Sinugboanon

Sinugboanon
Cebuano Bisaya, Binisayâ, Bisayâng Sugboanon, Sinugboanong Binisayâ (ᜐᜒᜈᜓᜄ᜔ᜊᜓᜀᜈᜓᜅ᜔ ᜊᜒᜈᜒᜐᜌ)
'Sinugbuanong Binisaya' nga gisulat sa Badlit
Namulong lumad sa	Pilipinas
Bungto/Dapit	Tunga-tungang Kabisay-an, sidlakang Negros Occidental, kasadpang Sidlakang Kabisay-an ug amihanan ug kasadpang Mindanao
Kaliwat	Bisaya (Sugboanon, Bol-anon, Eskaya, ubp.)
Mga lumadnong mamumulong	27.5 ka milyon  (2020)
Kabánay	Awstronesyo Malayo-Polinesyano Pilipinhon Pilipinhong Dakong Tungâ Pilipinhong Tungâ Binisaya Sinugboanon
Mga diyalekto	Sukdananong Sinugboanon (pulo sa Sugbo) Sinugboanon sa Kaulohang Sugbo Sinugboanon sa Negros Sinugboan nga Bol-anon Sinugboanon sa Leyte (Kanâ) Sinugboanon sa Mindanaw Sinugboanong Dabawenyo
Sistema sa pagsulat	Linatin (Alpabetong Binisaya) Braille sa Pilipinas Sa kasaysayan: Badlit
Opisyal nga kahimtang
Giila kaayo ang pinulongan sa	Pilipinas
Gikontrol sa	Akademyang Bisaya Komisyon sa Wikang Filipino
Mga kodigo sa pinulongan
ISO 639-2	ceb
ISO 639-3	ceb
Dapit sa mga tigsulti niining pinulongan

Ang Binisayang Sinugboanon kun Sinebwano (Kinatsila: idioma cebuano; Iningles: Cebuano) usa sa mga Binisayang pinulongan sa Pilipinas. Ginasulti kini sa Tunga-tungang Kabisay-an, sidlakang Negros Occidental, kasadpang Sidlakang Kabisay-an (nga mamatikdan sa Ormoc) ug amihanan ug kasadpang Mindanao. Mga 20,000,000 ka tawo (sumala sa Ethnologue) ang lumadnong manunulti niini. Ang pinulongan ang labing kaylap nga gisulti nga pinulongang Binisaya.

Pangmatang

Ang Sinugboanon usa ka pinulongang Awstronesyo; sa kasagaran, gipagmatang kini isip sa usa sa limang mga nag-unang sanga sa mga pinulongang Binisaya, bahin sa labi pang lapad nga matang nga mga pinulongang Pilipinhon.

Mga tingog

Ang Binisayang Sinugboanon anaay napulog pito ka katingog: p, t, k, ʔ (pinapiit nga pahunong), b, d, g, m, n, ng, s, h, w, l, r, y, ug j (gisulat usab nga gy kun dy). Ang mga katingog nga [d] ug [r] mga alopono kaniadto apan dili magkapuli, sama sa kabungtoran [gikan sa bungtod] nga mao ang tukma ug dili *kabungtodan ug tagadiha [gikan sa diha] ug dili *tagariha.

Ang pinapiit nga pahunong (ʔ) kasagarang makita taliwala sa duha ka patingog, apan mahimo usab nga makita sa tanang pagkabutang. Sama sa Tinagalog, ang pinapiit nga pahunong kasagaran wala gipakita sa pagsulat. Kon kini gipakita, kasagaran kini gisulat ingon giyon kun apostrope kon kini anaa sa tunga sa pulong (pananglitan tuo, tu-o kun tu'o). Sa labi pang pormal nga mga konteksto, kon ang pinapiit nga pahunong anaa sa kataposan sa pulong, kini gipakita gamit ang usa ka asentong pahasga kon ang pagkabundak ug ang pinapiit nga pahunong anaa sa kataposang patingog (pananglitan basâ). Gipakita gamit ang usa ka asentong hanla kon ang pinapiit nga pahunong anaa sa kataposang patingog apan ang pagkabundak anaa sa sunod sa kataposang silaba (pananglitan batà).

Ang Sinugboanon anaay usab tulo ka patingog: a, e/i, ug o/u. Ang mga patingog nga u ug o mga alopono, nga ang u kanunay nga gigamit sa sinugdan sa silaba, ug ang o kanunayng sa ulahi o iwitan. Ang e orihinal nga sa pipila lamang ka mga pulong sama sa "babaye", "dayeg", "gane", ug "pangadye", ug sa mga awitan, sa e ang alopono sa i sa kataposang silaba. Sa pag-abot sa Kinatsila daghan pang mga pulong ang napuno. Ang pagkabundak usa usab ka tiglahi sa mga pulong, mao nga ang dápit lahi sa dapít.

Ang pagkabundak kasagaran sa sunod sa kataposang silaba kon gitakpan kanang silaba (CVC kun VC). Sa laing bahin, kon bukas ang silaba (CV kun V), ang pagkabundak mahimong anaa sa sunod sa kataposang kun sa kataposang silaba (bisan og anaay pipila ka mga kondisyon kun mga kategoriya diin matag-an ang pagkabundak, sama sa mga kaiphan ug sa mga panghulip).

Heyograpikanhong pagkakatag

Tan-awa usab: Talaan sa mga lungsod ug dakbayang Sinugboanon ang pinulongan

Ang Sinugboanon lunlong iginasulti sa mga nagpuyo sa Sugbo, Bohol, sidlakang Negros, kasadpang bahin sa Leyte ug Biliran, sikatlong bahin sa Masbate ug sa kinatibuk-an sa Mindanao isip inahang dila kun lingua franca. Ginasulti usab kini sa ubang mga lungsod sa Samar, ug sa Metro Manila. Hangtod sa tuig 1975, ang Sugboanon milabaw sa Tinagalog sa gidaghanon sa mga manggagamit, apan ang Sugboanon gihapon ang labing daghan og lumad nga manggagamit. Ang mga pagpamalhin sa Sugbo, Bohol ug Negros Oriental ngadto sa Mindanao ug bali-bali nakapadaghan sa Sugboanon nga mga manultihay sa Pilipinas. Ang ubang sinultian sa Sinugboanon naghatag og lain-laing ngalan sa ilang pinulongan. Ang mga nagpuyo sa Bohol motawag niini og Bol-anon samtang ang mga Sugboanon ang pinulongan sa dapit sa Leyte motawag niini usahay og Kana. Kadaghanan sa ubang dapit motawag niining pinulongan isip Binisaya lang.

Ginasulti usab kini sa mga Waray sa Leyte ug Samar, Porohanon sa Poro, mga Ilonggo sa Negros Oriental, Eskaya sa Bohol, ug sa mga lumad (sama sa mga Ata, Bagobo, Butuanon, Maranao ug Tausug) ug mga mibalhin nga mga Pilipinhong hugpong lumadnon (sama sa Ilokano ug Ilonggo), tagagawas nga mga lumadnong hugpong (sama sa Katsila-Pilipino, Intsek-Pilipino, Hapon-Pilipino, ug mga Koreyano-Pilipino, ug ubang mga tawo sa Mindanao isip ikaduha o ikatulong pinulongan.

Kaagi

Unang gihulagway ang Sinugboanon sa usa ka listahan sa kapulongan nga gihugpong ni Antonio Pigafetta, usa ka Italyanhong eksplorer nga kabahin sa ekspidesyon ni Ferdinand Magellan sa 1521. Nagsugod sa pagsulat sa Sinugboanon ang Katsilang mga misyonero panahon sa sayong bahin sa ika-18 nga gatosay. Tungod sa ngadto-ngadtong 333 ka tuig nga panahong kolonyal sa Katsila, naa'y daghang mga pulong nga gigikanan sa Kinatsila ang Sinugboanong.

Samtang naa'y pamatuod og una-Katsilang paagi sa pagsulat alang sa pinulongan, ang paggamit niadto niadtong panahona murag panalagsa. Kadtong sinulatang Binisaya, nga gitawag og "Kudlit-kabadlit" sa mga lumad, gitala sa mga Katsila.

Naimpluwensyahan pag-ayo ang pinulongan sa Kinatsila atol sa panahon sa pagmando sa Katsila gikan sa 1565 hangtod 1898. Pananglitan, sa paghiabot sa mga Katsilang kolonista, gipaila ang usa ka paagi sa pagsulat nga gipasukad sa alpabetong Latin uban sa ubay-ubayng Kinatsilang mga hinulam nga pulong.

Batadila

Pulingalan

Ang mga pulingalan mausab ang awitan sa persona, kaiphan, ug kaso.

Ang upat ka mga kaso mao ang nominatibo, pagpanag-iyang giuna, pagpanag-iyang giulahi ug obliko.

	Absolutibo	Pangpanag-iya₁ (Giulahi)	Pangpanag-iya₂ (Giuna)	Obliko
ika-usang tawo pang-usa	ako, ko (ta kon ang giingnan ka o mo)	nako, ko	ako, akoa	kanako, nako
ika-usang tawo pangdaghan inklusibo (Lakip ang gitabian)	kita, ta	nato	ato, atoa	kanato, nato
ika-usang tawo pangdaghan eksklusibo (Dili lakip ang gitabian)	kami, mi	namo	amo, amoa	kanamo, namo
ika-duhang tawo pang-usa	ikaw, ka	nimo, mo	imo, imoha	kanimo, nimo
ika-duhang tawo pangdaghan	kamo, mo	ninyo	inyo, inyoha	kaninyo, ninyo
ika-tulong tawo pang-usa	siya	niya	iya, iyaha	kaniya, niya
ika-tulong tawo pangdaghan	sila	nila	ila, ilaha	kanila, nila

Ika-usang tawo pangdaghan: Klusibiti

Sama sa ubang mga pinulongang Awstronesyo, ang Sinugbuanon adunay batadila nga ginatawag nga "Clusivity" diin gina bulag ang ika-usang tawo pangdaghan inklusibo (kita, ta) ug ang ika-usang tawo pangdaghan eksklusibo (kami, mi). Kini nga kalainan, nga wala makit-an sa kadaghanan nga mga pinulongan sa Europa, nagpaila kung gilakip o wala ang gitabi.

Mga Pananglitan:

Inklusibo (Lakip ang gitabi)

Moadto ta sa balay ni Maria

Iningles: We (you and I and perhaps someone else) will go to Maria's house.

Ekslusibo (Dili lakip ang gitabi)

Moadto mi sa balay ni Maria

Iningles: We (me and others but not you) will go to Maria's house.

Demonstratibong pulingalan

	Absolutibo	Ergatibo/Obliko	Lokatibo	Eksistensyal
Duol kaayo sa nagtabi	kiri, kari, ri	niiri, niari, iri, ari	diri	adia, dia
Duol sa nagtabi	kini, kani, ni	niini, niani, ini, ani	dinhi	ania, nia
Duol sa gitabian	kana, na	niana, ana	dinha, diha, dira	anaa, naa
Layo sa duha	kadto, kato, to	niadto, adto	didto	atua, tua

Deyktik

Ang mga deyktik, mga pulong sama sa dinhi ug didto, nagtumong sa mga lokasyon tali sa nagtabi ug gitabian. Dugang pa sa parehas nga upat ka paagi nga kalainan sa kaduol alang sa mga demonstratibo (mas duol sa nagtabi, duol sa nagtabi ug gitabian, duol sa gitabian ug layo sa duha), ang mga deyktik makapahayag sa tulo ka mga panahon:

• Pangkaron: "Naa si X karon"
• Panggahapon: "Naa si X kaniadto"
• Pangugma: "Naa si X unya"

	Pangkaron	Panggahapon	Pangugma	Alatibo
Duol sa nagtabi	dia adia	diri	ari	ngari
Duol sa duha	nia ania	dinhi	anhi	nganhi
Duol sa gitabian	naa anaa	diha dinha	anha	nganha
Layo sa duha	tua atua	didto	adto	ngadto

Pungan

Timailhan sa kaso

Ang Sinugboanong mga pungan adunay tulo ka kaso gibase sa ilang papel sa usa ka tudling-pulong:

• Lahos – Kini ang kaso sa gihatagan og pagtagad o hilisgutan.
• Dilahos – Kini ang kaso sa aktor/ahente/tigbuhat sa mga porma sa punglihok nga wala magpunting sa aktor. Kini usab ang kaso sa pagpanag-iya ug molihok nga susama sa henitibo.
• Obliko – Usa ka kangilitang kaso; gigamit kini sa pagmarka sa bisan unsang pungan nga dili ang aktor/ahente/tigbuhat o ang hilisgutan/gihatagan og pagtagad sa tudling-pulong.

Matang			Lahos	Dilahos	Obliko
Pangsagaran	Pang-usa	Katino	ang	sa
		Dikatino	ing, i†	og
	Pangdaghan	Katino	ang mga	sa mga
		Dikatino	ing mga, i mga†	og mga
Pangtawo	Pang-usa		si	ni	kang
	Pangdaghan		sa†	na†	ka†
			sila ni	nila ni	(kan)ila ni

^† Kini nga mga pulong giisip na nga karaan na apan nabuhi isip langgikit -'y, sama sa "sila'y niadto" o "unsa'y ato".

Kaiphan

Sa Sinugboanon, ang pagkadaghan gipakita pinaagi sa pag-una sa pungan gamit ang partikulong mga /maˈŋa/.

Luhin

Ang Sinugboanong dili kasagarang mag-klasipikar sa mga pungan sumala sa luhin. Apan, makita ang kinaiyanhong luhin sa mga hinulam nga pulong sa Katsila ug sa pipila ka mga nitibong pulong, apil ang mga pulong nga adunay langgikit gikan sa Kinatsila nga adunay luhin.

Nyutral	Linalaki	Binabaye
higala	amigo	amiga
hambog	hambogero	hambogera
kapikas	bana	asawa

Pungway

Pandanghang porma

Wala mobawog ang mga Sinugboanong pungway. Apan, pipila ka mga pungway sa pagsukod naa'y pormang pangdaghan nga tiniman-an sa pagtalinggikit sa /g/.

Pang-usa	Pangdaghan
gamay	gagmay
dako	dagko
duol	dug-ol
layo	lagyo
mubo	mugbo
taas	tag-as
nipis	nigpis
lapad	lagpad

Panglabaw

Sa pag-indig sa duha ka amgid nga mga butang, nagapaila ang pormang panglabaw nga ang usa naa'y haboghabog (kon ubos-ubos) nga katagi sa hiyas nga gipahayag sa gamot-pulong.

Ang panglabawng katagi gipahayag sa mosunod nga mga paagi:

• Unahan ang pungway gamit ang labi pa.
• Unahan ang pungway gamit ang partikulong mas (gikan sa Kinatsilang más).

dako
Metodo	Porma
labi pa	labi pang dako
mas	mas dako

Panglabawng panglabing

Gipaila sa pormang panglabawng panglabing ang kinatas-ang katagi sa hiyas nga gipahayag kon itandi sa ubang mga butang. Sa Sinugboanon, naipaila kining katagi gamit ang mga langgigikit nga kina- ug -an kun gamit ang partikulong labi. Gigamit usab ang pangunanggikit nga pinaka-.

dako
Metodo	Porma
kina- -an	kinadak-an
labi	labing dako
pinaka-	pinakadako

Hingpit nga panglabing

Ang hingpit nga panglabing mao ang pormang gigamit sa mga pagtuaw, pananglitan "Kanindot nimo!", ug gipasabot niini ang hilabihang katagi sa gamot-pulong.

Naporma kini pinaagi sa pagpangunanggikit ang pagka- (taas nga porma) kun ang ka- (mubong porma) sa gamot-pulong. Nagasunod ang sugpay sa oblikong kaso.

Pananglitan:

Pagkanindot kanimo! (Taas)
Kanindot nimo! (Mubo)

Intensibo

Aron ipahayag ang gikusgon, ang mga pungway sa Sinugboanon gisundan sa kaayo.

Pananglitan:

Ang mga duwende mugbo kaayo.

Bokabularyo

Tan-awa usab: Karaang pulong Sinugboanon and Tala sa mga pulong sa Sinugboanong gikan sa ubang pinulongan

Ang Sinugboanon dugay nang migamit ug mga pulong nga Kinatsila ang gigikanan, sama sa krus (cruz), swerte (suerte), ug brilyante (brillante). Ang Sinugboanon adunay pipila ka gatos nga mga hinulam nga pulong gikan usab sa Iningles, nga gikasugoan nga giusab aron mahiuyon sa masitpongon nga imbentaryo sa Sinugboanon: brislit (bracelet), hayskul (high school), syaping (shopping), bakwit (evacuate), ug drayber (driver). Apan, karon mas komon na alang sa mga mamumulong og Sinugboanon ang pag-espeling niadtong mga pulong sa ilang orihinal nga Iningles nga mga porma kaysa sa espeling nga nahiuyon sa Sinugboanong mga sumbanan.

Diyalekto

Ang aktuwal nga Subay-sa-lagdang Sinugboanong diyalekto (usahay gitawag ingong Kinatibuk-ang Sinugboanon) gikuha gikan sa konserbatibong Sialo nga bernakular nga sinultihan sa habagatan-sidlakang Sugbo (gitawag usab ingong Sialo nga diyalekto kun Carcar-Dalaguete nga diyalekto). Kining diyalekto nagbilin sa katingog nga /l/ kon anaa tali sa duha ka patingog. Sa kasukwahi, ang Siyudadnong Sinugboanong diyalekto mailhan pinaagi sa pagkuha sa /l/ tali sa duha ka patingog ug sa kanunayng paggamay sa mga pulong ug pulongan.

Naa upat ka pangunang mga matang sa diyalekto sa Sinugboanon gawas sa Subay-sa-lagdang Sinugboanon ug sa Siyudadnong Sinugboanon. Mao kini ang mga mosunod:

• Bol-anon
• Leyte (Kanâ)
  • Habagatang Kanâ
  • Amihanang Kanâ
• Mindanaw
  • Dabawenyo
• Negros

Walay pihong diyalektong Luzonense, sanglit ang tanang mamumulong og Sinugboanon sa Luzon nagagikan sa daghang lahi nga rehiyon sa Tunga-tungang Kabisay-an ug Mindanaw.

Saksak sinagol

Ang terminong saksak sinagol diha sa kinatibuk-ang kahulugan nagakahulongang "usa ka hugpong sa nagkalainlaing mga butang" kun, sa labi pang literal, "gisal-ot nga panagsagol", busa ang pipila ka mga rehiyon nga naimpluwensiyahan sa Sinugboanon ug nga naa'y nagkalainlaing mga pinulongang rehiyonal naggamit niining terminoha sa pagtumong sa niadtong mga diyalekto nga naa'y daghang Sinugboanong mga pulong. Ang mga pananglitan niining mga rehiyon kun lalawigan makaplagan sa mga lugar sama sa Masbate.

Tan-awa usab

• Talaan sa mga Sinugboanong balayan sa Internet‎

Mga sumpay sa gawas

• Ang report sa Ethnologue bahin sa Sinugboanon
• Estandardisasyon sa Binisaya
• Cebuano Study Notes ni Tom Marking (Ininglis)
• A Dictionary of Cebuano Visayan ni John U. Wolff
• Cebuano needed for development (Ininglis)