Pum Llwyth Gwâr
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | grŵp  |
|---|---|
| Yn cynnwys | Chickasaw, Cree, Tsierocïaid, Siocto, Seminole |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae'r term Pum Llwyth Gwâr (Saesneg: The Five Civilized Tribes) yn derm a ddefnyddiwyd gan Americanwyr Ewropeaidd yn y cyfnod trefedigaethol a ffederal cynnar yn hanes yr Unol Daleithiau wrth gyfeirio at bum prif genedl Brodorol y De-ddwyrain: y Cherokee, y Chickasaw, y Siocto, y Muscogee (Creek), a'r Seminole.[1][2] Americanwyr o dras Ewropeaidd wnaeth barnu'n nawddoglyd eu bod yn "waraidd" oherwydd eu bod wedi mabwysiadu priodoleddau diwylliant Eingl-Americanaidd.[3] Rhai enghreifftiau o'r priodoleddau trefedigaethol hyn a fabwysiadwyd gan y pum llwyth hyn oedd Cristnogaeth, llywodraethau canoledig, llythrennedd yn y Saesneg, masnachu, cyfansoddiadau ysgrifenedig, rhyngbriodas ag Americanwyr gwyn, ac (heb eironi) arferion caethwasiaeth, gan gynnwys prynu Americanwyr Affricanaidd yn gaethweision.[4][5] Am gyfnod, roedd y Pum Llwyth Gwâr yn tueddu i gynnal cysylltiadau gwleidyddol sefydlog ag Americanwyr Ewropeaidd, cyn i'r Unol Daleithiau hyrwyddo'r syniad o ddiarddel y llwythau de-ddwyreiniol hyn.
Yn yr 21g, mae’r term hwn wedi’i feirniadu gan rai ysgolheigion am ragdybiaethau ethnoganoledd Eingl-Americanaidd ynghylch yr hyn a ystyrient yn waraidd,[6] ond mae cynrychiolwyr o’r llwythau hyn yn parhau i gyfarfod pedair gwaith y flwyddyn dan enw'r Inter-Tribal Council of the Five Civilized Tribes (Cyngor Rhynglwythol y Pum Llwyth Gwâr).[7]
Weithiau cyfeirir at ddisgynyddion y llwythau hyn, sy'n byw yn bennaf yn yr hyn sydd bellach yn Oklahoma, fel Pum Llwyth Oklahoma. Mae nifer o lwythau eraill a gydnabyddir yn ffederal hefyd i'w cael yn Oklahoma.
Y Pum Llwyth
[golygu | golygu cod]
Cherokee
[golygu | golygu cod]- Prif erthygl: Cherokee
Mae'r Cherokee yn galw eu hunain yn tsa-la-gi (ynganiad "jaulagí") neu a-ni-yv-wi-ya (ynganiad "ahkní yú uiyau", yn llythrennol: "prif bentref"). Yn 1654, galwodd y Powhatan hwy yn Rickahockan. Gall y gair Cherokee (ynganiad "cherokee") ddod yn wreiddiol o'r lingua franca Siocto , lle mae'r gair cha-la-kee yn golygu "y rhai sy'n byw yn y mynyddoedd", neu chi-luk-ik-bi "y rhai sy'n byw mewn ogofâu ". Galwodd y Lenape y Cherokee alligewi, gan gyfeirio at Afon Allegheny.
Mae gan Genedl Cherokee (disgynyddion yr alltudion) a Band Unedig Kituwa o Indiaid Cherokee (a ymfudodd i Oklahoma ac Arkansas cyn eu halltudio) eu prifddinas yn ninas Tahlequah (Oklahoma), tra bod Band Dwyreiniol Indiaid Cherokee, sy'n ddisgynnydd i grŵp a oedd yn gallu osgoi cael eu halltudio i Oklahoma heddiw, yn meddiannu darn o diroedd eu hynafiaid a elwir yn Qualla Strip yng ngorllewin Gogledd Carolina.
Chickasaw
[golygu | golygu cod]- Prif erthygl: Chickasaw
Yn wreiddiol roedd y Chickasaw yn byw ar hyd Afon Tennessee, i'r gorllewin o Huntsville, Alabama, ac mewn rhai ardaloedd o Mississippi a Tennessee. Yn wreiddiol o'r gorllewin, symudasant i'r dwyrain o Afon Mississippi ymhell cyn iddynt gysylltu ag ymsefydlwyr Ewropeaidd. Mae'n ymddangos bod popeth yn awgrymu eu bod yng ngogledd-ddwyrain Mississippi o'r cysylltiadau cyntaf â'r Ewropeaid hyd at yr alltudiaeth i Oklahoma, lle mae'r mwyafrif yn byw bellach. Maen nhw'n perthyn i'r Siocto, sy'n siarad iaith debyg i'w hiaith nhw, ill dau yn aelodau o'r grŵp gorllewinol o ieithoedd Muskogeaidd. "Chickasaw" yw'r ynganiad Saesneg o chikasha, a all olygu "rebel" a "yr un sy'n dod o Chicsa". Rhennir y Chickasaw yn ddau grŵp: yr "impsaktea" a'r "intcutwalipa". Yn wahanol i lwythau eraill, a gafodd diroedd yn syml gan eraill, derbyniodd y Chickasaw iawndal ariannol gan Unol Daleithiau America yn gyfnewid am y tiroedd a gollwyd ganddynt i'r dwyrain o Afon Mississippi.[8] Cenedl Chickasaw yw'r trydydd llwyth ar ddeg mwyaf a gydnabyddir gan lywodraeth ffederal yr Unol Daleithiau.
Siocto
[golygu | golygu cod]
- Prif erthygl: Siocto (Choctaw yn Saesneg)
Daw'r Siocto yn wreiddiol o ranbarth sydd wedi'i leoli rhwng Mississippi, Alabama a Louisiana. Mae'r iaith Siocto yn perthyn i'r grŵp o ieithoedd Muskogeaidd. Efallai bod y gair Siocto, y gellir ei alw hefyd yn chahta, chato, tchakta neu chocktaw, yn dod o'r gair Sbaeneg chato, sy'n golygu "gwastad"; fodd bynnag, mae anthropolegydd John Swanton yn awgrymu y gallai fod yn enw pennaeth llwythol hynafol.[9] Yr fforwyr Sbaenaidd cyntaf, yn ôl yr hanesydd Walter Williams, cyfarfu â'u cyndeidiau.[10] Er bod yna hefyd grwpiau Siocto bach wedi'u gwasgaru ledled de'r Unol Daleithiau, eu prif sefydliadau yw Cenedl Siocto Oklahoma a Band Mississippi o Indiaid Siocto.
Muscogee (Creek)
[golygu | golygu cod]- Prif erthygl: Muscogee
Mae'r Muscogee hefyd yn cael eu hadnabod wrth eu henw Creek neu Muskogee, sef yr hyn maen nhw'n ei alw eu hunain heddiw.[11] Yn y gorffennol, fodd bynnag, roedden nhw'n cael eu galw'n mvskoke. Mae Muscogee Modern yn byw yn bennaf yn Oklahoma, Alabama, Georgia, a Florida. Maent yn siarad un o ieithoedd y teulu Muskogeaidd. Mae'r llwyth Seminole yn perthyn yn agos i'r Creek ac maen nhw'n siarad iaith arall o'r un grŵp.
Y llwythau Creek a gydnabyddir gan y llywodraeth ffederal yw: Cenedl Muscogee Creek yn Oklahoma, Band Poarch Indiaid Creek yn Alabama, Tref Llwythol Alabama-Quassarte, Tref Llwythol Kialegee, Tref Llwythol Thlopthlocco, a Llwyth Indiaid Miccosukee yn Fflorida.
Seminole
[golygu | golygu cod]- Prif erthygl: Seminole
Mae'r Seminole yn bobl mestizo (cymysg) a darddodd yn Florida yn ystod y 18g gyda chymysgedd o Indiaid gwrthryfelgar ac ymylol o daleithiau Georgia, Mississippi ac Alabama, yn bennaf o darddiad Creek, ac Americanwyr Affricanaidd a ddihangodd o gaethwasiaeth o Dde Carolina a Georgia. Tra bod tua 3,000 o Seminole wedi’u halltudio’n milwrol i Oklahoma, gyda mwy o bobl yn cael eu hychwanegu ar hyd y ffordd, arhosodd tua 300 i 500 o Seminole i ymladd am eu rhyddid yn y Everglades, talaith Florida. Collodd yr Unol Daleithiau tua 1,500 o filwyr ar wahanol ryfeloedd amser yn erbyn y Seminole, ac ni wnaethant ildio byth, felly mae Seminole Fflorida yn galw eu hunain yn “Bobl a Oruchfygwyd Fyth”. Ar hyn o bryd mae'r llywodraeth ffederal yn cydnabod Cenedl Seminole Oklahoma a Llwyth Seminole Florida.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Fred S. Clinton, "Oklahoma Indian History, from The Tulsa World", The Indian School Journal 16/4 (1915): 175-187
- ↑ Barry Pritzker (2000). A Native American Encyclopedia: History, Culture, and Peoples. Oxford University Press. t. 389. ISBN 978-0-19-513877-1.
- ↑ "Five Civilized Tribes". Encyclopedia of Oklahoma History & Culture. Oklahoma Historical Society. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-12-28. Cyrchwyd 2015-01-22.
- ↑ Roberts, Alaina. "Opinion: How Native Americans adopted slavery from white settlers". Al Jazeera. Cyrchwyd 2021-07-30.
- ↑ Smith, Ryan P (2018-03-06). "How Native American Slaveholders Complicate the Trail of Tears Narrative". Smithsonian Magazine. Cyrchwyd 2021-10-30.
- ↑ Michael D. Green (2006). "The Five Tribes of the Southeastern United States". In Charles Robert Goins; Danney Goble (gol.). Historical Atlas of Oklahoma. University of Oklahoma Press. tt. 52–53. ISBN 9780806134833.
- ↑ "Inter-Tribal Council of the Five Civilized Tribes".
- ↑ Jesse Burt & Bob Ferguson (1973). Indians of the Southeast: Then and Now. Abingdon Press, Nashville and New York. tt. 170–173. ISBN 0687187931.CS1 maint: uses authors parameter (link)
- ↑ Swanton, John (1931). Source Material for the Social and Ceremonial Life of the Choctaw Indians. The University of Alabama Press. t. 29. ISBN 0817311092.
- ↑ Walter, Williams (1979). "Southeastern Indians before Removal, Prehistory, Contact, Decline". Southeastern Indians: Since the Removal Era. Athens, Georgia: University of Georgia Press. tt. 7–10.
- ↑ Transcribed documents Archifwyd 2012-02-13 yn y Peiriant Wayback Sequoyah Research Center and the American Native Press Archives