Ява теле

Ява теле
Телдең үҙатамаһы	Basa Jawa, Basa Jawi
Илдәр	Индонезия
Регионы	Ява утрауы (көнбайыш осонан башҡа)
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	80–100 млн.
Телде белеүселәр	12
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Австронезия ғаиләһе Малай-полинезия тармағы Көнбайыш ареал Көнбайыш зонд зонаһы
Әлифба	ява яҙыуы, пегон, латиница
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	ява 860
ISO 639-1	jv
ISO 639-2	jav
ISO 639-3	jav, jvn, jas, osi, tes
Был телдә Википедия

Ява теле (Basa Jawa, Basa Jawi) — һөйләшеүселәр иҫәбе (75 млн. ашыу) буйынса иң ҙур австронезия теле. Ява утрауында (көнбайыш осонан башҡа) һәм Индонезияның башҡа утрауҙарында таралған.

Ява телендә текст. П. Фаврҙың "Ява грамматикаһы" (Париж, 1866)

Көнкүрештә ява телен әүҙем рәүештә Индонезия халҡының яртыһы тиерлек ҡулланыуға ҡарамаҫтан, илдең башҡа төбәк телдәре һымаҡ, уның рәсми статусы юҡ (индонезия теле — Индонезия Республикаһының берҙән-бер дәүләт теле булып тора). XIX быуат аҙағында — XX быуаттың беренсе яртыһында, нидерланд теле менән бергә Голландия Ост-Һиндостанының рәсми теле булған.

Төрлө жанрлы шиғриәт һәм прозалы бай әҙәби традицияһы, күп төрлө театр жанрҙары бар. Ява телендә ҡайһы бер мәктәптәрҙең өс башланғыс класстарында уҡытыла, радиотапшырыуҙар алып барыла, ваҡытлы матбуғат баҫмалары нәшер ителә.

Морфология

Һүҙҙең морфема төҙөлөшө үҙенең ябайлылығы менән айырыла. Бик күп тамыр һүҙҙәр бар. Һүҙъяһалыш ысулдары араһында — аффиксация, нигеҙҙең тулы йәғни өлөшләтә икәүләнеү күҙәтелә. Морфологик төҙөлөшө грамматик категорияларының әҙ булыуы менән характерлана (род, зат, килеш, ваҡыт категориялары юҡ).

Синтаксис

Һөйләм ағзалары араһында бәйләнеш һүҙҙәр тәртибе һәм хеҙмәтсе һүҙҙәр ярҙамында булдырыла.

Ява теленең үҙенсәлеге— уның өсәүлеге, һәр бер төшөнсәгә телмәр стиленә ҡарап өс һүҙ тап килә. Ғаилә һәм урам (нгоко) өсөн, нейтраль тел (мадья) һәм банкеттар һәм дипломатия телдәре (краме) бар. Мәҫәлән, «юл» (малай телендә jalan) һүҙе нгокола —dalan, мадьяла —margi, ә крамелә — radosan тип әйтелә. «атай» һүҙе нгокола һәм мадьяла, шулай уҡ малай телендә bapak тип, ә крамелә Rama тип әйтелә.

Социаль тарихы

Иртә Урта быуаттар дәүерендә, Индонезияла иң боронғо һәм бай ява телендәге әҙәбиәт формалаша башлай. Ява теленең тарихы 3 осорға бүленә: XII—XIII быуаттарға тиклем — боронғо ява теле; XII—XIII быуаттарҙан XVII быуатҡа ҡәҙәр — урта ява теле; XVII быуаттан —хәҙерге ява теле. Иң боронғо яҙма 732 йыл менән, иң боронғо яҙма ҡомартҡы — 809 йыл менән билдәләнә.

Яҙыу

Традицион рәүештә яҙыу булараҡ ижекле имлә (кави, паллава, ява яҙыуы йәки чаракан) ҡулланылған, аҙаҡ параллель рәүештә ғәрәп яҙыуы, ә XX быуат уртаһынан — латиница ҡулланыла. XX быуатта чара́кан яҙыуы айырым нәфис әҙәбиәт һәм тарихи әҫәрҙәр нәшер итеүҙә ҡулланылған.

Хәҙерге заманда бөтә урындарҙа тиерлек латин алфавитына күсеү күҙәтелә, шул уҡ ваҡытта Үҙәк һәм Көнсығыш Ява провинцияларының бер нисә ҡалаларында әле ике яҙыу йәнәш һаҡланған, айырым әйткәндә юл күрһәтмәләрендә, урам атамаларында, һирәгерәк — төбәк баҫма киң мәғлүмәт сараларында барыһы ла ҡулланыла.

Диалекттар

Көнсығыш Ява халҡының бер өлөшө ҡулланған ява теленең баньюмасан диалекты йыш ҡына айырым тел булараҡ ҡарала, сөнки уның лексикаһында һәм фонологияһында ҙур ғына айырмалыҡтар барлыҡҡа килгән.

Әҙәбиәт

• HumboIdt W. von. Uber die Kawi-Sprache auf der Insel Java. Bd. III. Berlin, 1839.
• Тесёлкин А. С. Яванский язык, М., 1961.
• Тесёлкин А. С. Древне-яванский язык (Кави). М., 1963.
• Оглоблин, А. К. Очерк диахронической типологии малайско-яванских языков. Издательство: Либроком, 2009. ISBN 978-5-397-00472-5

Был тел йәки тел белеме тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.