Asturiera
| Asturiera | |
|---|---|
| asturianu | |
 Asturieraren dialektoak eta, berde argiz, eonaviera. | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Espainia |
| Hiztunak | 550.000 (100.000 ama hizkuntza) |
| Rankinga | ez 100 mintzatuenen artean |
| Eskualdea | Asturias |
| UNESCO sailkapena | 3: arriskuan |
| Araugilea | Academia de la Llingua Asturiana |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak hizkuntza erromantzeak mendebaldeko hizkuntza erromantzeak hizkuntza galo-iberiarrak hizkuntza ibero-erromantzeak Iberia Mendebaldeko hizkuntzak Astur-leones | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | subjektu aditza objektua eta SOV hizkuntza |
| Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-2 | ast |
| ISO 639-3 | ast |
| Ethnologue | ast |
| Glottolog | astu1246 eta astu1245 |
| Wikipedia | ast |
| UNESCO | 332 |
| IETF | ast |
| Endangered Languages Project | 966 |
Asturiera, bable ere deitua, hizkuntza erromantzea da, familia ibero-erromanikokoa. Era berean, asturleonera hizkuntzaren familia barnean dago.
Hizkuntzak izen ugari hartzen ditu ohituraren arabera: asturianu, llingua asturiana edo bable; hala ere, azkena maiz hizkuntza gutxiesteko erabili izan da.
Estimazioen arabera, 550.000 bat lagunek hitz egiten dute Asturiasen (100.000k jatorrizko hizkuntza gisa dute).
Hiztunen geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Asturiasen hitz egiten da, batez ere: mendebaldean, galizierarekin oso nahasia, eonaviera edo fala esaten zaio.
Leon, Zamora eta Salamancan mintzatzen dena astur hizkuntza familiaren (asturleonera) dialekto berezitzat hartu ohi da, leonera (llionés) izenarekin.
Extremadura eta Kantabriako zonalde batzuetan ere aldaera bereziak mintzatzen dira, hizkuntza beregaitzat ere hartzen diren arren: extremeñoa eta montañera.
Portugalgo ipar ekialdean, Miranda do Douro inguruan, berriz, mirandera hitz egiten da (izaera ofiziala du): leoneraren aldaera da.
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Gramatika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Dialektoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Asturiera hiru dialektotan banaturik dago: mendebaldekoa, erdialdekoa eta ekialdekoa eta horiek, era berean, zenbait azpidialektotan. Gainera, Llanes eta Ribeseyako tejeroek hizkera bat sortu zen, xíriga izenekoa.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- 1639an Antón de Marirreguera apaizak argitaratutako Pleitu ente Uviéu y Mérida poles cenices de Santolaya liburua asturieraz egindako lehenengoa da.
- XVIII. mendean, Ilustrazioaren garaian, Gaspar Melchor de Jovellanosek hizkuntzari sona eman zion, eta akademia arautzailea sortzeko beharraz mintzatu zen: handik bi mendera azkenean gauzatu zen.
- 1839an argitaratu zuten Uvieun Colección de poesías en dialecto asturiano, Xosé Cavedak antolaturik.
- 1901ean Ixuxú astekariaren lehen alea kaleratu zen.
- 1974an abiatu zen Surdimientu ("Pizkundea") izeneko kultur mugimendua, Conceyu Bable elkartearen sorrerak bultzaturik.
- 1980an Academia de la Llingua Asturiana erakunde arautzailea sortu zen.
- 1986ko otsailean "Radio Sele", gaur egun entzule gehien dauzkan irratia, hasi zen.
- 1996ko irailaren 6an Les Noticies astekariaren lehen alea kaleratu zen.
- 1997ko uztailaren 4an Bimeneseko udalerriak hizkuntzaren ofizialtasuna aldarrikatu zuen: horrelakorik egiten lehen herri asturiarra izan zen. Jarraian, beste herri batzuek, bata bestearen atzetik, gauza bera egin zuten: Morcin, Castrillon, Caso, Teverga, Laviana, Llangréu eta Llanera. Ofizialki, Printzerriko epaitegi nagusiak bertan behera laga zituen aldarrikapenak, baina harez geroztik, Bimenesen Fiesta de la Oficialidá jai-eguna urtero ospatzen dute.
Estatusa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Historian zehar, asturiera ez da hizkuntza onartua izan eta, askotan, espainieraren dialektotzat hartu dute zenbaitek.
Gaur egun, Asturiasko Printzerriko Autonomia Estatutuko 4. artikuluaren arabera babestuta dago, baina koofizialtasun izaerarik gabe.
Gaztela eta Leonen leonerak ez du inongo errekonozimendurik: soil-soilik, Leongo Unibertsitatean kurtso bat eskaintzen da eta Leon nahiz Zamorako udal batzuek erabiltzen dute.
Portugalen, mirandesa (Miranda do Douroko aldaera) ofiziala da, portugesarekin batera.
Mirandesak bere ahozkotasun ezaugarri eta idazketa-arauak ditu eta leonerarekin lotu izan da. Asturiera, hala ere, erdialdeko dialektoan oinarrituz idatzi da. Asturieraren gramatika, hiztegia eta ortografia arauak dialekto horretan oinarritzen dira, baina mirandesak grafia portugaldarraren eragina du.
Literatura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Gaspar Melchor de Jovellanos ilustratua bultzatzaile handienetarikoa izan zen eta Josefa arreba, lehen emakume esanguratsua.
XIX. mendean, aipatzekoak dira Xosé Caveda y Nava, Xuan María Acebal eta Teodoro Cuesta poetak eta, agian guztien gainetik, Fernán Coronas.
Egile garaikideen artean, Manuel Asur eta Xuan Bello azpimarratuko ditugu.
Musika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Llan de Cubel, Dixebra eta Xera taldeak nabariak dira, folk musikaren arloan.
Erakunde eta elkarteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Academia de la Llingua Asturiana erakundeak hizkuntza arautzen du 1980tik. Beste alde batetik, Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana eta Conceyu Abiertu pola Oficialidá taldeak ofizialtasunaren aldeko aldarria zabaltzen ari dira azken aldiotan.
Hedabideak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea] |
Wikiztegian orri bat dago honi buruz: asturiera . |
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |
- (Asturieraz) Academia de la Llingua
- (Asturieraz) Academia de la Llingua'ko hiztegia
- (Asturieraz) Albistegia on-line
- (Katalanez) Europako Hego-mendebaleko 6 hizkuntzen buletina
- (Asturieraz)Akademiaren hiztegia
- (Ingelesez) Asturiera-Ingelesa Hiztegia
- (Asturieraz) Xunta pola defensa