maloja Region ^(en)
Moesa Region ^(en)
Plessur Region ^(en)
Prättigau/Davos Region ^(en)
Surselva Region ^(en)
Viamala Region ^(en)

Historia

Hasieran zeltak bizi ziren Grisonian (Retiako hegoldea). K.a. 15ean erromatarrek beretu zuten, eta V. mendean germaniarrek, eta ondoren Suabiako dukerrikoa izan zen. 452tik aurrera, Cuerako apezpikuak izan ziren agintari.

1170ean apezpikuek habsburgotarrekin bat egin zuten, bertakoen nahien kontra. Gotteshausbund (Jainkoaren etxeko liga) eratu zuten bertakoek 1367an, apezpikuei aurre egiteko, eta 1395ean Rhin garaiko ibarrekoek Obere Bund edo Graue Bund (kantonamenduari izena eman ziona) sortu zuten, eta azkenik 1436an Zehngerichtenbund (hamar barrutien liga) kantonamenduko iparrean. Beren artean elkartu ziren hiru liga horiek, eta Helvetiako Konfederazioarekin hitzarmen bat egin (1497-1498) eta habsburgotarrak menderatu zituzten (Calven, 1499ko maiatza). 1512an Grisoniako hiru ligek Valtelina eta Chiavennako eta Bormioko eskualdeak erdietsi zituzten. Azken biak 1797 arte beren mende izan zituzten, Grisietako parte bat Alpeez bestaldeko errepublikaren lurralde bihurtu zen arte. Grisonia kantonamendua Suitzako 18.a da, 1803ko Bitartekotza Akta sinatu zuenetik.

Ekonomia

Nekazaritza eta turismoa dira lanbide nagusiak. Beheko lurretan artoa, urra eta mahatsa jasotzen dira, goikoetan berriz abeltzaintza eta baso ustiapena dira nagusi. Industria gutxi du, eta hiriburuaren inguruan gehiena. Mendiko turismoak garrantzi handia du, negukoak batez ere; bertan dira mundu osoan ezagunak diren eskiguneak: Arosa, Celerina, Davos, Flims, Klosters, Lenzerheide, Pontresina, Saint-Moritz, Samedan, Sils-Maria, Silvaplana.

Hizkuntzak

Alemana hizkuntza nagusia bada ere, erromantxeak ere hiztun asko ditu (biztanleen % 30), eta erromantxez egiten den Suitzako kantonamendu bakarra da. Erromantxedunak Engadin/Engiadina izeneko ibarrean (Inneko barrutia) eta Disentis/Muster udalerriaren inguruan (Surselvako barrutia) bizi dira.

Halaber, italiera hiztunak ere bizi dira lurraldearen hegoaldean.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia: 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak.

Kanpo estekak

(Alemanez)(Erromantxez)(Italieraz)Kantonamenduaren webgune ofiziala

Datuak: Q11925
Multimedia: Canton of Graubünden / Q11925

[1] Euskaltzaindia: 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak.

[1]