Тәңре
| Тәңре | |
 | |
| Балалары | Ульгень[d], Koyash[d], Yer Tanrı[d], Кайракан[d] һәм Һомай |
|---|---|
| Алла ... ҡарай | Тәңреселек |
| Область святого или божества | күк[d] |
| Телгә алынған хеҙмәттәр | Орхон яҙмалары[d] |
Тәңре (бор. төрки. 𐱅 𐰃 𐰭 𐰼 *teŋri / *taŋrɨ; тув-ега. Дээр, кума. Тэнгирь, иҫке монгол. ᠲᠨᠭᠷᠢ Tngri; монг. Тэнгэр, калм. Teңгри; булг. Тангра; сыуашТурă; саха Таҥара; үзб. Tangri; ҡаҙ. Tәңiр; ҡырғ. Теңир; башҡ. һәм татар. Тәңре; ҡарас.-балҡ. Тейри; ябай. ҡытай.: 腾格里, путунхуа Ténggélǐ, праһинд-европа dyews-pħters, мадьярса Tengri, төр. һәм әзерб. Tanrı; төркм. Tañry; уйғ. Тәңри; сыб. Таңҡыр[1]) — төрки-монгол сығышлы Евразия халыҡтарының юғары күк илаһы[2].
Уның икенсе атамаһы — «Күк Тәңре / Көк Тәңірі».
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ҡытай йылъяҙмаларында Һунндарҙы 撑犁 тип тәүге тапҡыр тасуирлау теркәлгән:
|
Урта быуат төрки телле халыҡтарҙың дәүләттәрендә, шул иҫәптән асылда боронғо төркиҙәр (тюркют), хандар үҙ власын Тәңре рөхсәте менән нигеҙләгән[3]. Был хакимдар, уларға айырым бәрәкәт — ҡот (йән) биргән Тәңре бүләгенә эйә булыусы итеп ҡабул ителгән, улар үҙҙәренең һайланып алынған булыуын раҫлаусы Тәңреҡот, Ҡотлоға йәки Ҡоталмыш тигән тәхет исемдәре йөрөткән[4].
|
(Қуран мәнеси 112)
Б. э. 921—922 йылдарында Әхмәт ибн Фаҙлан Волгаға сәйәхәтен тасуирлап, күскенсе төркиҙәр тураһында яҙа:
|
Төрки халыҡтарҙың ата-бабалары, шаман ышаныуҙарына эйәргән анимистар булған, улар күк илаһтарын һәм тәбиғәт көстәрен хөрмәт иткән. Мәхмүт Ҡашғари фекере буйынса, Тәңре үҫемлектәр барлыҡҡа килтереүсе һәм күк күкрәтеүсе булараҡ билдәле булған. Төрки телле халыҡтар «Тәңре» сифатын ҡулланған, һәм ул айырыуса ҙур әһәмиәтле нәмәне аңлатыусы «күк, илаһи» тигәнгә тиң, мәҫәлән, Көнбайыш Саяндағы Хан-Тәңре йәки Кантегир (хакасса Хан-Тигір).
Тасуирлама
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Монгол тәңрелегендәге төп илаһ булып Күк Атаһы (монг. Тэнгэр Эцэг) һәм Әсә-Ер (монг. Газар Ээж) һанала. Монгол империяһында бөтә донъяның эйәһе һәм еңеүҙәргә илткән илаһҡа ышаныу хан контролен көсәйтеүсе идеологик сара булған. Мәҫәлән, монгол хакимдарының әмерҙәре "Мәңге күктең көсө"нә[6] һылтаныу менән нығытылған.
Илаһ исеме менән проектта ҡатнашыусылар фекеренсә, «Этимологик Старостин базаһы» барлыҡҡа килде общеалтайский лексемалары менән тәү мәғәнәһен «вәғәҙә, илаһһы»[7].
Шулай уҡ сығышы менән бәйләнгән шумер Dingir («Күк»)[8], ҡытай термин Тянь, әһәмиәте. «Небо»[9].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Тәңрелек
- Һомай
- Хан-Тәңре
- Һундар
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Eski Türk dini (gök tanrı inancı) ve … — Google Books
- ↑ Тэнгри // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Eurasica.ru — Евразийский исторический сервер — Статьи — А. К. Бисенбаев. Мифы древних тюрков — КАК ТЕНГРИ СОЗДАЛ ТЮРКОВ И ПОДАРИЛ ИМ МИР 2011 йыл 8 август архивланған.
- ↑ Угдыжеков С. А. Социальная структура раннесредневековых кыргызов. — Абакан, 2003
- ↑ АХМЕД ИБН ФАДЛАН. КНИГА О ЕГО ПУТЕШЕСТВИИ НА ВОЛГУ В 921—922 гг.
- ↑ Письмо Гуюка папе римскому
- ↑ Этимологическая база Старостина
- ↑ Мифы народов мира: энциклопедия. — Т. 2. — М., 1988.
- ↑ Муратов Б. А. К вопросу об истории возникновения тюркского рунического письма // Урал-Алтай: через века в будущее. Материалы Всероссийской научной конференции (1-5 июня 2005 г.). — Уфа: Гилем, 2005. — C. 96-102
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Те́нгри // Татары — Топрик. — М. : Советская энциклопедия, 1956. — С. 208. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.]; vol. 1949—1958, вып. 42).
- Неклюдов С. Ю. Тенгри // Мифы народов мира. — М.: Большая российская энциклопедия, 1994. — Т. 2. — С. 500—501. — ISBN 5-85270-072-9.